Η BIOΓPAΦIA TOY ΠΑΥΛΟΥ ΜΕΛΑ

Μίτση Σκ. Πικραμένου ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ αναθεωρημένη και συμπληρωμένη Ἔµεινα ἐκεῖ ἐκτελῶν τὸ πρὸς τὴν πατρίδα καθῆκον! Η BIOΓPAΦIA TOY ΠΑΥΛΟΥ ΜΕΛΑ

M 1 Ἔµεινα ἐκεῖ ἐκτελῶν τὸ πρὸς τὴν πατρίδα καθῆκον

Μίτση Σκ. Πικραµένου Ἔµεινα ἐκεῖ ἐκτελῶν τὸ πρὸς τὴν πατρίδα καθῆκον Η βιογραφία του Παύλου Μελά ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ αναθεωρημένη και συμπληρωμένη

Συγγραφέας: Μίτση Σκ. Πικραµένου Τίτλος: «Ἔµεινα ἐκεῖ ἐκτελῶν τὸ πρὸς τὴν πατρίδα καθῆκον» Η βιογραφία του Παύλου Μελά Η συγγραφέας και ο εκδότης E mail συγγραφέα: mitsipik@yahoo.gr Πρώτη έκδοση: Ioύνιος 2015, Εκδόσεις «Πικραµένος» ISBN: 978 960 6628 65 8 Εξώφυλλο: Μιχάλης Σιγάλας Eπιµέλεια κειµένων: Κατερίνα Τσιούµα Εκτύπωση / Βιβλιοδεσία: Tαχυεκτυπώσεις Γραβάνης ΕΠΕ E mail: info@tachytypo.gr Τηλ. κέντρο: 2610 461.780 Γκότσης Κωνσταντίνος & Σια ΕΕ Ρήγα Φεραίου 19 21, 26223 Πάτρα Μαιζώνος 20 22, 26223Πάτρα Τερψιθέας 2, 26442 Πάτρα Τηλ.: 2610 432.200, Fax: 2610 430.884 E mail: yapi@yapi.gr Internet: www.yapi.gr

Αφιερωµένο στη µνήµη του παππού Πέτρου Γαρζώνη, του Μακεδονοµάχου Αφιερωµένο στη µνήµη του Αντώνη Λιάκου, πολιτικού µηχανικού από τη Θεσσαλονίκη, δισεγγονού του Ζήση ηµουλιού Αφιερωµένο στον πατέρα των παιδιών µου Νίκο Βάρφη, που µου έµαθε τι σηµαίνει να είσαι Έλληνας αξιωµατικός

Στὴ µνήµη τοῦ Παύλου Μελᾶ Σὲ κλαίει ὁ λαός. Πάντα χλωρὸ νὰ σειέται τὸ χορτάρι Στὸν τόπο, ποὺ σὲ πλάγιασε τὸ βόλι, ὦ παλληκάρι. Πανάλαφρος ὁ ὕπνος σου τοῦ Ἀπρίλη τὰ πουλιὰ Σὰν τοῦ σπιτιοῦ σου νὰ τ ἀκοῦς λογάκια καὶ φιλιά, Καὶ νὰ σοῦ φτάνουν τοῦ χειµώνα οἱ καταρράχτες, Σὰν τουφεκιοῦ ἀστραπόβροντα καὶ σὰν πολέµου κράχτες. Πλατειὰ τοῦ ὀνείρου µας ἡ γῆ καὶ ἀπόµακρη. Καὶ γέρνεις Ἐκεῖ καὶ σβεῖς γοργά. Ἱερὴ στιγµή. Σὰν πιὸ πλατειὰ τὴ δείχνεις, καὶ τὴ φέρνεις Σὰν πιὸ κοντά! Κωστῆς Παλαµᾶς

Σημείωμα Το βιβλίο που κρατάς στα χέρια σου αποτελεί τη δεύτερη έκδοση του Παύλος Μελάς, Ωραίος ως Έλλην µυθιστορηµατική βιογραφία, που κυκλοφορήθηκε από τις εκδόσεις Τετράγωνο το 2013. Παρουσιάζεται ανανεωµένο. Ο αρχικός καµβάς που υπήρχε για τον βίο του Παύλου Μελά διανθίστηκε, συµπληρώθηκε και ολοκληρώθηκε χάρη σε υλικό από την «Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών» στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη και το προσωπικό αρχείο της Ναταλίας Ιωαννίδη. όθηκε ιδιαίτερη έµφαση στη γλωσσική επεξεργασία του κειµένου και προστέθηκαν τα παραθέµατα που είχαν κριθεί ως περιττά στην αρχική µορφή. Στα θέµατα της έρευνας είναι καλό να προστίθεται η λέξη «ίσως», αφού καθηµερινά προκύπτει ή ενδέχεται να εµφανιστεί κάτι νέο που να αλλάξει τη συνολική εικόνα ή κάποια από τα ουσιαστικά µέρη της. Ας µην θεωρηθεί αυτό ως δικαιολογία, αφού για κάποια θέµατα δεν υπάρχει δικαιολογία, αλλά ο δάσκαλός µου στην έρευνα, ο καθηγητής Κ.Θ. ηµαράς, χρησιµοποιούσε τον όρο «πρώτη έκδοση αντί χειρογράφου». Ας αντιµετωπιστούν εποµένως οι αρχικές δηµοσιεύσεις των έργων µου ως πρώτες εκδόσεις αντί χειρογράφου. Εάν δεν είχαν υπάρξει, δεν θα µου είχε δοθεί η δυνατότητα βελτίωσής τους το σηµαντικότερο µέρος του νέου υλικού, που παρουσιάζεται εδώ, οφείλεται στις παρουσιάσεις και τις βιβλιοκρισίες που έγιναν. Τα κείµενα και τα παραθέµατα που εντάσσονται είναι συνήθως ήδη δηµοσιευµένα και διατηρούν την ορθογραφία και τη σύνταξη της πρώτης τους δηµοσίευσης έχουν αφαιρεθεί όµως αποσιωπητικά, έχει ενοποιηθεί η γραφή κυρίων ονοµάτων και δεν έχουν κρατηθεί πάντοτε οι παράγραφοι. Στις σηµειώσεις βρίσκεται η µετάφραση λέξεων σε ξένη γλώσσα, οι διευκρινίσεις δυσνόητων σηµείων και οι παραποµπές στις πηγές όταν αφορούν το πρόσωπο του Παύλου Μελά. 8

Περιεχόμενα Προλογικά... 13 Εισαγωγή... 19 Όταν ο επίλογος γίνεται πρόλογος... 27 Mέρος πρώτο: Ο αστός Η οικογένεια Μελά... 31 Η δηµιουργία εµπορικού οίκου... 38 Ο πατέρας Μιχαήλ Γ. Μελάς... 44 Τα πρώτα χρόνια... 52 Οι σπουδές... 58 Έρωτας και γάµος... 66 Η οικογένεια επάνω από όλα... 76 Ο πατέρας δήµαρχος... 80 Αντιρρήσεις και αντιδράσεις... 84 Είµαι στρατιωτικός!... 89 Ολυµπιακοί Αγώνες... 98 Η Εθνική Εταιρεία... 104 Ο Ιωάννης Μεταξάς... 109 Προετοιµασία για πόλεµο... 119 Η πανωλεθρία του 1897... 135 Η αισχύνη της ήττας... 147 Εµπρησµός... 153 ιαφορετικά καθήκοντα... 161 Νέα χάραξη των συνόρων... 170 Μια ακόµα αποστολή... 175 Ανία και αναµονή... 182 9

H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Π Α ΥΛ Ο Υ Μ Ε Λ Α Η συνεργασία µε τον Ίωνα ραγούµη... 199 Οι τρεις πλευρές... 209 Πρωταγωνιστές της εποχής... 218 Ο Βαγγέλης Στρεµπενιώτης... 219 Ο Κώττας... 223 Ο Ζήσης ηµουλιός... 230 Εγώ κι εγώ... 232 Ο αστός Παύλος Μελάς... 236 Mέρος δεύτερο: Ο ιδεολόγος Ο στόχος... 245 Αναστολές και πισωγυρίσµατα... 252 Αποχαιρετισµοί... 257 Η αναχώρηση... 262 Πέρα από τα σύνορα... 270 Τα επιτεύγµατα... 276 Έµµονη ιδέα... 293 Το κρυφό φευγιό... 299 Το ζητούµενο... 306 Αναγκαστική επιστροφή... 322 Στο όνοµα της πατρίδας... 330 Στη Μακεδονία... 339 Η συνέχεια της πορείας... 348 Ο τόπος και οι δυσκολίες... 355 Το καθήκον... 367 Μακεδόνες, η άλλη πλευρά... 375 ιλήµµατα... 381 ύσκολες επιχειρήσεις... 393 Το επιτελικό σχέδιο... 403 10

