Θέµατα & Ασκήσεις από: www.arnos.gr 3 η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΧΕ ΙΑΓΡΑΜΜΑ Ροµαντικό κίνηµα: πρώτο µισό του 19 ου αι., θυελώδη αντίδραση ενάντια στις κλασικές θεωρίες, κατακτά το µεγαλύτερο µέρος της Ευρώπης, αλλάζει τον προσανατολισµό στη λογοτεχνία και την τέχνη. Προβάλλεται το συναίσθηµα, τη φαντασία, την ονειροπόληση και το µυστήριο. (Ι.Ε.Λ. σ. 48) 1. Ποιες συνθήκες ευνόησαν την εµφάνιση του Ροµαντισµού κατά το 19 ο αι.; Από τον 18 ο αι., µε τη Γαλλική Επανάσταση: ιδέες της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας. Ο ιαφωτισµός περιείχε στοιχεία που αµφισβητούσαν τον κλασικισµό. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο κινούνται και οι απόψεις του Ρουσσό για τη φύση. Με την Ιερή Συµµαχία, που εγγυάται την ελευθερία µε την αρχή της νοµιµότητας των ηγεµόνων καταστέλλεται κάθε φιλελεύθερο και εθνικιστικό κίνηµα. Το 19 ο αι. οι λαοί προσδοκούσαν αναδιοργάνωση των κρατών µε βάση την αρχή της αυτοδιάθεσης, εκδηλώθηκαν πολλά εθνικιστικά κινήµατα διεκδικώντας την ανεξαρτησία τους. Αµφισβητείται το παλαιό καθεστώς (απολυταρχία) και η κοινωνική του οργάνωση οδηγώντας στη δηµιουργία φιλελεύθερου αστικού κράτους. ηµιουργείται µια νέα µορφή κράτους, το έθνος κράτος. (Ι.Ε.Λ. σ.47-48 & Ε.Γ. σ.337-338) Ο Ροµαντισµός είναι απόρροια α) των τριγµών της υτικής κοινωνίας κατά τη µετάβαση από το Παλαιό καθεστώς στο φιλελεύθερο αστικό κράτος, β) των ιδεών του ιαφωτισµού για την οικονοµία, την υπεράσπιση της ευαισθησίας, του φυσικού και του παράλογου και γ) των απόψεων των θεϊστών και µυστικιστών που κηρύττουν έναν αντίθετο δρόµο. (ΕΓ σ. 339-340) Ο Ροµαντισµός εµφανίζεται πρώτα στη Γερµανία µε τον Γκαίτε, στη Γαλλία µε τον Λαµαρτίνο και στην Ιταλία µε τον Λεοπάρντι. 2. Τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά του ροµαντικού κινήµατος. Ο ροµαντικός συγγραφέα: Εκµυστηρεύεται στον αναγνώστη τις χαρές και τις λύπες του σε λυρική έξαρση, αναζητά πηγές έµπνευσης στην ιστορία του λαού, ανακαλύπτει το Μεσαίωνα που είχε ξεχαστεί από τον καιρό της αναγέννησης, αναδεικνύει την ευαισθησία, οι ήρωές του, ανήσυχα πλάσµατα και επαναστάτες ενάντια στον κόσµο και την κοινωνία, έχει ελευθερία στην επιλογή των θεµάτων και του µορφικού πλαισίου Αναζητά το ιστορικό παρελθόν, στις προσωπικές του αναµνήσεις και στη θρησκεία ενώ παράλληλα βυθίζεται στην ονειροπόληση ή στην αισθητική του τρόµου και του θανάτου. (Ι.Ε.Λ. σ.48-50) Ο ροµαντικός ήρωας χαρακτηρίζεται από µια ακατανίκητη διάθεση για επιβεβαίωση του Εγώ. Αισθάνεται περιφρόνηση για τον κοινωνικό βίο ακόµα και για τον ίδιο το θάνατο. (Ι.Ε.Λ σ.50) Χαρακτηριστικά του γερµανικού ροµαντισµού: Επηρεασµένος από τη φιλοσοφία του Καντ, δηλώνει την πρωτοκαθεδρία του πνεύµατος πάνω στην ύλη και βρίσκεται στη βάση της αισθητικής και της ψυχολογίας του γερµανικού ροµαντισµού, εκφράζονται οι απόψεις του Φίχτε: αντικαθίσταται ο Θεός µε ένα Εγώ, δηµιουργικό και απόλυτο, ο κόσµος θεωρείται κρυφός, συµβολικός που βασίζεται στην ένωση των αντιθέτων, του εξωτερικού και του εσωτερικού, της λογικής και του πάθους, του ονείρου και της πραγµατικότητας. (Ε.Γ. σ.340-341) Ο ροµαντικός άνθρωπος έχει βαθύτατη πίστη στην ιστορική πρόοδο. Ταύτισε το εγώ του Φίχτε µε το ατοµικό εγώ το οποίο τείνει προς το απρόσιτο άπειρο και
