ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ

Ευγενικιά Κυρία, Θα ήθελα να Σας αφιερώσω το έργο που από καιρό Σας έχω υποσκεθεί, ένα έργο άξιο του ονόματός Σας, της καλλιτεχνικής ψυχής Σας και του άπειρου σεβασμού που τρέφω για Σας. Δε μου έλει ψε η θέληση παρά η δύναμη και για τούτο Σας παρακαλώ να αποδεχτείτε με τη συνηθισμένη Σας καλοσύνη το μικρό και ασήμαντο διήγημα που Σας προσφέρνω. Εγράφτηκε, Κυρία, πριν από το βαλκανικό πόλεμο, που ήταν το προοίμιο του σημερινού ολέθριου σπαραγμού της Ευρώπης και εδημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο Νουμά ενώ διαρκούσε και εμάνιζε εκείνη η αντάρα. Ήταν η τύχη του φαίνεται, το ειρηνικό διήγημά μου να προβάλει μέσα σε τέτοιες κοσμοϊστορικές ταραχές, όταν ποτάμια αίματος βάφουν τη μητέρα γη, σα μια δειλή δια μαρτυρία ενάντια σ ένα τόσο άτοπο καθεστώς που για να υπάρχει χρειάζεται τον παράλογο φόνο και την ατυχία τόσων πλασμάτων. Τι σπατάλη ζωής έγινε στα χρόνια τούτα! Αλλά ας ευκη θούμε κιόλας, η τωρινή θλιβερή αιματοχυσία να ναι γραμμένη η τελευταία στα βιβλία της ανθρώπι νης Μοίρας. Ξέρω, ευγενικιά Κυρία, πόσο συγκινούν την τρυφε ρή καρδιά Σας όλες αυτές οι δυστυχίες, κι έχω για

14 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ τούτο την ελπίδα πως θα Σας φχαριστήσει λιγάκι το ταπεινό μου διήγημα, αν όχι σαν έργο τέχνης, αλλά τουλάχιστο σαν κάτι σύμφωνο ίσως με τα φιλάνθρωπα ιδανικά Σας, τη βαθιά Σας μόρφωση και τη λαμπρή Σας ευφυΐα που όλοι όσοι Σας ξέρουν δε μπορούν παρά να τη θαυμάζουν. Με σεβασμό Δικός Σας Κ. Θ. Κέρκυρα, 15 Σεπτεμβρίου 1914

I Σαν καλή νοικοκυρά η σιόρα Επιστήμη η Τρινκούλαινα εσηκώθηκε πρωί πρωί από το κρεβάτι, εφόρεσε μόνο το μεσοφόρι της, έσιαξε λίγο τα μαλλιά της, άνοιξε την πόρτα της κι εβγήκε μία στιγμή στο λιθόστρωτο καντούνι* της. Οι γειτόνοι εκοιμούνταν ακόμη εκοίταξε ψηλά το μικρό κομμάτι του ουρανού που ολοένα εφώτιζε κι όπου έλαμπαν ακόμα δύο ή τρία αστέρια, εκοίταξε κιόλας στην άκρη του στενού του δρόμου τη θάλασσα, που απλωνότουν ως τα απέ να ν τι βουνά της Στεριάς σταχτιά κι ήσυχη, κι εξανα μπήκε πάλι στο σπίτι της για να ανάψει φωτιά στο μικρό μαγειριό της. Ήταν γυναίκα μισόκοπη, έως σαρά ντα πέντε χρονώ, λιγνή και ψηλή, με ζαρωμένο πρό σωπο, με πολλά μαλλιά άσπρα αλλά τα μάτια της ήταν ζωερά κι ακόμα νέα. «Θα κάμει ζέστα σήμερα», εσυλλογίστηκε ανοί γο ν τας το μικρό παράθυρο του μαγειριού. Και βλέπο ν τας πως το φως δεν ήταν ακόμη αρκετό, άναψε μ ένα σπίρτο το κατάμαυρο λυχνάρι που εκρεμότουν από ένα καρφί στον κοκκινωπό και καπνισμένον τοί χο πάνωθε από την ογνήστρα, έπειτα εκοίταξε καντούνι σοκάκι Στεριάς Ηπείρου ογνήστρα γωνία όπου ανάβουν φωτιά