Π E P I E X O M E N A Το τέλος... 415 Ο ιδεολόγος Παύλος Μελάς... 424 Επίλογος: Το ίνδαλµα Τα ιστορικά δεδοµένα... 437 Μετά το µοιραίο... 440 Αναγγελία και εξελίξεις... 446 Τα µνηµόσυνα... 450 Η δηµιουργία του ινδάλµατος... 457 Τέλος ή αρχή;... 461 Επίµετρο: Η έρευνα Απορίες και ερωτηµατικά... 467 Ο τουρκικός στρατός... 468 Το όπλο... 469 Η σφαίρα... 470 Το ψυχορράγηµα... 473 Το κεµέρι... 474 Οι µαρτυρίες και τα κενά... 479 Απόπειρα αναπαράστασης... 489 Υποσηµείωση... 493 Σηµειώσεις... 494 Ευχαριστίες... 501 Βιβλιογραφία... 503 11

Προλογικά Όλοι γνωρίζουµε τον Παύλο Μελά. Τον αξιωµατικό του ελληνικού στρατού που ήταν νέος, ωραίος, από γνωστή και ευκατάστατη οικογένεια τον άνθρωπο που επιθυµούσε από πολύ νεαρή ηλικία να πολεµήσει τον εχθρό του, πρώτα τον Τούρκο και µετά τον Βούλγαρο δεν πρόφθασε όµως ουσιαστικά να αντικρίσει το πρόσωπό του. Άκαπνος πέθανε ο Παύλος Μελάς, λένε κάποιοι επικριτές του ερασιτέχνη στρατιωτικό τον αποκάλεσαν ορισµένοι ιστορικοί. Ο ελληνικός λαός ωστόσο θρηνεί ακόµη ή, στη χειρότερη περίπτωση, αντιµετωπίζει µε σεβασµό τον ήρωα που έπαιξε τη ζωή του κορόνα γράµµατα επί εκατόν δεκαπέντε ηµέρες το 1904, από ιδεολογία και µόνον, επιδιώκοντας να απελευθερώσει τη Μακεδονία από τους Βούλγαρους κοµιτατζήδες. Θαυµάζουν τον άνθρωπο που άφησε την καλοπέραση του σαλονιού του και ταλαιπωρήθηκε φοβερά για να εκτελέσει το καθήκον του, πράγµα που ελάχιστοι σκέπτονταν στη νότια Ελλάδα. Βρήκε τον θάνατο χωρίς να µπορεί κανείς να πει µε σιγουριά πώς αυτός προήλθε. Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να ανασυγκροτήσει τη ζωή του Παύλου Μελά, που ουσιαστικά είναι άγνωστη από τα ποικίλα δηµοσιεύµατα των τελευταίων ετών δεν γίνεται αντιληπτό πόσες και ποιες αντιξοότητες αντιµετώπισε ο καλοµαθηµένος αθηναίος. Τα πρώτα βιβλία που έχουν γραφεί για να αφηγηθούν τη ζωή και το έργο του δεν προσφέρουν πάντοτε χρήσιµο υλικό Πρώτο χρονολογικά είναι το έργο του Ίωνα ραγούµη Μαρτύρων καὶ ἡρώων αἷµα, του 1907, που αναφέρεται στον Παύλο Μελά και όπου γίνεται λόγος για τον άνθρωπο, το έργο και τον θάνατό του χωρίς ιδιαίτερες λεπτοµέρειες. Το δεύτερο, που δηµοσιεύθηκε από τον Νικόλαο Γ. Μπενάκη, Ἡ ἐθνικὴ ἱστορία τοῦ Παύλου Μελᾶ ὅλος ὁ πατριωτικός του βίος, και εκδόθηκε το 1908 στην Κωνσταντινούπολη, είναι 13

H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Π Α ΥΛ Ο Υ Μ Ε Λ Α ένα βιβλίο που παραποιεί τον χαρακτήρα και τις ενέργειες του ήρωα και εξυπηρετεί µόνον την ιδέα της Μακεδονίας, παρουσιάζοντας µια παράδοξη και εκτός πραγµατικότητας καλή εικόνα για την Τουρκία, σύµφωνα µε τις τότε πεποιθήσεις ορισµένων ο Στέφανος ραγούµης το είχε στα χέρια του, αλλά δεν έκανε προσπάθεια να τυπωθεί στην Αθήνα ίσως δεν το έβρισκε ικανοποιητικό. Εξαιρετικό, µοναδικό και αξιόπιστο βιβλίο θεώρησα, όπως όλοι άλλωστε, ότι ήταν η Βιογραφία τοῦ Παύλου Μελᾶ που συνέθεσε η Ναταλία Μελά και εικονογράφησε ο Φώτης Κόντογλου εκδόθηκε ανώνυµα για πρώτη φορά στην Αλεξάνδρεια από τον εκδοτικό οίκο Νέα Ζωή το 1926 ακολούθησαν αρκετές επανεκδόσεις υπό το όνοµα της επιµελήτριας. ηλωνόταν ότι συντάχθηκε µε βάση την προσωπική αλληλογραφία του Μελά προς διάφορους παραλήπτες, καθώς και από τις ηµερολογιακού χαρακτήρα σηµειώσεις του. Όπως αποδείχθηκε όµως πρόσφατα και θα παρακολουθήσουµε αναλυτικά στη συνέχεια, η µαρτυρία αυτή δεν αποτελεί πλέον ανεκτί- µητο βοήθηµα για τη συγγραφή της βιογραφίας του έλληνα ανθυπολοχαγού. Η Ναταλία Μελά είχε παρέµβει σε αρκετά σηµεία, αλλοιώνοντας τα κείµενα του Παύλου Μελά. Αφαίρεσε πληροφορίες, αλλοίωσε κάποτε τη γλώσσα και παρουσίασε ορισµένα γεγονότα όπως της άρεσε ουσιαστικά διαφοροποίησε πλευρές του Μελά. Τα δηµοσιεύµατα, όσα εµφανίζουν την άγνωστη πλευρά του βιογραφούµενου, είναι τα εξής: Γεώργιος Μελάς, «Επιστολή», Τὸ Φῶς, 20 Αυγούστου 1926 Περσεφόνη Γ. Καραµπάτη, Αγώνας και διλήµµατα η Μακεδονία του Παύλου Μελά µέσα από τα σηµειωµατάριά του. Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Θεσσαλονίκη 2005 Ιός, «Ο άγνωστος έρωτας του Παύλου Μελά και ο παντρεµένος είχε ψυχή», Η Εφηµερίδα των Συντακτών, 14 Ιουλίου 2013, που αποτελεί βιβλιοκρισία της πρώτης µορφής της βιογραφίας αυτής µε τίτλο Ωραίος ως Έλλην και τονίζει παραλείψεις µου. Τέταρτο σε χρονολογική σειρά είναι το έργο της Πηνελόπης έλτα, που ασχολήθηκε και εκείνη µε τον Παύλο 14

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α Μελά παρόλο που τον είχε γνωρίσει και δεν πρόφθασαν ή δεν θέλησαν να αναπτύξουν σχέσεις, συνδέθηκε µεταγενέστερα στενά µε την οικογένειά του και έγραψε για τον Μακεδονικό Αγώνα και για τον ήρωα στο έργο της Μάγκας, που εκδόθηκε το 1935. Πέµπτη στη σειρά και πολύ πρόσφατη είναι η εξαιρετική έκδοση του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, η οποία παρουσιάζει πραγµατικά αθησαύριστο και άγνωστο υλικό: Περσεφόνη Γ. Καραµπάτη και Βασίλειος Νικόλτσιος, Παύλος Μελάς, ένας άνθρωπος της εποχής του από το αρχείο της Ναταλίας Ιωαννίδη. Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Θεσσαλονίκη 2014. Τα στοιχεία για τη ζωή και τη δραστηριότητα του Παύλου Μελά που παρουσιάζουν οι πηγές που προαναφέρθηκαν δεν ήταν αρκετά ωστόσο. Από εκεί άρχισε η έρευνα συµπληρώθηκαν αρκετά κενά µε πληροφορίες από άλλες πλευρές, διασταυρώθηκαν, επιβεβαιώθηκαν ή διευκρινίστηκαν πά- µπολλα σηµεία η διερεύνηση κρίθηκε απαραίτητη, γιατί η βιβλιογραφία για τα µακεδονικά θέµατα εµπλουτίστηκε ση- µαντικά τα τελευταία χρόνια. Η βοήθεια από άλλες πηγές υπήρξε σηµαντική και κάλυψε περισσότερο από το ένα τρίτο του έργου. Πρώτα από όλα άντλησα υλικό από τα αποµνη- µονεύµατα των συνεργατών του Μακεδονοµάχου, όσων βρίσκονταν στο προσκήνιο τότε, κυρίως από τις εξαιρετικές εκδόσεις του Γιώργου Πετσίβα. Ύστερα χρησιµοποίησα υλικό από τις µελέτες του Βασίλη Κ. Γούναρη και του Ιού. Στη συνέχεια αναζήτησα πληροφορίες σε µονογραφίες, σε ανέκδοτα έγγραφα, σε µελέτες και άρθρα που απαντούν σε περιοδικά, σε εφηµερίδες ή στο διαδίκτυο προσφέρουν καινούργιο υλικό ή µια νέα θεώρηση των γεγονότων. Ακόµα κάποια ερωτήµατα που προέκυπταν απαντήθηκαν από τον τύπο της εποχής, τον ηµερήσιο και τον περιοδικό, ο οποίος πάντοτε παρέχει νέα στοιχεία ανεπεξέργαστα και ανεπιβεβαίωτα. Σε γενικές γραµµές το βασικό υλικό για τον Παύλο Μελά είναι έντυπο σήµερα, καθώς έχουν εκδοθεί τα έγγραφα 15