γεννά την υπαρξιακή ανησυχία του περιορισµένου ανθρώπου µέσα στο πεπερασµένο κόσµο. (Ε.Γ. σ.344) Ο ροµαντικοί χρησιµοποιούν τη φαντασία, το συµβολικό ή µυθικό ύφος, την αντίληψη του κόσµου µέσα από τη φύση, την ατοµική ελευθερία. (Ε.Γ. σ. 348-349) Από το δεύτερο µισό του 18 ου αι. η ποίηση γίνεται αντιληπτή ως ετερόκοσµος ή δεύτερη φύση, που προέρχεται από το ασυνείδητο, από το έµφυτο και παθιασµένο πνεύµα. Επιδιώκει να φωτίσει ή και να δηµιουργήσει έναν κόσµο. Χρησιµοποιεί τη φαντασία, η οποία µας επιτρέπει να γνωρίσουµε τον κόσµο. Χρησιµοποιείται η γνήσια και καθαρή γλώσσα που έχει τη δύναµη να παρουσιάσει την ουσία των πραγµάτων. Αντιπαλεύεται το ευγενές και ποµπώδες ύφος για µια πιο ελεύθερη και οικεία γλώσσα, πιο κοντά στην πραγµατικότητα. (Ε.Γ. σ.349-351) Κοινά χαρακτηριστικά της ροµαντικής ποίησης: Ο Ροµαντικός ποιητής αναδεικνύει το συναίσθηµα σε κυρίαρχο εκφραστικό µέσο, αποκαλύπτει τα προσωπικά συναισθήµατα και τις προτιµήσεις, συνδέει την εξωτερίκευση του εσωτερικού του κόσµου µε τη φύση και τις προσωπικές, ιστορικές ή εθνικές µνήµες, αποδεσµεύεται από τα µορφικά πλαίσια των διαφόρων ποιητικών ειδών, γράφει πιο εύπλαστο και πιο µελωδικό στίχο και χρησιµοποιεί τολµηρό και προσωπικό λεξιλόγιο. (Ι.Ε.Λ. σ. 51-52) Προβάλλει το Εγώ, συµβάλλοντας στην εσωτερική απογύµνωση της ψυχής του ποιητή, µεταχειρίζεται την υπερβολική αισθαντικότητα, (µελαγχολική ή απελπισµένη), έχει κλίση για το σκότος και το πένθιµο, τάση για νεκροφιλία, αποτέλεσµα του πνευµατικού ανικανοποίητου, έκφραση του πάθους, όραµα της φύσης σηµείο ταύτισης του ροµαντισµού. Προβάλλεται η θεοσοφία των καθολικών, των διαµαρτυροµένων και των πανθεϊστών που εκφράζουν µυστικισµό, που συνδέεται µε τον πρωτόγονο και µεσαιωνικό χριστιανισµό, ατοµικισµός-ίχνη ενορατικής γνώσης της εσωτερικής αλήθειας. (ΕΓ σ.339-340) 3. Τα είδη και τα θέµατα της ροµαντικής κίνησης: β) Τα είδη της ροµαντικής ποίησης: Το «Εξωτικό» θα το εντάσσαµε στην επικολυρική ποίηση, καθώς το θέµα του ποιήµατος είναι παρµένο από την λαϊκή παράδοση της Γερµανίας συνδεδεµένο µε εξωτικούς θρύλους. «Η Λίµνη» ανήκει στα ερωτικά ποιήµατα καθώς εκφράζεται η αγάπη του ποιητή προς ένα πρόσωπο που τώρα έχει χαθεί, αλλά και στην ελεγειακή αφού η αγαπηµένη του έχει πια χαθεί και ζει µε την ανάµνησή της. Στη φιλοσοφική και θρησκευτική ποίηση, που είναι αφηγηµατικό ή περιγραφικό είδος µε έντονο συγκινησιακό περιεχόµενο, που εκφράζει τις σκέψεις του ποιητή για το πεπρωµένο, τη ζωή και το θάνατο, καθώς και για τα ηθικά και κοινωνικά προβλήµατα, ανήκει το «Άπειρο» του Λεοπάρντι, β) Θέµα: Ο Ροµαντικός ποιητής