ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΕΙΔΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΠΕΑΕΚ Ψυχολογία Φυσικής Αγωγής ΜΚ208, Διάλεξη 11η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ Συγχρηματοδότηση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (Ε.Κ.Τ.) Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (Ε.Τ.Π.Α) Η ψυχολογία αθλητών και αθλητριών με κινητικές ιδιαιτερότητες ΓΟΥΔΑΣ ΜΑΡΙΟΣ ΕΠΕΑΕΚ: ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΤΕΦΑΑ ΠΘ - ΑΥΤΕΠΙΣΤΑΣΙΑ
Θέματα Η σχέση των ψυχολογικών παραγόντων με τις κινητικές ιδιαιτερότητες Εφαρμογή ψυχολογικών τεχνικών σε αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες Θεμελιώδεις ψυχολογικές δεξιότητες Συχνές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες.
Εισαγωγή Η συμμετοχή στον αθλητισμό προσφέρει: Ησυμμετοχήτων ατόμων με κινητικές ιδιαιτερότητες (Α.Κ.Ι.) στον αθλητισμό έχει διαφοροποιηθεί τα τελευταία χρόνια. Πριν ήταν για θεραπεία και αποκατάσταση. Τώρα υπάρχει μεγάλη συμμετοχή σε πολλά αθλήματα. Οφέλη στον φυσικό, ψυχολογικό τομέα και υγεία Αποδοχή, σεβασμό, κύρος Παρακίνηση Πνεύμα συναγωνισμού Αυτοπειθαρχία & Αυτοεκτίμηση Μέσο για βελτίωση της ποιότητας ζωής Αύξηση εμπειριών, επιλογών, ευκαιριών για επανένταξη
Η σχέση των ψυχολογικών παραγόντων με τις κινητικές ιδιαιτερότητες Οι αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες έχουν παρόμοιες δυνατότητες και αδυναμίες με τους αρτιμελείς. Όμως πάντα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη Το μείζον σωματικό και ψυχολογικό τραύμα Η ιδιαίτερη σχέση των κοινωνικών, ψυχολογικών και φυσιολογικών παραγόντων με την ιδιαιτερότητα και τα προσαρμοσμένα αθλήματα
Η σχέση των ψυχολογικών παραγόντων με τις κινητικές ιδιαιτερότητες Σχετικές έρευνες Οι ενήλικες έχουν περισσότερες ευκαιρίες για άθληση από ότι οι μικρότεροι. επηρεάζεται θετικά από τη συμμετοχή, η αίσθηση του ελεύθερου χρόνου η ευεξία, η αυτοαντίληψη αποτελεί κίνητρο για συμμετοχή στον αθλητισμό (Szyman, 1980) Όσο μεγαλύτερο διάστημα ασχολείται με τον αθλητισμό ένα άτομο τόσο μεγαλύτερη είναι η αυτοεκτίμισή του, όσο νωρίτερα εμφανίζεται ο τραυματισμός τόσο χαμηλώτερα είναι η αυτοαντίληψή του(hopper, 1986)
Η σχέση των ψυχολογικών παραγόντων με τις κινητικές ιδιαιτερότητες Πως αντιδρούν στην κατάσταση Άρνηση στην ύπαρξη ιδιαιτερότητας Διακύμανση: Ψυχολογικά χαρακτηριστικά + ικανότητα + προθυμία για προσαρμογή Υπερμεγέθυνση των συνεπειών της ιδιαιτερότητας Η ψυχολογική ακολουθία μετά από σοβαρή κάκωση Σοκ Άρνηση Κατάθλιψη προσαρμογή Η αποδοχή και η προσαρμογή σε τραυματισμό απαιτεί πάνω από 2 χρόνια Η σταθεροποίηση της αυτοαντίληψης πάνω από 4 χρόνια