H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Π Α ΥΛ Ο Υ Μ Ε Λ Α τα οποία σώζονταν σε διάφορα αρχεία και τον αφορούσαν άµεσα ή έµµεσα. Κάποιες φορές ορισµένα γεγονότα εµφανίζονται διαφορετικά στις ποικίλες πηγές. Αλλιώς τα περιέγραφε ο Μελάς στις επιστολές του, ενώ διαφορετικά αναφέρονταν από τους συγχρόνους του. Η επιβεβαίωση από τρίτη πηγή ήταν αδύνατη, είτε γιατί δεν υπήρχαν σχετικές ειδήσεις στις εφηµερίδες είτε γιατί η φύση των γεγονότων ήταν τέτοια που δεν έπρεπε να δηµοσιευθούν στον ηµερήσιο τύπο. Σε αυτές τις περιπτώσεις αποφασίστηκε να προτιµηθεί η εκδοχή του Παύλου Μελά είχε ζήσει τα γεγονότα και οι επιστολές του αντικατόπτριζαν συνήθως όσα συνέβαιναν την ίδια ηµέρα ή πάντως ήταν πολύ κοντά στα γεγονότα. Μία τουλάχιστον φορά κρίθηκε σκόπιµο να καταγραφεί και δεύτερη εκδοχή για το ίδιο γεγονός στηριζόταν στις απόψεις του ανθυπολοχαγού Μελά, οπότε θεωρήθηκε ότι ήταν πολύ πιθανή. Στόχος ήταν να παρουσιαστεί ο άνθρωπος Παύλος Μελάς, ο οικογενειάρχης, ο επαγγελµατίας στρατιωτικός, αλλά και ο απείθαρχος χαρακτήρας, ο οποίος ζούσε για την ιδεολογία του και για αυτήν πρόσφερε τη ζωή του χωρίς να διστάσει, χωρίς να υπολογίσει την ευτυχισµένη οικογενειακή ζωή που άφησε πίσω του, ούτε τις υποχρεώσεις που είχε δηµιουργήσει. Ιδιαίτερη έµφαση δόθηκε στην ανάπλαση της ατµόσφαιρας που επικρατούσε και στις δύσκολες καταστάσεις τις οποίες βίωσε ο Παύλος Μελάς. Ήταν απαραίτητο αυτό, γιατί δεν διαθέτουµε έργα που να ασχολούνται µε την καθηµερινότητα των ανθρώπων η ζωηρότερη φαντασία δεν είναι σε θέση να υποψιαστεί πώς ακριβώς είχαν τα πράγµατα τότε. Οι συνθήκες µέσα στις οποίες έζησε ο Παύλος Μελάς για κάποιο χρονικό διάστηµα φαντάζουν συχνά εξωπραγµατικές, λες και επινοήθηκαν για να γυριστεί κινηµατογραφική ταινία. Ο στόχος επεκτάθηκε στο να διασωθούν πληροφορίες για τη διαβίωση ανθρώπων που συναναστράφηκε ο Μελάς, γιατί για αρκετά γεγονότα ή άτοµα υπήρχαν ή αναζητήθηκαν µαρτυρίες. Ο χώρος στον οποίο ζούσαν και κι- 16

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Α νούνταν οι σύγχρονοί του και όσα οι άνθρωποι αυτοί αντι- µετώπιζαν κρίθηκε ότι ήταν στοιχεία απαραίτητα για να αναπλαστούν εναργέστερα οι συνθήκες που επικρατούσαν. Μόνον έτσι γίνονται κατανοητά τα συναισθήµατα του βιογραφούµενου, οι αντιδράσεις και οι προβληµατισµοί του, καθώς και η εν γένει πορεία του. Ως προς τη διάρθρωση του βιβλίου, που προλογίζεται εδώ, στο πρώτο µέρος, Ο αστός, καταγράφονται τα στοιχεία από τη γέννηση του Παύλου Μελά έως τα τέλη του 1903. Στο δεύτερο µέρος, Ο ιδεολόγος, περιγράφεται η ανάµειξή του στην υπόθεση της Μακεδονίας. Γεγονότα και άγνωστα στοιχεία εµπλέκονται µε τις ήδη γνωστές πληροφορίες και µε όσα συνέβαιναν. Όσα αναφέρονται είναι αληθινά και συχνά µαρτυρούνται από περισσότερες πηγές. Αναφέρονται ακόµα και οι αρνητικές κρίσεις που έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς για το πρόσωπο του Παύλου Μελά συνήθως αντικρούονται, σπάνια υιοθετούνται. Η προσπάθεια εντοπίστηκε στο να ανιχνευθούν συναισθήµατα, χαρακτήρες και στάσεις ζωής µέσα από τις δικές του µαρτυρίες για τα γεγονότα. Οι αναφορές αυτές απαίτησαν να γίνει η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο θεωρήθηκε ότι µε τον τρόπο αυτόν ο αναγνώστης, όπως και η συγγραφέας, πλησιάζουν τον βιογραφούµενο, αισθάνονται όλοι πιο άµεσα όσα συµβαίνουν και περιγράφονται. Στο ίδιο αποτέλεσµα στοχεύει η παράθεση αποσπασµάτων από επιστολές ή από τις ηµερολογιακού χαρακτήρα σηµειώσεις του Παύλου Μελά, όπως και από κείµενα άλλων ανθρώπων που έζησε µαζί τους µοναδικές και ανεπανάληπτες εµπειρίες. Ο επίλογος, Το ίνδαλµα, συγκεντρώνει περιληπτικά όσα έγιναν µετά τον θάνατο του ανθυπολοχαγού και εξετάζει πώς η τραγική φιγούρα του ήρωα και ο πρόωρος θάνατός του πρόσφεραν τη δυνατότητα να δηµιουργηθεί το ίνδαλµα «Παύλος Μελάς», το πρώτο που πρόσφερε η αστική τάξη βρισκόταν πολύ κοντά στη σηµερινή εποχή και ζούσε στο ήδη οργανωµένο νεοελληνικό κράτος, σε συνθήκες που υποθέτουµε τουλάχιστον έως κάποιο σηµείο. Το µνηµόσυνό του M 2 17

H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Π Α ΥΛ Ο Υ Μ Ε Λ Α στην Αθήνα και όσες άλλες επιµνηµόσυνες τελετές ακολούθησαν στην περιφέρεια και στο εξωτερικό ξεπέρασαν κατά πολύ την ιδιωτική και την οικογενειακή υπόθεση αποτέλεσαν ξέσπασµα θλίψης και αγανάκτησης του λαού και είχαν άµεσες επιπτώσεις στην ιστορία γιατί σηµατοδότησαν την απαρχή για τον οργανωµένο ξεσηκωµό των Ελλήνων. Ο Μακεδονικός Αγώνας έγινε από εκεί και πέρα συντονισµένο κίνηµα, στο οποίο επιδίωξαν να συµµετάσχουν πάµπολλοι εθελοντές. Βοήθησαν και τα µετέπειτα γεγονότα ας γίνει δεκτό ότι οι συµπτώσεις ήταν ευτυχείς µε αποτέλεσµα µόλις µία δεκαετία µετά τον θάνατο του Παύλου Μελά να γίνει ελληνικό ένα µεγάλο τµήµα της σηµερινής συνολικής έκτασης της χώρας. Στο επίµετρο, Η έρευνα, επιχειρείται κάτι καινούργιο, το οποίο προέκυψε ακριβώς από τη φύση των µαρτυριών. Η προσεκτική ανάγνωση όσων κατέγραψε η Ναταλία Μελά και η έρευνα στο πρωτογενές υλικό φανέρωσαν ότι υπήρχαν πληροφορίες που κανένας δεν είχε λάβει σοβαρά υπόψη του. Έδειξε ακόµα ότι υπήρχαν ερωτηµατικά που ποτέ δεν απαντήθηκαν. Κάποια στοιχεία έχουν καταγραφεί σε άρθρα, ποτέ όµως δεν αξιοποιήθηκαν για µια συνολική βιογραφία του Παύλου Μελά. Με τη βοήθειά τους η προσωπικότητά του αποκτά µεγαλύτερο κύρος, γιατί αποδεικνύεται ότι βάδιζε επάνω σε δικό του σχέδιο και πως, εάν είχε ζήσει, οι εξελίξεις θα ήταν διαφορετικές. Εδώ εντάχθηκαν και οι διαφορετικές εκδοχές για τον θάνατο του Μελά, οι οποίες αντιµετωπίστηκαν κριτικά είναι αρκετές και για κάποιες από αυτές παρέχονται στοιχεία. Όπως φαίνονται τα γεγονότα σή- µερα, ενώ έχουν µεσολαβήσει παραπάνω από εκατόν δέκα χρόνια, εν πολλοίς στην προαποφασισµένη θυσία του Έλληνα ανθυπολοχαγού, ο οποίος πάντοτε γνώριζε πως µπροστά του βρισκόταν ο θάνατος, οφείλεται το ότι η Μακεδονία είναι ελληνική. Μην το ξεχνάµε! 18