είναι παθιασµένος και οραµατιστής και στοχεύει στην ενότητα της ζωής και του έργου, της πραγµατικότητας και της επιθυµίας. Επιθυµεί να φτάσει στην ολοκλήρωση, νοσταλγεί ένα χαµένο παράδεισο όπου βασίλευε η αρµονία των αντιθέτων, οδηγείται στην υπαρξιακή αγωνία, στην αβουλία και κάποτε στο θάνατο. Εύχεται, να αποτελέσει ο ήρωας ξεχωριστό πλάσµα που ζει έντονα και πεθαίνει από βίαιο θάνατο. Έντονη είναι η µελαγχολία που κάποιες φορές διαλύεται µέσα στη µελαγχολία των ερειπίων και των σκοταδιών καθώς επιζητεί να ενωθεί µε τη φύση και για να ξαναβρεί την ειρήνη µέσω του θανάτου.(ε.γ. σ. 345-346) Λογοτεχνική φυγή από την πραγµατικότητα, που συµπαρασύρει τους ροµαντικούς προς εξωτικές περιοχές και χώρες καθώς και στο όνειρο, στα ναρκωτικά ή στους ήρωες της µυθοπλασίας. Στροφή προς το Μεσαίωνα. Προς τους
φιλελεύθερους, τους µετριοπαθείς ή τους ριζοσπάστες, οπαδούς της Μεταρρύθµισης. (Ε.Γ. σ.346-347) Ο ροµαντικός ήρωας δρα ως επαναστάτης απέναντι στην κοινωνία, τον κόσµο και το Θεό. Είναι ο αήτητος ήρωας που πάντα θριαµβεύει. Παρατηρείται πρωτοτυπία και περιφρόνηση των κανόνων. Επέκταση αυτής της στάσης είναι η αρνητική θρησκευτικότητα, ο σατανισµός. Ωστόσο ο παραδοσιακός καθολικισµός παραµένει παρών.(ε.γ. σ.347-348) 4. Η σχέση του ποιητή µε το χρόνο: εκφράζει πάντα µια αγωνία που σχετίζεται µε το χρόνο, συχνά αισθάνεται ότι γερνάει πρόωρα γι αυτό κι έχει τάσεις αυτοκτονίας που δείχνουν την ύψιστη έκφραση της απόλυτης µελαγχολίας που τον κυριεύει. Έτσι αυτό που προσδοκά για να ξεφύγει από µια ασφυκτική ψυχική κατάσταση που συνδυάζει το φλογερό πόθο µε την απογοήτευση και την εξαπάτηση, είναι ο θάνατος και µάλιστα ο βίαιος θάνατος. (Ι.Ε.Λ σ. 50) Η σχέση του ποιητή µε τη φύση: Η αναφορά στη φύση που την εισήγαγαν τα ροµαντικά κινήµατα στην Αγγλία, τη Γαλλία και τη Γερµανία, είναι παντού παρούσα. α) αντιµετωπίζεται ως έµπιστη φίλη που έχει αναλάβει το ρόλο να παρηγορήσει την απελπισµένη ψυχή του ποιητή, ενώ διαφυλάσσει τις ευτυχισµένες στιγµές του ποιητή. β) αποτελεί πηγή ζωής, αντικείµενο λατρείας και σύµβολο των προσωπικών συγκινήσεων του ποιητή. γ) Ο ποιητής διχάζεται µπροστά στην οµορφιά του φυσικού τοπίου, και την αποστροφή που του προκαλεί αυτό, καθώαδεν αποτελεί προστασία γι αυτόν αλλά αδιαφορεί για την ανθρώπινη µοίρα και αντικατοπτρίζει τον ίδιο το θάνατο. (Ι.Ε.Λ. σ.55) Για πολλούς ποιητές η φύση ενσαρκώνει τη γλώσσα του Θεού και αποτελεί το σύµβολο των συγκινήσεων. Είναι στο κέντρο της ποίησής του και η σύλληψη του σύµπαντος γίνεται µόνο µέσω της φαντασίας. Ο Νοβάλις αντικατοπτρίζει τα θέµατα του έρωτα και του θανάτου µέσα στο ανεκδήλωτο βασίλειο της νύχτας. Η έκσταση της νύχτας, της σελήνης και των άστρων εµπνέει πολλούς ροµαντικούς ποιητές και αποτελεί τη βάση για αισθητικά και στοχαστικά ποιήµατα. Άλλα µοτίβα που κυριαρχούν στη ροµαντική ποίηση είναι ουρανός, τα δάση, τα βουνά, ο άνεµος και το φθινόπωρο. (Ε.