16 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ τρι γύρου, γυρεύοντας με το βλέμμα την κούκουμα* του καφέ, έσκυψε κι επήρε κάρβουνα και τ άναψε επι δέ ξια σε λίγες στιγμές στο σιδερένιο φουρνέλο, φυ σώ ντας τα με το στόμα πρώτα και στερνά με το βέ ντουλο. Και εσυλλογιζότουν: «Έξι στήματα σφυρίδες από τέσσερα φράνκα το στήμα κάνουνε έξι, κι έξι, δώδεκα και δώδεκα, εικοστέσ σερα φράνκα ως το Σαββάτο μεθαύριο, θα γένουνε άλλα τρία, τρεις ντουζίνες όλα όλα, τριάντα έξι φράνκα θα πάνε κι αυτά μαζί με τ άλλα στον κομό, και σα γένουν εκατό του τα δίνω και τα παίρ νει στην τράπεζα. Μην τα ιδεί όμως πρώτα ο μεθύ στα κάς μου, γιατί τα παίρνει και τα κάνει στάχτη ευτύς στην ταβέρνα! Ωχ, τόνε γνοιάζει εκείνονε για τα παιδιά μας, για τσι κοπέλες μας! Τα μαυρισμένα μεγα λώνουνε ωστόσο. Να, η Ρήνη μου εγίνηκε, πάει, γυ ναίκα αν επρόσμενα από φτόνε, αλίμονό της! Ό,τι εκά μανε τούτα τα μπράτσα, αλλιώς ουδέ ποκάμισο ν αλλάξουμε δε θα χαμε». Κι αναστέναξε κουνώντας το κεφάλι. Όλο παίζοντας με το βέντουλο εφώναξε στην κρεβατοκάμαρη: «Ε, Ρήνη, τι έπαθες εσήμερα! Ασηκώσου, μωρή κο πέλα! Με το νου πλουταίνει η κόρη, με τον ύπνο κούκουμα (cuccuma) μεγάλο μπρίκι φουρνέλο φουρνάκι βέντουλο (ventolo) βεντάλια στήματα δέματα από είκοσι τέσσερις σφυρίδες σφυρίδες πλεκτά εξαρτήματα ελαιοτριβείου πάνω στα οποία τοποθετούσαν την ελαιοζύμη κομό μεγάλο έπιπλο με συρτάρια

Η ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΗΜΑ 17 η ακαμάτρα*. Δεν ακούς, ε; Ή κάνεις που δεν ακούς; Ξύπνα, λέω, ξύπνα». «Ακόμα δεν εχάραξε, μητέρα», αποκρίθηκε από μέ σα χασμουριώντας η Ρήνη, που ήθελε να πάρει ακόμα ένα γλυκό σουρούπι. «Είναι μεσημέρι», της εφώναξε άσπλαχνα η μάνα της «σήκω! Πρέπει να το πάρεις μάθημα να σηκώνεσαι πρωί θα πας σε αντρός χέρια, και ανάθεμα δε θέλω να χω από τσου γαμπρούς μου». Ολομεμιάς στο καντούνι ακούστηκε βιαστικό πο δο βολητό. «Τι να ναι», έκαμε η νοικοκυρά προσέχοντας. Κι αφήνοντας το βέντουλο εξαναβγήκε στην πόρτα. Από το γιαλό ανέβαιναν βιαστικά το καντούνι τρεις ανθρώποι. Ο ένας τους ήταν φορτωμένος μ ένα βαρύ τσουβάλι που τον έσκυφτε οι άλλοι δύο τον εβοηθούσαν με τα χέρια για να μπορεί να τρέχει. Κι αμέσως η νοικοκυρά εκατάλαβε τι εσυνέβαινε. «Είναι λαθρέμποροι», είπε με το νου της «θα τους έλαχε κάποιος μπελάς στο δρόμο πώς λεχομανάνε, οι καημένοι, από το φόβο τους κι από τον κόπο». Ωστόσο οι ανθρώποι είχαν ζυγώσει το σπίτι της κυράς Επιστήμης και μπρος στην πόρτα της, καθαυτό στο κατώφλι, εξεβόηθησαν μεμιάς το σακί. ακαμάτρα τεμπέλα σουρούπι υπνάκο έλαχε έτυχε λεχομανάνε βαρια νασαίνουν εξεβόηθησαν ξεκουβάλησαν