Εισαγωγή Το άµεσο αποτέλεσµα της Επανάστασης του 1821 ήταν να δηµιουργηθεί το αυτόνοµο νεοελληνικό κράτος, που αναγνωρίστηκε από τις Μεγάλες υνάµεις της εποχής, την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Ρωσία στις αρχές του 1830. Η λειτουργία της χώρας ως βασίλειο, ένα ανεξάρτητο µοναρχικό κράτος, ασφαλώς ικανοποίησε τους Έλληνες. Είχαν ξεφύγει από τον οθω- µανικό βραχνά. Όχι όµως όλοι. Η µεγάλη περιοχή επάνω από τη Λαµία και τον Αµβρακικό κόλπο βρισκόταν ακόµη κάτω από τον ζυγό. Από τα νησιά είχαν προσαρτηθεί στην Ελλάδα µόνον η Εύβοια, οι Σποράδες και οι Κυκλάδες. Οι υπόδουλες περιοχές ξεπερνούσαν σε µέγεθος το νεοελληνικό κράτος, που αποτελείτο από 64.657 τ.χ. στις αρχές του εικοστού αιώνα, ενώ µετά τους Βαλκανικούς πολέµους θα έφθανε στα 115.975 τ.χ. Πέρασαν πολλά χρόνια ώσπου η Αγγλία, ύστερα από πολύχρονες διαπραγµατεύσεις, παραχώρησε τα Επτάνησα το 1863 µε τη Συνθήκη του Λονδίνου. Ακόµα περισσότερος καιρός κύλησε έως τη Συνθήκη του Βερολίνου, οπότε το 1881 προσαρτήθηκε στην Ελλάδα το µεγαλύτερο µέρος της Θεσσαλίας και η περιοχή της Άρτας. Κατά τη διάρκεια ολόκληρου του δέκατου ένατου αιώνα ήταν πολλές οι ανεπιτυχείς προσπάθειες που έκαναν οι Έλληνες για να ανεξαρτητοποιηθούν οι υπόδουλες περιοχές και να ενσωµατωθούν στον κυρίως κορµό της χώρας. εν ήταν βέβαια µόνον οι ντόπιοι οι οποίοι προσπαθούσαν να αποτινάξουν τους αλλοεθνείς που τους εκµεταλλεύονταν σε τοπικό επίπεδο. Οι οµογενείς από οποιοδήποτε σηµείο της γης συ- µπαραστέκονταν στους σκλαβωµένους Έλληνες, πραγµατοποιώντας κυρίως εράνους για την οικονοµική ενίσχυσή τους. Αρκετοί φιλέλληνες έδειχναν ότι συµφωνούσαν µε τις προσδοκίες του υπόδουλου ελληνισµού και συχνά έρχονταν επιτόπου για να υπερασπιστούν τα δίκαια αιτήµατα. Το ελληνικό κράτος έκανε τα στραβά µάτια γιατί υπήρχαν οι δεσµεύσεις 19

H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Π Α ΥΛ Ο Υ Μ Ε Λ Α προς τις Μεγάλες υνάµεις, που δεν τους επέτρεπαν να διεκδικήσουν τις παραδοσιακά ελληνικές περιοχές όλα έπρεπε να λειτουργούν όπως όριζαν οι διεθνείς συνθήκες. Από τη δεκαετία του 1870 η κατάσταση άλλαξε, αλλά όχι προς το καλύτερο επιδεινώθηκε. Η Εκκλησία της Ελλάδας είχε ήδη αναγνωριστεί ως αυτοκέφαλη το 1850. Η Μακεδονία, όπως και όλες οι περιοχές που βρίσκονταν κάτω από τον οθωµανικό ζυγό, υπάγονταν στη δικαιοδοσία του πρώτου από τα τέσσερα πρεσβυγενή Πατριαρχεία, του Οικουµενικού. Οι αρµοδιότητές του ήταν πολύ εκτεταµένες, οι αποφάσεις του καθόριζαν εν ολίγοις σε µεγάλο βαθµό τη ζωή των πληθυσµών. Το 1870 οι Βούλγαροι ίδρυσαν την Εξαρχία, το βουλγαρικό Πατριαρχείο, διεκδικώντας εκκλησιαστική αυτονοµία. Ήταν το πρώτο βήµα για την εθνική αποκατάστασή τους και τα πράγµατα δυσκόλεψαν για τους κατοίκους της Μακεδονίας. Το αντίπαλο δέος στο Οικουµενικό Πατριαρχείο, διαθέτοντας πολλά χρήµατα, επιδιδόταν σε ιδιαίτερα άγρια προσηλυτιστική δράση µε τη βαναυσότητα και µε τη βία, συχνά µε εκβιασµούς, ο πληθυσµός εξαναγκαζόταν να πάει µε το µέρος τους. Το 1878 η Βουλγαρία ανακηρύχθηκε αυτόνοµη ηγεµονία και το 1885 οι κάτοικοί της κατέλαβαν πραξικοπηµατικά την Ανατολική Ρωµυλία. Ήταν πλέον ανεξάρτητο κράτος και οι Βούλγαροι επιδίωκαν να αποκτήσουν και νέο έδαφος, για να εξυπηρετούν καλύτερα τα συµφέροντά τους. Το Οικουµενικό Πατριαρχείο από την πλευρά του έκανε κάποιες κινήσεις ήταν όλες ιδιαίτερα προσεκτικές για να µην θιγούν τα συµφέροντα των Τούρκων. Ασφαλώς και µπορούσε να κάµει περισσότερα, γιατί στο Φανάρι γίνονταν αµέσως γνωστές οι αγριότητες των εξαρχικών και όσα υπέφεραν οι πιστοί στην ορθοδοξία. Με µείζονα σύνοδο το 1872, το Πατριαρχείο καταδίκασε τον εθνοφυλετισµό ως αίρεση και κήρυξε σχισµατικούς τους εξαρχικούς. Στη συνέχεια όµως υποχρεώθηκε να αναγνωρίσει την αυτοκέφαλη Εκκλησία της Σερβίας και µετά εκείνην της Ρουµανίας. Η 20

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η κατάσταση δυσκόλευε κάθε ηµέρα και περισσότερο για το Οικουµενικό Πατριαρχείο. Τα κίνητρα των ιθυνόντων του δεν ήταν πάντοτε ανιδιοτελή, δεν τους ενδιέφερε µόνον η διατήρηση του θρησκεύµατος ούτε ουσιαστικά η ένωση του Έθνους. Πρωταρχικό τους µέληµα ήταν να συγκρατήσουν τον αριθµό των µελών του ποιµνίου τους ο πιστός πάντοτε σκεπτόταν το παγκάρι και αυτό σήµαινε σταθερά και µεγάλα έσοδα για εκείνους που τα νέµονταν. Κάποιοι από τους πατριάρχες προσπάθησαν να ανατρέψουν ή τουλάχιστον να συγκρατήσουν την κατάσταση. Μελέτησαν διεξοδικά το θέµα και διαπίστωσαν ότι η βουλγαρική Εξαρχία αποτελούσε µεγάλο κίνδυνο για τη Μακεδονία, µια διαρκή απειλή. Είχε δηµιουργηθεί από λόγους καθαρά πολιτικούς και όχι θρησκευτικούς, οπότε έπρεπε να πάρουν τα µέτρα τους. Ξεκίνησαν µε γενναίες και πρωτοποριακές αποφάσεις για να αντιµετωπίσουν τον κίνδυνο της Εξαρχίας. Πρώτη ενέργεια ήταν η αντικατάσταση ορισµένων µητροπολιτών, οι οποίοι θεωρήθηκαν ύποπτοι συνδιαλλαγής µε τον βουλγαρικό παράγοντα ή δεν ήταν σε θέση να ανταπεξέλθουν στις πιέσεις που ολοένα αυξάνονταν. Στις θέσεις αυτές διόρισαν ως µητροπολίτες ανθρώπους νέους και αποφασισµένους να προασπίσουν τα συµφέροντα του Οικουµενικού Πατριαρχείου στις κατεχόµενες περιοχές µε κάθε τρόπο, ακόµα και µε αίµα. Ο πατριάρχης Κωνσταντίνος Ε ο Βαλλιάδης προήγαγε σε µητροπόλεις όλες τις επισκοπές της Μακεδονίας και απέστειλε τους κατάλληλους ιερωµένους να τις διοικούν. Το 1900 ορίστηκε ως µητροπολίτης Καστοριάς ο Γερµανός Καραβαγγέλης. Ήταν νέος, έξυπνος, µορφωµένος, είχε ήδη ολοκληρώσει τις σπουδές του, είχε εκπονήσει διδακτορικό στη Γερµανία και διέθετε το κυριότερο προσόν για τη θέση που κατέλαβε, ήταν αδίστακτος. Στρατολογούσε ικανά παλικάρια, δηµιούργησε δίκτυο πληροφοριών, ήταν σε διαρκή επαφή µε το προξενείο του Μοναστηρίου, µε τις πλησιέστερες Μητροπόλεις, µε το Υπουργείο Εξωτερικών και µε τους έλληνες πρωθυπουργούς, όποιοι κι αν ήταν 21