Η σχέση των ψυχολογικών παραγόντων με τις κινητικές ιδιαιτερότητες Μετά απο σοβαρή κάκωση κάποια άτομα εμφανίζουν Έλλειψη προσαρμογής Καθυστερημένη συναισθηματική ανάπτυξη Σοβαρή αιτία άγχους Κοινωνική αποξένωση Οίκτος για τον εαυτό τους Κατάθλιψη Υπερβολική υποταγή Αλκοόλ Ναρκωτικά Τάση αυτοκαταστροφής Απόπειρες αυτοκτονίας
Η σχέση των ψυχολογικών παραγόντων με τις κινητικές ιδιαιτερότητες Ψυχολογικά οφέλη από τη συμμετοχή στην άσκηση Ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης Προσαρμογή του ατόμου στην κοινωνία και αποδοχή Επαναπόκτηση του αυτοσεβασμού Πρόληψη ή μείωση της απομόνωσης, της απόγνωσης, ήτης κατάθλιψης Ευκαιρία για διασκέδαση, ικανοποίηση, χαρά και αυτοεκπλήρωση Συμμετοχή σε άλλα προγράμματα εκπαίδευσης και εξάσκησης Επέκταση των ψυχολογικών και κοινωνικών οφελών και στο περιβάλλον του αθλητή
Καθορισμός στόχων Οκαθορισμός στόχων πρέπει να είναι Εφαρμογή ψυχολογικών τεχνικών σε αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες Πολυδιάστατος Να ακολουθεί τις αρχές της θεωρίας των στόχων Να λαμβάνει υπόψη την ιδιαιτερότητα και την κατάσταση του κάθε αθλητή. Παρακινεί, προσανατολίζει τους αθλητές, διατηρεί υψηλότερους ρυθμούς απόδοσης, μειώνει τη πιθανότητα αποτυχίας και απόσυρσης. (DePauw et al, 1995) Επικεντρώνει τους αθλητές σε στόχους απόδοσης που είναι ελεγχόμενοι (Hedrick &Morse, 1991) Καλή τεχνική παρακίνησης, με χρήση ενδιάμεσων μικρότερων στόχων. Βοηθά στον καθορισμό ρεαλιστικών στόχων (Porretta & Moore, 1997) Άτομα με δυσκολίες στη γραφή πρέπει να ηχογραφούν τους στόχους, για να μην έχουν την αίσθηση της εξάρτησης από τους άλλους. (Hanrahan,1998)
Εφαρμογή ψυχολογικών τεχνικών σε αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες 18 17 Καθορισμός στόχων Ομάδα στόχων Ομάδα ελέγχου 16 15 14 13 12 test 1 test 2 test 3 Η ομάδα των αθλητών σε τροχήλατη καρέκλα που εκτέλεσε το τεστ της πάσας θέτοντας στόχους, είχε καλύτερη απόδοση ( Katartzi, Theodorakis, Tzetzis, 2001)
Νοερή απεικόνιση Εφαρμογή ψυχολογικών τεχνικών σε αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες Μέθοδος βελτίωση της απόδοσης, παρακίνησης, αυτοπεποίθησης αν Χρησιμοποιηθεί σωστά Ληφθεί υπόψη η ιδιαιτερότητα του ατόμου Γίνουν οι κατάλληλες προσαρμογές Κατάλληλη για αθλητές με επίκτητη ιδιαιτερότητα, όμως με επιφύλαξη γιατί η ανεξέλεγκτη χρήση μπορεί να απογοητεύσει ή να προκαλέσει θυμό. Χρήσιμη δεξιότητα για αθλητές με τύφλωση (Hanrahan,1996) Προτείνετε η ενορατική εκτέλεση κινητικής εξάσκησης σε αθλητές με εγκεφαλική παράλυση.