18 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ «Γλίτωσέ μας», της είπε ο ένας βιαστικά «κρούψε το». Τον εγνώρισε ποιος ήταν. «Δε μπορώ, Αντρέα μου, να σε χαρώ», του πε γλυκά «η Αρχή μάς υποψιάζεται». Μα αυτήν την στιγμή ήρθε σιμά της κι η θυγατέρα της, ακόμα από τον ύπνο, άντυτη κι αυτή και ξέπλεκη, και επρόβαλε το ξανθό της κεφάλι με τα ρόδινα μάγουλα πάνου από τον ώμο της μάνας της, και της είπε με σπλάχνος: «Θα το αρνηθείς του Αντρέα;» Κι ο Αντρέας ωστόσο αποκρενότουν: «Η ώρα βιάζει μας κυνηγούνε κάμε ό,τι θέλεις κατάδωσέ μας, α* σου το λέει η καρδιά». Κι αμέσως με τους συντρόφους του επήρε το φύγι προς τον ανήφορο. «Εκατάλαβες μπελιάς αμπονόρα, αμπονόρα, που να μην είχα σηκωθεί!» είπε η κυρά Επιστήμη σταυρώ νοντας ανάποδα τα χέρια της και κοιτάζοντας λυπητερά το τσουβάλι «θέλεις και δε θέλεις, πιε γάιδα ρε αγιάσμα. Και να σου λέω, μωρή κοπέλα, να ση κώνεσαι πρωί!» «Έλα, μάνα», της είπε χαμογελώντας η Ρήνη, «πιάσ το να το κυλήσουμε μέσα». Και χωρίς να ειπούν άλλο λόγο, το πιασαν και οι δύο με δύναμη και το συραν με προφύλαξη στο α αν επήρε το φύγι αναχώρησε αμπονόρα (a buon ora) νωρίς

Η ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΗΜΑ 19 σπίτι. Η Ρήνη έκλεισε την πόρτα, έβγαλε από το πάτωμα, που σ ένα μέρος ήταν κινητό, δύο τρεις σανίδες, και σε μία στιγμή το σακί έπεφτε μέσα στο κατώγι* και το πάτωμα ξαναρχότουν στη θέση του, σα να μην είχε γίνει τίποτα. Μα ο πατέρας τώρα εφώναζε από το κρεβάτι: «Τι κάνετε, μωρές παραδερμένες; Θα σας βάλουνε στη φυλακή και μένα μαζί σας, θα πάρεις τα παιδιά μας στο λαιμό σου». «Το δικό μου τ όνομα πάρ το εσύ, γειτόνισσα!» του αποκρίθηκε η κυρά Επιστήμη κάνοντας πως θυμώνει, «αφόντις μας εκατάστρεψες κι εσπατάλησες ό,τι κι αν είχες στον τζιόγο, στο πιοτό και ο Θεός το ξέρει πού αλλού, τώρα χλιέσαι τα παιδιά μας, μεθούα! Πώς θα βγει το θεόψωμο;» «Μα δε μας λείπει, μωρή γυναίκα», της αποκρίθηκε καθίζοντας στο κρεβάτι και κοιτάζοντας την πόρτα της κάμαρας, όπου τώρα η νοικοκυρά εστεκότουν τρο μερή, παρέτοιμη να μαλώσει περισσότερο. «Το φέρνεις, βλέπεις, εσύ κάθε μέρα», του απο κρίθηκε βάζοντας το γρόθο της στη ζώση. «Πού ήσου νε εψές και επροψές και πού θα πας απόψε; Στην ταβέρνα, ε; Κι ακόμα έχεις μούτρο και μιλείς!» κατώγι υπόγειο παραδερμένες βασανισμένες αφόντις από τότε που, αφότου τζιόγο (giuoco) χαρτοπαιξία χλιέσαι (<χλίβομαι <θλίβομαι) λυπάσαι μεθούα μεθύστακα ζώση μέση