H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Π Α ΥΛ Ο Υ Μ Ε Λ Α αυτοί. Βρισκόταν σε συνεχή αλληλογραφία και µε τους διάφορους καπεταναίους της περιοχής του. Οι πληροφορίες έρχονταν και διοχετεύονταν. Οι αγγελιαφόροι του δεσπότη Γερµανού Καραβαγγέλη µετέφεραν επιστολές, χρήµατα και οδηγίες. Τα στοιχεία για κάθε κίνηση των βουλγαρικών συµ- µοριών ή του τουρκικού στρατού έφθαναν εγκαίρως στον προορισµό τους. Ο µητροπολίτης Καστοριάς δεν ήταν µόνος στο έργο του, την προάσπιση των κεκτηµένων και την αντιµετώπιση των κοµιτατζήδων, όπως ονοµάζονταν τότε οι Βούλγαροι που διεκδικούσαν µε όπλα, λήστευαν, σκότωναν, εκβίαζαν. Το 1903 τοποθετήθηκε στο Μοναστήρι ως µητροπολίτης Πελαγονίας ο Ιωακείµ Φορόπουλος, που είχε βροντοφωνάξει από την Ωραία Πύλη: «ὲν σᾶς συµβουλεύω ὀφθαλµὸν ἀντὶ ὀφθαλµοῦ καὶ ὀδόντα ἀντὶ ὀδόντος. Σᾶς συµβουλεύω ὀφθαλµοὺς ἀντὶ ὀφθαλµοῦ καὶ ὀδόντας ἀντὶ ὀδόντος». Ένας άλλος µητροπολίτης από εκείνους που έδρασαν τότε, όταν έφθασε σιδηροδροµικώς από τη Θεσσαλονίκη στην έδρα του, εντυπωσίασε το ποίµνιό του. «Ὁ διάκος τοῦ εσπότη ἐβαστοῦσε κάτι µεγάλες λαµπάδες, τυλιγµένες λίαν ἐπιδεικτικῶς µὲ ρόδινο χαρτί. Οἱ λαµπάδες ἦταν ὅπλα µάνλιχερ, ποὺ µετέφερε ὁ εσπότης. Καὶ ἐνῶ ηὐλόγει τὸ πλῆθος καὶ οἱ Τοῦρκοι ἀστυνοµικοὶ τὸν συνώδευαν εἰς ἔνδειξιν τιµῆς, τὰ ὅπλα ποὺ θὰ µᾶς ἠλευθέρουν µίαν ἡµέραν ἀπ αὐτούς, µετεφέροντο τόσον πανηγυρικῶς. Κανεὶς δὲν ἠδύνατο νὰ ὑποπτευθῇ τοιαύτην τόλµην». Άλλοι τιτλούχοι ιερωµένοι που έδρασαν στο διάστηµα αυτό ήταν ο Κορυτσάς Φώτιος Καλπίδης, ο οποίος έχασε τη ζωή του στον Μακεδονικό Αγώνα, καθώς και ο Γρεβενών Αι- µιλιανός Λαζαρίδης. Τότε προήχθησαν ή µετατέθηκαν στην περιοχή της Μακεδονίας και υποστήριξαν µε σθένος τα ελληνικά συµφέροντα ο ράµας Χρυσόστοµος Καλαφάτης, µετέπειτα Σµύρνης, ο Νευροκοπίου Θεοδώρητος Βατµατζίδης, ο Σερρών Κωνσταντίνος Μεγρέλης, ο Χαλκιδικής Ειρηναίος Παντολέοντας και ο Θεσσαλονίκης Αλέξανδρος Ρηγόπουλος. 22

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Οι ωµότητες των βουλγάρων κοµιτατζήδων περιγράφονταν στην Κυανή Βίβλο που εξέδωσε η βρετανική κυβέρνηση το 1903, όταν οι επίδοξοι κατακτητές της Μακεδονίας υπολογίζονταν κατά προσέγγιση σε περίπου δύο χιλιάδες επτακόσιους και ήταν οργανωµένοι σε ενενήντα συµµορίες: «Ἡ δολοφονία εἶναι τὸ κυριώτατον ὅπλον τῶν Βουλγάρων. Πρὸ οὐδενὸς ὑποχωροῦσιν. Οἱ Ἕλληνες εἶναι κυρίως τὰ θύµατά των. Κατὰ χιλιάδας ἐφονεύθησαν οἱ Ἕλληνες. Ἀθώων καὶ ἀόπλων ἐκβιάσεις, ληστεῖαι, δολοφονίαι, ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν ἀνελεήµονα βασανιστήρια, ἱερέων, ἰατρῶν, διδασκάλων κατακρεουργήσεις, ναῶν ἐµπρησµοί, ἀναρχικὴ δυναµῖτις κατὰ παντὸς φίλου. Γενικὴ τροµοκρατία, πλήµ- µυρα αἵµατος». Οι Έλληνες δεν ήταν ηπιότεροι. Τα εγκλήµατά τους ήταν σαφώς λιγότερα, υπήρξαν όµως το κυριότερο ήταν ότι τα διατυµπάνιζαν οι ίδιοι και επαίρονταν για αυτά. Ο Γερµανός Καραβαγγέλης που ήταν ιερωµένος, µην το ξεχνάµε, έγραψε αρκετά στα Ἀποµνηµονεύµατά του σχετικά µε τη δραστηριότητά του. εν έµοιαζε καθόλου µε εκείνην ενός ανθρώπου αφιερωµένου στον Θεό. Το αντίθετο, ήταν επικεφαλής κάθε κίνησης που εξασφάλιζε το ποίµνιό του από τις επιδροµές των βούλγαρων κοµιτατζήδων. Χρησιµοποιούσε µε άνεση τα όπλα του, τα έκρυβε µάλιστα κάτω από τα ράσα του. εν είχε κανενός είδους αναστολή οι κάτοικοι της Καστοριάς τον εκτιµούσαν και το ίδιο συνέβαινε και σε όσους είχαν επαφές µαζί του. Σχετικά µε τη σφαγή στο Γορίτσανι, τη σηµερινή Βασιλειάδα, θυµόταν: «Τὸ χωριὸ εἶχε πάνω ἀπὸ ἑξακόσια σπίτια. Ἦταν οἱ χειρότεροι Βούλγαροι τῆς ἐπαρχίας µου. Ὅταν ὁ Βάρδας ἀποφάσισε νὰ ἐφαρµόσῃ τὴν τι- µωρία τους µοῦ ἔγραψε καὶ ἐγὼ τοῦ ἔστειλα τὰ ὀνόµατα τῶν δικῶν µας, γιὰ νὰ µὴν τοὺς ἀγγίζῃ. Στὶς παραµονὲς τῆς 25ης Μαρτίου 1905 αὐτός, µαζὶ µὲ τριακόσιους ἄντρες κρύφτηκε στὸ δάσος ποὺ βρισκόταν ἀπέναντι ἀπὸ τὸ χωριό. Πρωῒ πρωῒ µπῆκαν στὸ χωριὸ καὶ ἄρχισαν οἱ τουφεκιές. Σκότωναν καὶ πυρπολοῦσαν τὰ σπίτια τους. Ἐκείνη τὴ µέρα δολοφονήθη- 23