Γ. σ.362-365) 5. Πώς εµφανίζεται το ποιητικό υποκείµενο στα ποιήµατα; Με τον όρο ποιητικό υποκείµενο εννοούµε τις διαφορετικές µορφές που παίρνει ο ποιητής για να εκφράσει τις απόψεις του. Το έργο του Γκαίτε: Ο Γκαίτε, χάρη στην αρχαία αρχιτεκτονική και γλυπτική που εκφράζουν την αρµονία και το µέτρο, συνδυάζει στο έργο του το πνεύµα µε την ευαισθησία, το σώµα µε το νου, το χριστιανικό αισθητισµό µε τον παγανιστικό αισθησιασµό. Εµπλουτίζει τα έργα του µε τη φιλοσοφική κατάρτιση του Σίλλερ, ενώ χάρη στην συνεργασία τους διατυπώνεται µια νέα αισθητική που πηγάζει από την αντίληψη της αρχαιότητας, του καλού και του ωραίου. (Ε.Γ. σ.323-324) Το Εξωτικό, Θέµα: αφηγηµατικό ποίηµα µε αυστηρή στροφική µορφή, επηρεασµένο από τη λαϊκή παράδοση, όπου τα ξωτικά κλέβουν τα όµορφα παιδιά και τα αποµακρύνουν από την οικογένειά τους. είναι εκτεθειµένο στο παράλογο, στην τύχη και στο σκοτάδι του µυστηρίου. Το λογοτεχνικό έργο του Γκαίτε αντανακλά τις διαφορετικές εποχές, δέχεται τις επιδράσεις του ευσεβισµού, ενώ η επαφή του µε την αρχαιότητα οδηγεί τη µεταστροφή του προς τον κλασικισµό. (Ε.Γ. σ.325) Το µοτίβο του νεκρού καβαλάρη, που πορεύεται σ ένα νυχτερινό και µελαγχολικό τοπίο συνοδεύοντας ένα ζωντανό χρησιµοποιείται για να δείξει τον
απελπισµένο αγώνα της πατρικής αγάπης απέναντι σ έναν αντίπαλο πιο δυνατό.(οε Β, σ.65) Το ποιητικό υποκείµενο: παίρνει τη µορφή του παιδιού µέσω του οποίου εκφράζει τους φόβους του για το περίεργο αυτό στοιχείο της φύσης που εµφανίζεται µπροστά του και του µιλά. Όπως όλες οι µπαλάντες του Γκαίτε έτσι κι αυτή, έχει µια µελωδικότητα την οποία αντλεί από έναν τρόπο αίσθησης σχεδόν αρχέγονο κατά τον οποίο ο θάνατος αναδύεται ξαφνικά, βυθισµένος στο µυστήριο. Η σχέση του ποιητή µε τη φύση: η φύση παρουσιάζεται µέσω του εξωπραγµατικού στοιχείου της, του εξωτικού που συνοµιλεί µε το παιδί στο οποίο προκαλεί το φόβο, 3 η στροφή, 5 η στροφή, στους δύο πρώτους στίχους της 7 ης στροφής. Είναι η κακή πλευρά της φύσης που προκαλεί το φόβο και επιφέρει το θάνατο. Λεοπάρντι, Το «Άπειρο», Θέµα: αναφέρεται στην αναζήτηση µιας πραγµατικότητας πέρα απ ό,τι βλέπει, την οποία προσεγγίζει µέσω της φύσης. Πραγµατεύεται τα θέµατα της ηδονής και του απείρου. Ανήκει στη φιλοσοφική ποίηση και επικρατεί η ιδέα ότι στον άνθρωπο υπάρχει ένα άπειρο που δε µπορεί να καταλάβει και πηγάζει από το γεγονός ότι ο άνθρωπος επιθυµεί και αναζητά πάντα την ευτυχία. Η σχέση του ποιητή µε το χρόνο : Η φιλοσοφία του Λεοπάρντι βρίσκεται στο γεγονός ότι η επιθυµία της ευτυχίας δεν έχει όρια, δηλ. δεν είναι πεπερασµένη και επειδή βασίζεται στην εναλλαγή της ζωής δε µπορεί να τελειώσει µε κάποιον συγκεκριµένο και ευτυχισµένο τρόπο. Έτσι στο τέλος του ποιήµατος, εκφράζεται ένας πεσιµισµός καθώς ο ποιητής θεωρεί σαν καλύτερο σε µια θάλασσα το ναυάγιο. Ο ποιητής κάνει µια στροφή προς το παρελθόν ελπίζοντας ότι έτσι θα µπορέσει να ξεφύγει από το χρόνο που τον πνίγει και θα βρει την ευτυχία που ψάχνει. Η σχέση του