20 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ «Ό,τι λάχει κι απολάχει», της απάντησε δειλά δειλά, θέλοντας να τελειώσει, «η ίδια θα χεις το φταίξι μο. Μα ας αφήσουμε τώρα τσι κουβέντες, άμε να μου φτιάκεις τον καφέ να πάμε στη δουλειά μας». «Δε γνοιάζεσαι παρά για την κοιλιά σου», του απάντησε με ημερότερη φωνή «γιατί να σαι έτσι, καημένε;» Και εξαναγύρισε στο μαγειριό της όπου τώρα τα αθράκια εξεψύχιζαν, και το νερό δεν είχε ζεστάνει. Μα ένας νέος ποδοβολημός την έφερε πάλι στην πόρτα. «Είναι οι χωροφυλάκοι», είπε με το νου της χωρίς κανένα φόβο «ας πάμε να τσου μιλήσουμε». «Κιουρία», της εφώναξε ο ένας, «μήπους πέρασαν δώθ νις;» «Ποιοι;» του αποκρίθηκε χαμογελώντας. «Δεν άκ σις τίπ τς; Μας χτ πήσανι, ανάθιμ τουν πα τέρα τ ς, του νουματάρχ, και μας φ γαν. Δεν τ ς εί δις να διαβούνι;» «Εγώ;» απολογήθηκε κάνοντας το σταυρό της, «τώρα σηκώθηκα με βλέπετε που μαι άντυτη ακόμα Μα πιστεύω ν άκουσα τρεχατά στ άλλο το κα ντούνι πηγαίνετε ιδέστε πάνε προς τη χώρα, λογιάζω αν τρέξετε γλήγορα τσου πιαίνετε». Οι χωροφύλακες εκοιταχτήκαν σα να ρωτούσαν ο ένας τη γνώμη του άλλου: άμε πήγαινε αθράκια μισοκαμένος σωρός από κάρβουνα, θράκα χώρα πόλη πιαίνετε πιάνετε

Η ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΗΜΑ 21 «Άμι γύριβε τ ς τώρα», έκαμε ένας, «μας φύγανι, χαλάλ τ ς για τούτ τ ν φουρά».* «Άλλοντ ς, βρε πιδιά, κάτ κουλνούσ κι για μας τώρα, αντί, ξύλου!» Κι εχαιρέτησαν τη νοικοκυρά πηγαίνοντας αφρό ν τιστα προς το γιαλό και παίζοντας με τα κομπολόγια τους. φουρά φορά κουλνούσ κολλούσε (ενν. χρήμα) αντί αντίθετα

Έρη Σταυροπούλου Οι ερωτευμένες ηρωίδες στην πεζογραφία του Κωνσταντίνου Θεοτόκη και οι λογοτεχνικές αδελφές τους: παραλλαγές μιας τυπολογίας Εισαγωγικά Γιατί βέβαια, να, αν αφήνεις τη γυναίκα σου να κάμει του κεφαλιού της και της δώκεις λευτεριά απόλυτη δεν είναι ζήτημα θα ρχότουν η στιγμή, κουτή καθώς είναι, θα βρισκε πάντα κάποιονε για να σε κερατώνει! Οι γυναίκες είναι κι αυτές σαν τους άντρες, τα νεύρα και τα κέντρα της ερωτικής λειτουργίας είναι τα ίδια η γλύκα επομένως η ίδια κι απαράλλαχτη, ο πειρασμός ο ίδιος! Μα επειδή για τη γυναίκα η πράξη είναι πολύ σοβαρότερη για την κοινωνία όπου ζούμε, η γυναίκα ντρέπεται περισσότερο και βαστιέται περισσότερο, μα πάντα κι αυτή κιντυ νεύει! Ευτυχώς όμως που η γυναίκα είναι πλάσμα δειλό, πλάσμα αδύνατο, πλάσμα με μικρό νου! κι ο φόβος