H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Π Α ΥΛ Ο Υ Μ Ε Λ Α καν ἑβδοµήντα ἐννέα Βούλγαροι καὶ δυστυχῶς καὶ µερικοὶ δικοί µας, σλαβόφωνοι µὲν ἀλλὰ πολύτιµοι. Οἱ δικοί µας ἄνθρωποι δὲν ἔπαθαν πολλὲς ζηµιές, ἐπειδὴ εἶχα δώσει τὸν κατάλογό τους στὸν Βάρδα καὶ αὐτοὶ εἶχαν κρυφτεῖ». Σε γενικές γραµµές αυτή ήταν η κατάσταση που επικρατούσε στη σηµερινή βόρεια Ελλάδα στις αρχές του εικοστού αιώνα, όταν ξεκινούσε ουσιαστικά ο Μακεδονικός Αγώνας για την ακρίβεια όταν αποφάσισαν οι Έλληνες να διεκδικήσουν αποκλειστικότητα σε όσα παραδοσιακά τους ανήκαν. Για περισσότερο από είκοσι χρόνια ο καταπιεσµένος ελληνικός πληθυσµός υφίστατο ήδη τις βουλγαρικές ωµότητες µε ελάχιστες και µεµονωµένες αντιδράσεις. Μέσα σε κλίµα φόβου και αίµατος, µε πρόσχηµα την ένταξη στην Εξαρχία ή την παραµονή στο Οικουµενικό Πατριαρχείο, κάποιοι άνθρωποι και από τις δύο πλευρές κλήθηκαν να υπηρετήσουν στην πραγµατικότητα εθνικιστικούς σκοπούς. Ορισµένοι ασφαλώς ήταν καλοκάγαθοι και πραγµατικά πιστοί στις θρησκευτικές απόψεις τους άλλοι, Έλληνες ή Βούλγαροι, ήταν αγνοί πατριώτες και πολεµούσαν σαν παλικάρια. Υπήρχαν όµως ανάµεσα και στους δύο αντιµαχόµενους οι αιµοσταγείς δολοφόνοι και οι αποφασισµένοι ληστές είτε φορούσαν κανονικά το προσωπείο του συνηθισµένου ανθρώπου, είτε είχαν βρει την ευκαιρία να επιδοθούν σε ληστείες και φόνους για προσωπικό τους όφελος. Εδώ θα πρέπει να υπενθυµίσουµε ότι σε αγριότητες προέβαιναν και οι Βούλγαροι και οι Έλληνες και ότι οι Τούρκοι, οι οποίοι επενέβαιναν πολύ τακτικά, δεν ήταν άµοιροι ευθυνών. εν πρέπει να παραβλέπουµε ότι οι Βούλγαροι διεκδικούσαν τη Μακεδονία µε σκοπό να αποκτήσουν πρόσβαση στη θάλασσα, γιατί δεν τους αρκούσε ο Εύξεινος Πόντος. Οι Έλληνες απαιτούσαν ολόκληρη την πατρίδα τους, για να αποκτήσει το κράτος τους την παλαιότερη έκτασή του, αυτήν που είχε στα χρόνια του Βυζαντίου ήθελαν ταυτόχρονα να ανακουφίσουν τους συµπατριώτες τους από τα δεινά προσφέροντάς τους την ελευθερία. Για αυτό ο Μακε- 24

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η δονικός Αγώνας ήταν τόσο άγριος όσο θα παρακολουθήσουµε στη συνέχεια. Ο άνθρωπος που η πορεία του θα περιγραφεί εδώ εµποτίστηκε από τα παιδικά του χρόνια µε το ιδανικό της Μεγάλης Ιδέας, της Ελλάδας δηλαδή µε την έκταση που είχε κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Στάθηκε από την αρχή έως το τέλος του βίου του αγνός και ειλικρινής ιδεολόγος αυτό που τον ενδιέφερε πάντοτε ήταν να απελευθερωθούν οι τουρκοκρατούµενες περιοχές, να σταµατήσει η διείσδυση των Βουλγάρων στη Μακεδονία και κυρίως να τερµατιστεί η αι- µορραγία του ελληνισµού από τις βουλγαρικές διεκδικήσεις. 25

Όταν ο επίλογος γίνεται πρόλογος Είµαι ο Παύλος Μελάς. Ένας κατώτατος αξιωµατικός του πυροβολικού. Ανθυπολοχαγός. Έτσι αποφοίτησα από τη Σχολή Ευελπίδων, έτσι παρέµεινα. Τους λόγους µην τους ψάχνεις. Πάντοτε το κράτος ήταν προβληµατικό. Υπήρχε όµως η ελπίδα ότι τα πράγµατα θα φτιάξουν. Ήµουνα από τους αισιόδοξους. εν παρακολουθούσα µόνον. Σκεπτό- µουνα και ενεργούσα για το µέλλον της πατρίδας. εν ξεύρω εάν όσα έκαµα ήταν για το καλό ή το κακό της. Αυτό θα το κρίνεις εσύ. Αυτό που γνωρίζω πολύ καλά είναι ότι την Τετάρτη 13 Οκτωβρίου του 1904 µε χτύπησε µια σφαίρα στη µέση. εν το περίµενα, δεν πολεµούσα εκείνη την ώρα. Έπεσα κάτω. Πονούσα πολύ. Πονούσα φοβερά. Ναι, είχε φθάσει η ώρα να πεθάνω. εν άντεχα τον πόνο. Έδωσα τις τελευταίες οδηγίες µου, σκεπτόµουνα τους δικούς µου. Μετά χάθηκα. Ήµουνα ανάµεσα σε δύο κόσµους. Στον καινούργιο όπου θα πήγαινα και στον παλαιό όπου είχα ζήσει έως τότε τη ζωή µου. Σε αυτό το διάστηµα, που κράτησε από είκοσι λεπτά έως µία ώρα, έτσι ειπώθηκε, πέρασε µπροστά από τα σφαλισµένα µάτια µου αποσπασµατικά ολόκληρη η ζωή µου. Οι χαρές που ένιωσα, οι λύπες που µε έκαµαν να πονέσω, η πίστη µου σε κάποιες διαχρονικές αξίες, οι επιδιώξεις µου που ήταν στ αλήθεια φιλόδοξες χωρίς να είµαι κι εγώ, η έγνοια µου να κατορθώσω να ολοκληρώσω την αποστολή µου. Ναι, θα ιδείς και θα κρίνεις ποιος υπήρξα. 27

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Ο αστός

Η οικογένεια Μελά ΕΙΜΑΙ Ο ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ. Η οικογένειά µου φέρει επίθετο που ανήκει σε µιαν από τις παλαιότερες και ισχυρότερες στρατιωτικά και πολιτικά οικογένειες της Ηπείρου, µε ρίζες στα βυζαντινά χρόνια, πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Το επίθετο της οικογένειας παραδίδεται αρχικά ως Μέλας, αργότερα Μελανιάς και τελικά Μελάς, ίσως εξαιτίας του χαρακτηριστικού µελαψού χρώµατος αρκετών µελών της µεταξύ µας, κι εγώ πολύ µελαχρινός είµαι, διατηρώ την παράδοση. Οι σχετικές πληροφορίες είναι ολίγον θολές. Ενδέχεται να συνδεόµασταν στενά µε τις οικογένειες των Στρατηγόπουλων ή των Κεφαλά. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και έως τις αρχές του δέκατου έβδοµου αιώνα η οικογένειά µου ζούσε στα Γιάννενα, µέσα στο Κάστρο. Τον Σεπτέµβριο του 1611 ο µητροπολίτης Λάρισας ιονύσιος ο Φιλόσοφος, που ονοµάστηκε από τους Τούρκους Σκυλόσοφος, επαναστάτησε εναντίον των κατακτητών. Επιτέθηκε στους Τούρκους των Ιωαννίνων µε οκτακόσιους τουλάχιστον άντρες, εξοπλισµένους µε πρωτόγονα όπλα. Το κίνηµα προδόθηκε και κατεστάλη, οπότε οι Μελάδες πληρώσαµε το τίµηµα της προφανούς συνεργασίας µας µαζί του. Μας εκδίωξαν από την εστία µας και µεταφερθήκαµε στη συνοικία Σεράι Μαχαλά. Οι Τούρκοι δολοφόνησαν τον αρχηγό της οικογένειας Γιάννη Μελά και δήµευσαν την τεράστια κτηµατική περιουσία του. Οι συγγενείς µου διασκορπίστηκαν σε διάφορα σηµεία της γης για να σωθούν από τους διωγµούς των κυριάρχων. Κάποιοι Μελάδες έµειναν στην Ήπειρο, άλλοι βρέθηκαν στην Αυστροουγγρική, στην Οθωµανική ή στη Ρωσική Αυτοκρατορία και µερικοί βρήκαν καταφύγιο σε χώρες της Ευρώπης, όπως στη Γαλλία και την Αγγλία. Ίσως και αλλού, δεν είµαι σίγουρος. εν γνωρίζω πολλά για τη σύνθεση της οικογένειας του 31