Εφαρμογή ψυχολογικών τεχνικών σε αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες Επίγνωση του σώματος και κιναίσθηση Οι τυφλοί αναπτύσσουν σε μεγάλο βαθμό την κιναίσθηση Οι αθλητές με ακρωτηριασμό καταφέρνουν να μειώσουν την αίσθηση του μέλους «φάντασμα» Αντιλαμβάνονται το πρόσθετο μέλος που το χρησιμοποιούν στον αγώνα σαν μέλος του σώματός τους. Στη διάρκεια των ασκήσεων επίγνωσης του σώματος και νοερής απεικόνισης πρέπει να φορούν το πρόσθετο μέλος Ασκήσεις επίγνωσης του σώματος Η αποτελεσματικότητά τους εξαρτάται από το άτομο. Κάποιος δήλωσε ότι τα κατάφερε μέσα από την προοδευτική χαλάρωση. Οι ασκήσεις γνώσης του σώματος βοηθούν αθλητές σε τροχήλατη καρέκλα και αυτούς με εγκεφαλική παράλυση. Μέσα από την αυξημένη γνώση του σώματος μπορούν να ενσωματώσουν ένα μέρος του σώματος που πριν ήταν ανενεργό. (Hanrahan,1995b)
Εφαρμογή ψυχολογικών τεχνικών σε αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες Αυτοδιάλογος και έλεγχος της διέγερσης Επειδή οι αθλητές έχουν πολλές ιδιαιτερότητες, είναι καλύτερος ο αυτοδιάλογος για ρύθμιση της διέγερσης από ότι οι τεχνικές που χρησιμοποιούν φυσιολογικές παραμέτρους. Οι αθλητές μπορεί να γίνουν υπερβολικά αυτοκριτικοί μέσα στον αυτοδιάλογο, που μπορεί όμως να περιορισθεί με την εξάσκηση των ψυχολογικών δεξιοτήτων. Οι μη αρτιμελής αθλητές χρησιμοποιούν για χαλάρωση ασκήσεις αναπνοής και προοδευτική μυϊκή χαλάρωση. Η διαφραγματική αναπνοή βοηθά στη χαλάρωση και στην αυτοσυγκέντρωση. Οι ασκήσεις αναπνοής είναι χρήσιμη για τους τυφλούς. Οι διασπαστικές σκέψεις είναι το σοβαρότερο πρόβλημα στη συγκέντρωση των τυφλών
Εφαρμογή ψυχολογικών τεχνικών σε αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες Αυτοδιάλογος και έλεγχος της διέγερσης Η εξάσκηση προοδευτικής χαλάρωσης πρέπει να προσαρμόζεται στην ιδιαιτερότητα του αθλητή. Χρήση μόνο της χαλάρωσης, αποφυγή της μυϊκής σύσπασης. Προτίμηση της παθητικής προοδευτικής χαλάρωσης. Για άτομο με ακρωτηριασμό οι ατομικές ασκήσεις πρέπει να φτιαχτούν για τα μέλητουσώματοςπουελέγχουνμυϊκά. Τα άτομα με νοητική υστέρηση δεν πρέπει να αφήνονται να τα καταφέρουν μόνα τους στις ασκήσεις χαλάρωσης. Οι κωφοί αθλητές να έχουν οπτική επαφή με αυτόν που τους δείχνει την άσκηση. Στους τετραπληγικούς η λιγότερη διέγερση είναι προτιμότερη από την περισσότερη διέγερση.
Εφαρμογή ψυχολογικών τεχνικών σε αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες Προσοχή και αυτοσυγκέντρωση Να λαμβάνεται υπόψη οι ιδιαιτερότητες των αθλητών ησυγκεκριμένηαναπηρία το άθλημα στο οποίο δραστηριοποιούνται. Χρήση του πλάνου αγώνα Προγραμματισμός και πρόβλεψη των δυσκολιών στο προαγωνιστικό πλάνο, π.χ. μεταφορά αθλητών, χρήση εξοπλισμού. Εξοικείωση με το περιβάλλον του αγώνα (αποδυτήρια, τουαλέτες κ.λ.π.) Υπάρχουν έτοιμα προαγωνιστικά πλάνα, θετικές προτάσεις για: Εστίαση της προσοχής και επανεστίαση Πρόβλεψης δυσκολιών Πλάνο εκτέλεσης νοερής απεικόνισης Μουσική για απόκτηση καλής διάθεσης