132 ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ έχει γι αυτήνε μεγάλη ενέργεια αυτό όμως έκαμε και το χαραχτήρα της μικρόνε, την έκαμε πονηρή, ψεύτρα, πολλές φορές κακή και σκληρή! Φοβάται βλέπεις! Μα αυτός ο φόβος είναι μέσο σπουδαίο για τον άντρα με το φόβο την κυβερνάει όπως θέλει, την τρομοκρατεί πολύ εύκολα! πολύ εύκολα! κι έτσι η γυναίκα, θέλοντας δε θέλοντας, μπορεί να μείνει πιστή στον άντρα, φτάνει ν άνοιγε αυτός καλά τα μάτια του! Κι όχι πολύ θάρρος Αυτά τα λόγια, που με τόση απαξίωση και περιφρόνηση τοποθετούν τη γυναίκα σε απόλυτα μειο νεκτική θέση απέναντι στον άντρα ως προς το ζήτημα του έρωτα, αποτελούν σκέψεις του γιατρού Αριστείδη Στεριώτη, ενός αντιπαθητικού ήρωα του μυθιστορήματος του Κωνσταντίνου Θεοτόκη Οι σκλάβοι στα δεσμά τους 1. Ο ίδιος συγγραφέας σε ένα σονέτο, μέρος 1 Βλ. Γιάννης Δάλλας, Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Κριτική σπουδή μιας πεζογραφικής πορείας, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 2001, το παράθεμα στη σ. 284. Ο Θεοτόκης μείωσε πολύ αυτό το κείμενο στην τελική μορφή του βιβλίου, βλ. Κων σταν τίνος Θεοτόκης, Οι σκλάβοι στα δεσμά τους, προ λε γόμενα Γιάννης Δάλλας, Εκδόσεις Κείμενα, Αθήνα 1981, σ. 281. Στο εξής, οι παραπομπές σε βιβλία για τα οποία γίνεται λόγος δηλώνονται με τον αριθμό των σελίδων μέσα σε παρενθέσεις στο τέλος κάθε πα

ΟΙ ΕΡΩΤΕΥΜΕΝΕΣ ΗΡΩΙΔΕΣ ΤΟΥ ΘΕΟΤΟΚΗ 133 μιας προσωπικής του «ερωτικής αλληλογρα φίας σε στίχους» 2, στολίζει τη γυναίκα που αγαπά με υπερκόσμια αχλύ, εξυψώνοντάς την στην αγιοσύνη: Τόσο η καρδιά μου κάποτε λιγώνει Σ αγάπης συντριβή, σα σε μεθύσι, Που τίποτα δεν έχει να ποθήσει, Και σ ωκεανό άλλου κόσμου πελαγώνει. [ ] Και μ οδηγά για να χει συντροφιά της Κι άλλες ψυχές που η δέηση τες αγιάζει, Στην εκκλησιά κι αν στη σεμνή ομορφιά της Την κυρά της ιδεί, τότες λογιάζει Πως μέσα απ την παράδεισο κατέβη Η λατρευτή ψυχή που τη γητεύει. 3 Η γυναίκα λοιπόν στο έργο του Θεοτόκη παρουσιάζεται σαν πλάσμα κατώτερο, με άπειρα ελαττώματα, αλλά και σαν αγγελική μορφή. Οι δύο αυτές όψεις, άλλοτε σε συνύπαρξη κι άλλοτε σε αντιπαράρα θέματος. Στα παραθέματα εκσυγχρονίστηκε η ορθογραφία και χρησιμοποιήθηκε το μονοτονικό σύστημα. 2 Ο χαρακτηρισμός του Φίλιππου Βλάχου, «Ανέκδοτα σονέττα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Σχεδίασμα εισαγωγής στην έκδοση», Πόρφυρας, τ. ΙΑ, τχ. 57-58 (Απρ.- Σεπτ. 1991): Αφιέρωμα στον Κ. Θεοτόκη, σ. 207. 3 Ο.π., σ. 216.