H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Π Α ΥΛ Ο Υ Μ Ε Λ Α Γιάννη Μελά, που εκτός από άρχοντας στα Ιωάννινα ήταν και αρµατολός. Ανάµεσα στους απογόνους του, όπως λέγεται, ήταν ο βαρόνος και στρατάρχης του αυστριακού στρατού Μιχαήλ Μελάς και ο Λέων Μελάς, ιδρυτής µεγάλου εµπορικού οίκου. Από τα παιδιά του τελευταίου αυτού θα αναφερθώ στον άµεσο πρόγονό µου, τον παππού µου, για τον οποίο υπάρχουν κάποιες πληροφορίες. Ονοµαζόταν Γεώργιος Λ. Μελάς και µετά τον θάνατο του πατέρα του Λέοντα, στα είκοσί του χρόνια, ανέλαβε τον εµπορικό οίκο του µε την επωνυµία «Γεώργιος Λ. Μελάς και αδελφοί». Αδελφοί του Γεωργίου ήταν ο Παύλος που έπεσε στα δεκαεννιά του χρόνια στο Μεσολόγγι το 1826, και ο Ιωάννης, ο οποίος κατέληξε από κακουχίες το 1833 στο Ναύπλιο. Ουδέποτε τα µέλη της οικογένειας Μελά ξέχασαν την Ήπειρο και πάντοτε ένα από τα κυριότερα ενδιαφέροντά τους ήταν η απελευθέρωσή της. Όπως µάλιστα παρουσιάζεται στο οικογενειακό µας δέντρο, κάποιες φορές ένωσαν τις ζωές τους, άντρες και γυναίκες, µε άτοµα που επίσης κατάγονταν από την Ήπειρο ως παράδειγµα αναφέρω τις οικογένειες Βασιλείου, αγκλή, Μυλωνά, Μόστρα ίσως βέβαια οι γάµοι αυτοί να ήταν και τυχαίοι, δεν έχω τρόπο να απαντήσω στο ερώτηµα µε βεβαιότητα. Ο παππούς Γεώργιος Λέοντα Μελάς δήλωνε ότι καταγόταν από την Ήπειρο και συγκεκριµένα από την Παηδονιά κοντά στον Παρακάλαµο του δήµου Πωγωνίου Ιωαννίνων. Εκεί βρίσκονται τα χαλάσµατα από τον πύργο των Μελάδων, το οίκηµα που στέγασε κάποιους από τους απογόνους της οικογένειας. Κατά πάσαν πιθανότητα από εκεί είχαν φύγει για τα Γιάννενα, όπου έζησαν αρκετοί πρόγονοί µου. εν διαθέτω πληθώρα στοιχείων, αλλά γνωρίζω πως ο γεννηµένος το 1785 παππούς Γεώργιος νυµφεύθηκε τη γιαγιά Ελένη, κόρη του Μιχαήλ Βασιλείου, στα δεκατέσσερα ή τα δεκαπέντε χρόνια της. Το ζευγάρι απέκτησε πολλά παιδιά, τον πατέρα, τις θείες και τους θείους µου τα ονόµατά τους ήταν Λέων, Σµαράγδα, Κωνσταντίνος, Βασίλειος, Ει- 32

M E P O Σ Π Ρ Ω Τ Ο : Ο Α Σ Τ Ο Σ ρήνη, Μιχαήλ και Ευφροσύνη. Κοντά τους ζούσε η στενά συνδεδεµένη κυρα Ταρσή Θεοδώρου, βοηθός στο σπίτι και τροφός των παιδιών. Συνηθιζόταν τότε όταν η εύπορη µάνα πάντρευε την κόρη της, να της δίνει µαζί µια καλή και πιστή υπηρέτρια, συνήθως µια ψυχοκόρη µε τα χρόνια γινόταν µέλος της οικογένειας χωρίς να αλλάζει εµφάνιση ή συνήθειες φορούσε δηλαδή το τσεµπέρι της ή έτρωγε µε τα χέρια χωρίς να επηρεάζεται ή να τη µιµείται κανένας. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι, τα µέλη της οικογένειας Μελά, βίωσαν σηµαντικές εµπειρίες, γιατί έζησαν στη διάρκεια µιας περιόδου όπου πολλά διαλύονταν, ο κόσµος άλλαζε µορφή. ιέθεταν αρκετά προσόντα ώστε να είναι ανάµεσα στους πρωταγωνιστές των γεγονότων. Αυτό ακριβώς υπήρξαν και διακρίθηκε καθένας στον τοµέα του, όποιος κι αν ήταν αυτός. Ο παππούς Γεώργιος είχε µια περιπετειώδη ζωή. Ήταν από τους εύπορους εµπόρους της εποχής και ζούσε στην Κωνσταντινούπολη είναι σαφές ότι δεν ανήκε στους πλούσιους των χρόνων εκείνων, τα οικονοµικά του ήταν όµως σε καλή κατάσταση και η οικογένειά του ζούσε χωρίς στερήσεις. Ολίγο πριν την Επανάσταση του 1821 όµως έγινε µέλος της Φιλικής Εταιρείας, παρόλο που γνώριζε ότι διακινδύνευε την περιουσία και τη ζωή του. Ήταν ενθουσιασµένος και αποφασισµένος. Φρόντισε µάλιστα να µυήσει και τους υπαλλήλους του γραφείου του. Προγραµµατιζόταν αρχικά να ξεκινήσει η επανάσταση µέσα στην Πόλη, µε τη βοήθεια ελληνικών εµπορικών πλοίων κατάλληλα εξοπλισµένων. Τα µέλη της Φιλικής Εταιρείας προετοιµάζονταν, µετατρέποντας σε οπλοστάσιο κάποιες οικίες ανάµεσά τους και το δικό µας σπίτι. Τα σχέδια προδόθηκαν, γιατί φαίνεται ότι εκείνοι που οραµατίστηκαν την απελευθέρωση διέθεταν ενθουσιασµό αλλά όχι περίσκεψη. Όταν οι Τούρκοι έµαθαν για τη συνωµοσία που προετοιµαζόταν, ξέσπασαν λυσσαλέα εναντίον των Ελλήνων. Ο πρωτότοκος γιος του παππού, ο θείος Λέων, µόλις οκτώ ετών τότε, χάζευε από το καφασωτό M 3 33

H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Π Α ΥΛ Ο Υ Μ Ε Λ Α παράθυρο τους µαινόµενους Οθωµανούς και παραλίγο να σκοτωνόταν από µια σφαίρα που είχε στόχο τη σκιά του. Παιδάκι ήταν ακόµη, ποιος θα περίµενε περίσκεψη ή διαφορετική συµπεριφορά; Μετά τον απαγχονισµό του πατριάρχη Γρηγορίου Ε, ο παππούς ειδοποιήθηκε ότι επρόκειτο να συλληφθεί. Φόρεσε αµέσως ευρωπαϊκά ρούχα, ξύρισε το µουστάκι και εγκατέλειψε την οικογένειά του. Κρύφτηκε σε σπίτι γνωστού σε άλλη συνοικία, αρκετά µακριά. Συνεννοήθηκε µε έναν πλοίαρχο που ετοιµαζόταν να αναχωρήσει για την Οδησσό και ειδοποίησε τη γυναίκα του να πάρει τα παιδιά τους και να τον συναντήσει η οικογένεια, που είχε χωριστεί προσωρινά, ξανάσµιξε. Η γιαγιά Ελένη, η οποία ήταν αποφασιστική και γενναία, ντύθηκε µε αντρικά ρούχα υπηρέτη, πήρε τα παιδιά και την Ταρσή και ξεκίνησε. Πέρασαν κάποιες περιπέτειες, αλλά συνάντησαν τελικά τον παππού Γεώργιο και όλοι µαζί κατέφυγαν στην Οδησσό. Ύστερα, από την ξηρά ή τη θάλασσα, άρχισαν οι µετακινήσεις τους. Οι περιπέτειές τους δεν είχαν τελειωµό. Έµεναν ολίγο όπου πήγαιναν και έφευγαν ξανά επειδή ο παππούς δεν έβρισκε αξιόλογη εργασία ή ίσως ικανοποιητικό µισθό. Για µια διετία ο Γεώργιος Μελάς έζησε στην Αγκώνα από όπου επέστρεψε ξανά στην Οδησσό. Στο µεταξύ στον κυρίως ελλαδικό χώρο η Επανάσταση του 1821 µαινόταν ακόµη στο Μεσολόγγι σκοτώθηκε ο νεότερος αδελφός του Γεωργίου, ο Παύλος φοιτητής ακόµη στην Ιταλία, είχε πάει να συµπαρασταθεί. Το 1826 η οικογένεια του Γεωργίου βρέθηκε στην Κέρκυρα. Ήταν καλύτερα εκεί, οµιλούσαν ελληνικά, κατακτητές ήταν οι πολιτισµένοι Άγγλοι και υπήρχε ένα πρώτης τάξεως πανεπιστήµιο, η Ιόνιος Ακαδηµία. Ο πρωτότοκος γιος του Γεωργίου, ο θείος Λέων, εκδήλωσε την επιθυµία να σπουδάσει νοµικά επειδή µάλιστα ο νεαρός δεν ήθελε να επιβαρύνει την πατρική του οικογένεια, ανέλαβε ο ίδιος τα έξοδα διαβίωσής του παραδίδοντας ιδιαίτερα µαθήµατα. Τα χρόνια περνούσαν. Ο Λέων, τελειώνοντας τις σπουδές του στην 34