Θεμελιώδεις ψυχολογικές δεξιότητες Αυτογνωσία Ο αθλητισμός εδώ έχει άλλη σημασία, ηπαρακίνησηείναιπιοπολύπλοκη. Ο αθλητισμός είναι ένα μέσο για να φαίνονται πιο «φυσιολογικοί» Ομαδικές ατομικές συζητήσεις για καθορισμό στόχων-αυτογνωσία. Ανατροφοδότηση απόδοσης για καθορισμό στόχων. Να γνωρίζουν ότι Ο αθλητισμός είναι μια σπουδαία εμπειρία. Η βελτίωση της αυτογνωσίας προάγει καλύτερη αθλητική απόδοση, αυξάνει τη καλλιέργεια της προσωπικότητας
Αυτοπεποίθηση, αυτοεκτίμηση, αυτοκαθορισμός Θεμελιώδεις ψυχολογικές δεξιότητες Δεν υπάρχουν σημαντικές διαφορές στο ψυχολογικό προφίλ αρτιμελών και μη αρτιμελών αθλητών. Η αυτοπεποίθηση αποκτιέται μέσα από την πρακτική. Η συμμετοχή στα σπορ βελτιώνει την αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση Αυτοκαθορισμός Η ικανότητα του ατόμου να κατευθύνει και να διαχειρίζεται τη ζωή του. Η κοινωνική απομόνωση, η ανεπάρκεια των κοινωνικών υπηρεσιών και η φτώχεια προκαλεί αίσθημα έλλειψης ικανότητας, χαμηλό αίσθημα αυτοκαθορισμού. Η αυτοπεποίθηση, ηκοινωνικήυποστήριξη, η συμμετοχή προάγει τον αυτοκαθορισμό Οαθλητισμός για τα άτομα με κινητικές ιδιαιτερότητες Προάγει τον αυτοκαθορισμό μέσα από διαπροσωπικές, λειτουργικές και αθλητικές δεξιότητες Να εκτιμηθεί η σημασία του αυτοκαθορισμού
Θεμελιώδεις ψυχολογικές δεξιότητες Ο αθλητικός ψυχολόγος και ο ρόλος της ιδιαιτερότητας των αθλητών Οι αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες αναπτύσσουν και καλλιεργούν τις ίδιες ψυχολογικές δεξιότητες με τους αρτιμελής αθλητές. Διαφέρουν οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται και είναι διαφορετικοί ανάλογα με την ιδιαιτερότητα και τη σοβαρότητα της αναπηρίας. Οι χρησιμοποιούμενες ψυχολογικές τεχνικές είναι το ίδιο αποτελεσματικές. Οαθλητικόςψυχολόγος(Α.Ψ.) θα πρέπει να τους αντιμετωπίζει σαν αθλητές πρώτα και όχι σαν άτομα με ιδιαιτερότητες. Αν όμως η ιδιαιτερότητα έχει επίδραση στην επικοινωνία με τον Α.Ψ. ή προβάλλονται από το άτομο θέματα που έχουν σχέση με την ιδιαιτερότητα, τότε θα πρέπει να συζητείται ο βαθμός και η φύση της ιδιαιτερότητας.
Θεμελιώδεις ψυχολογικές δεξιότητες Ο αθλητικός ψυχολόγος και ο ρόλος της ιδιαιτερότητας των αθλητών Οι αθλητές πρέπει να αποτελούν την κύρια πηγή πληροφόρησης για τον Α.Ψ. γιατί γνωρίζουν καλύτερα την ιδιαιτερότητά τους. Να υπάρχει στενή σχέση, να μην υπάρχουν ερωτήσεις ντροπής. Στην περίπτωση της επιτυχίας, να δίνεται έμφαση στην ικανότητα του αθλητή και όχι στην ιδιαιτερότητά του. Όμως ο Α.Ψ. να γνωρίζει όλα τα θέματα που έχουν σχέση με την ιδιαιτερότητα του αθλητή. ΟΑ.Ψ. θα πρέπει να εξοικειωθεί με την ιδιαιτερότητα του αθλητή, να μη αισθάνεται συμπάθεια, οίκτο, αντιπάθεια, ενόχληση ή να μη νοιώθει άβολα. Οι αθλητές με ιδιαιτερότητες μπορούν να χρησιμοποιούν τα ίδια προγράμματα ψυχολογικών δεξιοτήτων με προσαρμογή όμως κάποιων δεξιοτήτων με βάση την ιδιαιτερότητά τους.
Δυσκολίες που αντιμετωπίζουν αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες Προβλήματα Το ίδιο το άθλημα αλλά και η ιδιαιτερότητά τους αποτελεί πηγή άγχους. Υπάρχει μεγάλη εξάρτηση από τον εξοπλισμό, τους άλλους ανθρώπους και την φαρμακευτική αγωγή. Τα προβλήματα αυτά όχι μόνο μπορούν να μειώσουν την απόδοση αλλά και εγκυμονούν σοβαρούς κινδύνους ασφάλειας. Η μεταφορά, η διατροφή, ο ύπνος είναι προβλήματα που μπορούν να επηρεάσουν την απόδοση.