134 ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ θεση, συνιστούν βέβαια μια παμπάλαιη διχοτομία. Είναι πασίγνωστη η στιχομυθία του βυζαντινού αυτοκράτορα Θεόφιλου και της νεαρής Κασσιανής, η απάντηση της οποίας τής στέρησε τον θρόνο. «Ὡς ἆρα διὰ γυναικὸς ἐρρύη τὰ φαῦλα», είπε ο Θεόφιλος, υπονοώντας την Εύα και το προπατορικό αμάρτημα. «Ἀλλὰ καὶ διὰ γυναικὸς πηγάζει τὰ κρείττονα», αντέτεινε η Κασσιανή αναφερόμενη στην Παναγία 4. Σε αυτό ακριβώς το δίπτυχο κακίας-καλοσύνης ή ελαττωμάτων-προτερημάτων στηρίχτηκαν οι μορφές πολλών λογοτεχνικών ηρωίδων, άλλοτε με την απεικόνιση αντίθετων χαρακτήρων, άλλοτε ως σύνθεση αρνητικών και θετικών στοιχείων στην ίδια γυναίκα. Το θέμα μας λοιπόν είναι καταρχήν ενδολογοτεχνικό, όχι όμως αποκλειστικά, γιατί η λογοτεχνία τρέφεται από την εποχή της, ενώ έχει και τη δύναμη να θρέψει με τον τρόπο της την κοινωνία. Ο Θεοτόκης ήταν ένας βαθιά ανθρωπιστής συγγραφέας με μεγάλες ψυχογραφικές ικανότητες, που κατόρθωσε να πλάσει ολοκληρωμένους λογοτεχνικούς χαρακτήρες. Ως δημιουργός διερεύνησε μια σειρά από θέματα, όπως το πάθος, ο θάνατος, 4 Συμεών Λογοθέτης, Χρονογραφία (130, 3, 8-10), επιμ. S. Wahlgren, Walter de Gruyter, Berlin 2006, σ. 216.

ΟΙ ΕΡΩΤΕΥΜΕΝΕΣ ΗΡΩΙΔΕΣ ΤΟΥ ΘΕΟΤΟΚΗ 135 η εξουσία, μέσα στα οποία ο έρωτας, και μάλιστα ιδωμένος από την πλευρά της γυναίκας, είχε καθοριστικό ρόλο. Έχοντας ως βάση λοιπόν τη νουβέλα του Η τιμή και το χρήμα, μας δίνεται η ευκαιρία να θέσουμε ορισμένα ερωτήματα γύρω από το θέμα της νέας ερωτευμένης γυναίκας στο σύνολο της πεζογραφίας του: μέσα σε ποιο κοινωνικό και λογοτεχνικό περιβάλλον εμπνεύστηκε ο συγγραφέας τις ιστορίες του και σε ποιον καλλιτεχνικό διάλογο ιδεών και έργων συμμετείχε; Ποιες ήταν οι ηρωίδες του και ποια ήταν η τύχη τους; Κατά πόσο τα θέματα του έργου του ανταποκρίνονται στις ανησυχίες και τους προβληματισμούς της εποχής του; Μήπως με τους γυναικείους χαρακτήρες του θέλει να θέσει νέα ζητήματα; Μαζί με ποιους ομότεχνούς του συμπορεύεται και σε ποιους αντιτίθεται; Με αφετηρία το τελευταίο ερώτημα θα ανοιχτούμε σε πιο βαθιά νερά. Θα ερευνήσουμε δηλαδή πώς παρουσιάζεται στην ελληνική και ευρύτερα στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα ως και τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, η μορφή της ερωτευμένης γυναίκας, και αν τα σχετικά έργα μάς επιτρέπουν να διατυπώσουμε για το θέμα αυτό ορισμένα συμπεράσματα με ευρύτερη εφαρμογή. Στην πορεία μας θα σταθούμε πρώτα