M E P O Σ Π Ρ Ω Τ Ο : Ο Α Σ Τ Ο Σ Κέρκυρα, διαπίστωσε ότι δεν θα πραγµατοποιούσε το όνειρό του να συνεχίσει τις σπουδές του στο εξωτερικό δεν υπήρχε η οικονοµική δυνατότητα. Τότε συνέβη το απρόβλεπτο. Ο Φίλιππος Λαβράνος, πατέρας ενός από τους µαθητές του, του ζήτησε να συνοδεύσει τον γιο του στην Ιταλία και να σπουδάσει και ο ίδιος εκεί. Ο θείος Λέων παρακολούθησε µαθήµατα στη Νοµική Σχολή ιταλικού πανεπιστηµίου και ύστερα από τρία χρόνια ολοκλήρωσε τις σπουδές του. Στο µεταξύ ο παππούς Γεώργιος συνέχιζε τις περιπλανήσεις του µετά την Κέρκυρα πήγε µε την οικογένειά του στην Ύδρα, όπου τα πράγµατα ήταν σχετικά ήρεµα. Τελικά βρέθηκε στη Σύρο, όπου και εγκαταστάθηκε για σχετικά µεγάλο διάστηµα, περίπου έξι χρόνια κατοικούσε στην πλατεία Θεάτρου της Ερµούπολης. Ο Ιωάννης Καποδίστριας, µε τον οποίο είχε γνωριστεί, τον είχε διορίσει πρόεδρο του νεοϊδρυµένου Εµποροδικείου. Το 1833 ο πρωτότοκος γιος του Λέων πήγε και τους βρήκε άρχισε να ασκεί τη δικηγορία στην Ερµούπολη κοντά στην οικογένειά του. Είχαν υποχρεωθεί να ζουν µακριά για πολλά χρόνια οι συνθήκες δεν ήταν ευνοϊκές. Ο τρίτος γιος του Γεωργίου, ο θείος Βασίλειος, παρόλο που ήταν µικρός ακόµη, εργαζόταν κοντά στον έµπορο Στρατή Ράλλη. Την ίδια χρονιά, το 1833, γεννήθηκε στη Σύρο ο τέταρτος γιος του Γεωργίου, ο δικός µου πατέρας, ο Μιχαήλ. Στο ίδιο οίκηµα, στον επάνω όροφο, κατοικούσε η πιο µεγάλη κόρη του παππού, η θεία Σµαράγδα, που παντρεύτηκε το 1834 τον Εµµανουήλ Βικέλα και δηµιούργησαν την οικογένειά τους. Ζούσαν όλοι κοντά τότε, κάτι που πάντοτε επιδίωκαν. Στο διάστηµα αυτό ο παππούς Γεώργιος Μελάς πάλευε για την επαγγελµατική του αποκατάσταση και ασφυκτιούσε στην Ερµούπολη. Προκάλεσε ο ίδιος µια πρόταση και το 1839 βρέθηκε στο Ταϊγάνι της Ρωσίας, στη Μαύρη Θάλασσα είχε ήδη ξεκινήσει στην περιοχή η µεγάλη άνθηση του εµπορίου και τα ρώσικα σιτηρά µεταφέρονταν σε όλον τον κόσµο χάρη και στις προσπάθειες των ελλήνων εµπόρων. Ο Γεώρ- 35

H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Π Α ΥΛ Ο Υ Μ Ε Λ Α γιος Μελάς είχε προσληφθεί ως διευθυντής σε υποκατάστηµα της επιχείρησης των αδελφών Μαύρου η δεύτερη σύζυγος του Σπυρίδωνα Μαύρου, η Ευφροσύνη, ήταν αδελφή της γιαγιάς Ελένης. Τότε η αλληλοβοήθεια ανάµεσα στους συγγενείς ήταν ηθικά επιβεβληµένη και πολύ συνηθισµένη. Με τη γιαγιά Ελένη έµειναν τα τρία µικρότερα παιδιά, ο Μιχαήλ, η Ευφροσύνη και η Ειρήνη ή Νίνα, για την οποία δεν µου µίλησαν ποτέ λες και την είχαν ξεχάσει. Θα ήθελα να ήξερα πότε πέθανε και από τι. Για να τιµηθεί η µνήµη της πάντως, η κόρη της θείας Σµαράγδας, που γεννήθηκε το 1849, ονοµάστηκε Ειρήνη ούτε και εκείνη έζησε πολύ. Τα µεγαλύτερα παιδιά της οικογένειας είχαν ήδη χαράξει τον δρόµο τους το 1839. Ο θείος Λέων ήταν ανεξάρτητος, η θεία Σµαράγδα ήταν παντρεµένη, ο θείος Κωνσταντίνος είχε ξεκινήσει σπουδές νοµικής στο πανεπιστήµιο για να εργαστεί ως δικαστικός. Τον γιο του Βασίλειο τον είχε πάρει µαζί του στο Ταϊγάνι ο παππούς µια και ενδιαφερόταν για το εµπόριο. Έναν χρόνο αργότερα ο Γεώργιος Μελάς ήταν τακτοποιηµένος επαγγελµατικά και έτοιµος να υποδεχθεί την οικογένειά του στην ξενιτιά. Πρώτος σταθµός της γιαγιάς Ελένης µε τα παιδιά της από τη Σύρο ήταν η Αθήνα εκεί ο θείος Λέων νυµφεύθηκε τη θυγατέρα του Κ. Θωµά, που είχε µόλις εγκατασταθεί στην Ελλάδα από την Αγγλία όπου ζούσε. Ο γάµος έγινε µε κάποια καθυστέρηση οι νεόνυµφοι έφυγαν για το Ναύπλιο, η γιαγιά Ελένη µε τα παιδιά της αναχώρησαν ατµοπλοϊκώς για την Κωνσταντινούπολη και από εκεί για το Ταϊγάνι. εν πέρασε πολύς καιρός και ο παππούς Γεώργιος, µε όσα από τα µέλη της οικογένειάς του βρίσκονταν ακόµη κοντά του, έφυγε από τη Μαύρη Θάλασσα για την Κωνσταντινούπολη έγινε υπεύθυνος σε υποκατάστηµα των αδελφών Μαύρου παρέµεινε στην Πόλη έως τον θάνατό του το 1855. Από τα αγόρια του είχε µείνει κοντά του µόνον ο γιος του Κωνσταντίνος, που είχε εγκαταλείψει τη σταδιοδροµία του στον δικαστικό κλάδο. 36

M E P O Σ Π Ρ Ω Τ Ο : Ο Α Σ Τ Ο Σ Ο παππούς Γεώργιος Μελάς έζησε σε διάφορους τόπους µε απίστευτες εναλλαγές επαγγελµάτων. Ενθουσιώδης άνθρωπος, µε διάθεση να εργαστεί, κυνήγησε τις ευκαιρίες που του παρουσιάστηκαν ώστε να κερδίζει µε αξιοπρέπεια τα απαραίτητα. Ενώ κινούνταν ανάµεσα στην ευµάρεια και τη φτώχεια, δεν εµπόδισε τις πρωτοβουλίες των παιδιών του. Ίσως δεν ηµπορούσε να κάµει και διαφορετικά εξαιτίας της δεινής οικονοµικής του θέσης όταν τα αγόρια του χρειάζονταν χρηµατική στήριξη. Τις κόρες του τις καλοπάντρεψε. Τη θεία Σµαράγδα µε εκείνον που ήθελε, τον Εµµανουήλ Βικέλα, και τη θεία Φρόσω µε τον Ανδρέα Βαλλιάνο στα δεκατέσσερα µόλις χρόνια της. Για τη θεία Ειρήνη ή Νίνα δεν υπάρχουν πληροφορίες πρέπει να πέθανε πολύ νέα το µόνο που ξεύρω είναι ότι έκαµε παρέα µε την αδελφή της Σµαράγδα στην Κωνσταντινούπολη. Με τον θάνατό του ο παππούς Γεώργιος δεν άφησε περιουσία στα παιδιά του αλλά ένα έντιµο όνοµα. Είχε εµφυσήσει σε όλους τους συγγενείς την υπερηφάνεια για την ελληνική καταγωγή µας και µάλιστα για τις ηπειρώτικες ρίζες µας. Οι απόγονοί του ακολούθησαν ο καθένας τον δικό του δρόµο και πάντοτε διακρίθηκαν. Όταν άρχισα να καταλαβαίνω τον κόσµο γύρω µου ήξερα ότι έπρεπε να κάµω όσα ηµπορούσα για να φανώ αντάξιός τους. 37