Δυσκολίες που αντιμετωπίζουν αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες Συχνοί τραυματισμοί Οι αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες χάνουν περισσότερο χρόνο προπόνησης εξαιτίας τραυματισμών. Οι τραυματισμοί συσχετίζονται με το είδος του αθλήματος και την ιδιαιτερότητα του αθλητή, τη συχνότητα και την ένταση της προπόνησης ή του αγώνα. Οι πιο συχνοί είναι τραυματισμοί παλάμης, δέρματος, ώμου, αγκώνα, καρπού. Ασθένειες που έχουν σχέση με την ιδιαιτερότητα του αθλητή.
Δυσκολίες που αντιμετωπίζουν αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες Αποτελεσματικά προπόνηση Οι αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες αντιμετωπίζουν πολύ σοβαρό πρόβλημα προπονητικής καθοδήγησης. Οι περισσότεροι δεν έχουν προπονητή, γυμνάζονται μόνοι τους και η πληροφόρηση για το άθλημα προέρχεται από περιοδικά, άλλους αθλητές και λιγότερο από τους προπονητές. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη γρήγορη και εύκολη απόσυρση πολλών αθλητών.
Θέματα για συζήτηση Είστε ένας πολυάσχολος, πετυχημένος αθλητικός ψυχολόγος και δέχεστε μια πρόσκληση από ένα αθλητικό σύλλογο ατόμων με ειδικές ανάγκες να υποστηρίξετε ψυχολογικά την νεοϊδρυθείσα ομάδα μπάσκετ του συλλόγου. Η αμοιβή είναι πολύ κατώτερη από αυτή που παίρνετε, ενώ ο χρόνος σας είναι πολύ περιορισμένος. Πως θα αντιμετωπίσετε αυτήν την πρόσκληση όταν ξέρετε ότι η προσφορά σας θα βοηθήσει σημαντικά αυτά τα άτομα όχι μόνο στο καθαρά αθλητικό πεδίο αλλά κυρίως στη ζωή; Όταν βρίσκεστε μπροστά σε έναν αθλητή/τρια με κινητικές ιδιαιτερότητες ποια είναι τα κυρίαρχα συναισθήματά σας, αμηχανία, οίκτος και συμπάθεια ή σεβασμός, θαυμασμός και αναγνώριση της προσπάθειας;
Επίλογος Ο αθλητισμός για τα άτομα με κινητικές ιδιαιτερότητες αποτελεί σπουδαίο μέσο κοινωνικοποίησης, κοινωνικής αποδοχής, ανάπτυξης της αυτοπεποίθησης, αντιμετώπισης της ζωής με αισιόδοξη ματιά. Οι αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες πρέπει να αντιμετωπίζονται πρώτα από όλα σαν αθλητές. Σε ένα πρόγραμμα ψυχολογικής υποστήριξης, ότι ισχύει για τους αρτιμελής αθλητές το ίδιο ισχύει και σε αυτούς τους αθλητές. Απλά πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το είδος και ο βαθμός της ιδιαιτερότητας και τοάθλημα που δραστηριοποιείται ο αθλητής. Οι αθλητές με κινητικές ιδιαιτερότητες τις περισσότερες φορές στερούνται προπονητικής καθοδήγησης. Πρέπει να υπάρχει μεταξύ αθλητικού ψυχολόγου και αθλητή μια αμοιβαία σχέση αποδοχής, γνώσης της ιδιαιτερότητας και κατανόησης για να μπορέσει να λειτουργήσει ένα τέτοιο πρόγραμμα. Η υποστήριξη των ατόμων με κινητικές ιδιαιτερότητες από τον αθλητικό ψυχολόγο είναι μια πρόκληση γιατί πραγματικά βοηθά ένα άτομο να σταθεί πρώτα στη ζωή και στην κοινωνία και μετά στον αθλητισμό
Βιβλιογραφία Θεοδωράκης, Ι., Γούδας,Μ., Παπαϊωάνου,Α.(2001) Ψυχολογική Υπεροχή στον Αθλητισμό, Κεφάλαιο 21ο, σελ.411-428. Εκδόσεις Χριστοδουλίδη.