ποιητή µε τη φύση: Η θέα της φύσης από τον ποιητή είναι περιορισµένη καθώς στο 2 ο στίχο, τα δέντρα του κρύβουν τον ορίζοντα. Ωστόσο αυτό βοηθά τον ποιητή να οραµατίζεται, να φαντάζεται άλλα πράγµατα πέρα απ αυτά που υπάρχουν προκαλώντας του συναισθήµατα: «ανατριχιάζω». Υπέρβαση χρόνου και φθοράς, µε την ελπίδα ότι λόγω περιορισµένου ορίζοντα θα κινητοποιήσει η φαντασία. Έτσι ελευθερώνεται η επιθυµία του απείρου και ο άνθρωπος οδηγείται στην υπέρτατη αίσθηση της ευτυχίας. (ΟΕ Β, σ.94-95), Με το θρόισµα των φύλλων, επιτυγχάνεται η ένωση µε το άπειρο, ενώ συνδέεται το ιστορικό παρελθόν µε το παρόν. (στ. 9-11). Το ποιητικό υποκείµενο: Η παρουσία του ποιητή είναι έντονη σ όλο το ποίηµα, εκφράζει προσωπικές σκέψεις και προβληµατισµούς σχετικά µε το άπειρο. Με την απλότητα της γλώσσας του και το περιεχόµενο της αναζήτησης ο ποιητής του «Απείρου» συγχωνεύει το κλασικό µε το ροµαντικό. Επίσης γνωρίζει το αίσθηµα του απείρου δεν είναι παρά µια ψευδαίσθηση, ένα γέννηµα της φαντασίας, της µικρότητας και της υπεροψίας του ανθρώπου. (ΟΕ Β, σ.95) Λαµαρτίνος: Στη «Λίµνη» ο ποιητής εισάγει το θέµα της επικοινωνίας µε τη φύση. Χρησιµοποιεί τη λίµνη ως σύµβολο της ανθρώπινης ζωής που έρχεται αντιµέτωπη µε την αιωνιότητα και τη φθορά του χρόνου και του θανάτου. (ΟΕ Β, σ.88) Σχέση του ποιητή µε τη φύση: Στις 5 πρώτες στροφές, ο ποιητής χρησιµοποιεί τη λίµνη ως σύµβολο για να εκφράσει τον εσωτερικό του κόσµο. Η λίµνη που κάποτε συµβόλιζε τη ζωή τώρα εκφράζει την απελπισία και την απογοήτευση του ποιητή. Προσωποποιείται η λίµνη από τον ποιητή µε την οποία συνοµιλεί και θυµάται τα περασµένα. Υπάρχει επικοινωνία ανάµεσα στον ποιητή και τη φύση και προσπάθεια να βρεθεί απάντηση στα ερωτήµατά του.
Στις στροφές 6-12, παρουσιάζεται η σχέση του ποιητή µε το χρόνο. Ο χρόνος περνάει, τρέχει γι αυτό και ο ποιητής του ζητά να σταµατήσει για να µη χάσει την ευτυχία που έχει, χάρη στη νύχτα µε την αστροφεγγιά της. Όλα χάνονται µέσα στο πέρασµα του χρόνου που τίποτα δεν αφήνει απείραχτο. Και όλα χάνονται χωρίς να ξαναβρούν το φως. Στη 12 η στροφή εκφράζει φιλοσοφική ανησυχία καθώς διαπιστώνει το πρόσκαιρο της ευτυχίας και ότι τίποτα δε µένει πίσω όταν πια έχει τελειώσει η ζωή µας. Στις στροφές 13-16 προβάλλεται ο αναλοίωτος χαρακτήρας της φύσης και η αιωνιότητα που µόνο αυτή µπορεί να εγγυηθεί. Απευθύνεται στη λίµνη µέσω της οποίας κρατά ζωντανό τον έρωτά του. Ελπίζει ότι χάρη στα φυσικά στοιχεία θα µπορέσει να µείνει στην αιωνιότητα η έντονη αγάπη του. Το ποιητικό υποκείµενο: είναι ένας ερωτευµένος άντρας που έχει δεχθεί το µεγαλύτερο πόνο από τότε που έχασε την αγαπηµένη του. Συνοµιλεί µε τη φύση, στην οποία εκφράζει την οδύνη και τη µοναξιά που νιώθει και προβληµατίζεται σχετικά µε το εφήµερο της επίγειας ευτυχίας. Προσπαθεί να ξεπεράσει τη µοναξιά που νιώθει και την ιδέα του τελικού αφανισµού, µε την πίστη σε µια υπεργήινη πραγµατικότητα, που διαταράσσεται από εκρήξεις απελπισίας.