136 ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ στον ίδιο τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη ως συγγραφέα, για να δώσουμε σε αδρές γραμμές την εικόνα του, θα περάσουμε κατόπιν στην Τιμή και το χρήμα, για να εξετάσουμε την πυκνή ύφανση της γραφής της, και θα καταλήξουμε στην παρουσίαση μιας ολόκληρης πινακοθήκης ερωτευμένων ηρωίδων. Συγκεντρώνοντας τις αξιοσημείωτες ομοιότητές τους, θα δοκιμάσουμε να σχεδιάσουμε μια τυπολογία προσώπων-ρόλων και θεματικών μοτίβων, που διαμορφώθηκαν τόσο με λογοτεχνικά όσο και με κοινωνικά κριτήρια. Ο εισηγητής της κοινωνιστικής πεζογραφίας Σαν άλλου κόσμου κάτοικος Κ. ΠΑΛΑΜΑΣ 5 Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης (1872-1923) ανήκει στους επιγόνους της μεγάλης σειράς των Επτανήσιων δη μιουργών που φώτισαν τα ελληνικά γράμ- 5 Ο Κωστής Παλαμάς τον περιγράφει γύρω στα 1897: «νεότατος [ ] με τη λεπτή, ωχρή, εκφραστική και σαν αφηρημένην όψη του [ ] μου έκαμεν εντύπωση σαν άλλου κόσμου κάτοικος» «Ενθύμηση του Κωνσταντίνου Θεοτόκη», Άπαντα, τ. 10, Μπίρης, Αθήνα χ.χ., σ. 345.

ΟΙ ΕΡΩΤΕΥΜΕΝΕΣ ΗΡΩΙΔΕΣ ΤΟΥ ΘΕΟΤΟΚΗ 137 ματα κατά τον 19ο κυρίως αιώνα. Στη ζωή και το έργο του παρουσιάζει πολλά από τα τυπικά χαρακτηριστικά καταγωγής και παιδείας της επτανησια κής λογιοσύνης: αριστοκρατική γενιά και οικονομική άνεση, που επιτρέπει πρώτα μακρές σπουδές σε θεωρητικές κυρίως επιστήμες και κατόπιν δίνει τη δυνατότητα σε έναν βίο αφοσιωμένο στη μελέτη πρωτότυπη λογοτεχνική παραγωγή και παράλληλα συστηματική και μακρόχρονη μεταφραστική ενασχόληση με κλασικά κείμενα. Στην περίπτωσή του, όμως, διαγράφονται και ουσιαστικές διαφορές: ο γάμος του με μια ξένη και πολύ μεγαλύτερη από αυτόν γυναίκα, τη Βοημή βαρόνη Ερνεστίνα φον Μάλοβιτς, η επιδίωξη της συχνής εκδοτικής παρουσίας στην Αθήνα, τα μεγάλα οικονομικά προβλήματα κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του, και τέλος η στροφή του στον σοσιαλισμό 6. Αυτές οι 6 Για τη ζωή του Θεοτόκη υπάρχουν δύο αναλυτικά χρονολόγια: Βασίλης Καλαμαράς, «Εργοβιογραφία Κωνσταντίνου Θεοτόκη», Διαβάζω, τχ. 92 (18.4.1984), Αφιέρωμα: Κωνσταντίνος Θεοτόκης, σ. 14-18 Μαρία Μαρτζούκου, «Χρονολόγιο Κωνσταντίνου Θεοτόκη», Πόρφυρας, τχ. 57-58, ό.π., σ. 185-206. Υπάρχουν επίσης και αρκετά άλλα σχετικά δημοσιεύματα σημειώνω εδώ τα κυριότερα, που περιλαμβάνουν και επιμέρους πηγές:

138 ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ αλλαγές δηλώνουν ουσιαστικά το τέλος μιας εποχής και τρόπον τινά καθορίζουν το θέμα και καθρεφτίζονται μέσα στη νουβέλα Η τιμή και το χρήμα. Στην πνευματική του πορεία δύο άνθρωποι πολύ διαφορετικοί λειτούργησαν ως μέντορες: ο Λορέντζος Μαβίλης και ο Κώστας Χατζόπουλος. Ο πρώτος, φλογίζοντας τη φιλοπατρία του, τον συγκρατούσε στη λογοτεχνική παράδοση της Επτανήσου και τον οδήγησε στην ενασχόληση με την ποίηση, στην εκμάθηση νεκρών γλωσσών 7, στις περίτεχνες μεταφράσεις εκτενών ποιημάτων από τα λατινι- Κώστας Δαφνής, «Κωνσταντίνος Θεοτόκης, η πορεία μιας ζωής», Νέα Εστία, τ. 94, τχ. 1115 (Χριστούγεννα 1973), σ. 236-272 Αιμ. Χουρμούζιος, Κωνστ. Θεοτόκης, Ο εισηγητής του κοινωνικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα. Ο άνθρωπος το έργο, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 2 1979 Σπυρίδων Θεοτόκης, Τα νεανικά χρόνια του Κων σταντίνου Θεοτόκη, Εκδόσεις Πρόσπερος, Αθήνα 1983 Δάλλας, Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ό.π., με αναλυτική εργογραφία στις σ. 39-46. Ας σημειωθεί, τέλος, ότι ο Φίλιππος Φιλίππου εξέδωσε το βιβλίο Κων σταντίνος Θεοτόκης, σκλάβος του πάθους στη σειρά «Βίοι Αγίων» των Εκδόσεων Ηλέκτρα, Αθήνα 2006. 7 Ο Θεοτόκης γνώριζε γερμανικά, γαλλικά, ιταλικά, αγγλικά και ισπανικά, αλλά και αρχαία ελληνικά, λατινικά, σανσκριτικά, εβραϊκά και παλαιοπερσικά.

ΟΙ ΕΡΩΤΕΥΜΕΝΕΣ ΗΡΩΙΔΕΣ ΤΟΥ ΘΕΟΤΟΚΗ 139 κά, βεδικών ύμνων και αποσπασμάτων του ινδικού έπους Μαχαμπαράτα. Ο δεύτερος τον ώθησε προς το μέλλον, με τις συζητήσεις και τις κοινές τους δράσεις για τον σοσιαλισμό και κατόπιν με την προσχώρησή τους στο βενιζελικό στρατόπεδο. Με τον συνομήλικό του Χατζόπουλο είχαν αρκετά κοινά σημεία: τον γάμο τους με ξένη, την παραμονή τους στη Γερμανία 8, την ενασχόληση με την πεζογραφία, και ιδιαιτέρως με θέματα που προέρχονταν από την ιδιαίτερη πατρίδα τους, και τις μεταφράσεις έργων δυτικής λογοτεχνίας. Και με τους δύο τον έδενε δυνατά η αμοιβαία αγάπη για τη δημοτική γλώσσα, για την οποία συστηματικά αγωνίστηκαν. 8 Σύμφωνα με μαρτυρία της γυναίκας του Χατζόπουλου, ο Θεοτόκης το 1908 στο Μόναχο ήταν o «καθημερινός επισκέπτης» τους και ο «καλύτερος φίλος» τους. Βλ. Σάννυ Χαίγκμαν-Χατζοπούλου, Τα απομνημονεύματά μου. «Η ζωή μου με τον Κώστα Χατζόπουλο», επιμ.-σχόλια Μαίρη Χρυσικοπούλου, Λαογραφικό-Ιστορικό-Φιλο λογικό Μουσείο Αιτωλοακαρνανίας, Αγρίνιο 2011, σ. 86. Ο Χατζόπουλος είχε αφιερώσει στον Θεοτόκη «Με αγάπη και τιμή» τη μετάφρασή του: Γκαίτε, Ιφιγένεια εν Ταύροις. Δράμα σε πράξες πέντε, μεταφραστική δοκιμή Κω σταντίνου Χατζόπουλου, Τυπογραφείο Ερρίκου Λάουππ, Τυβίγγη 1910, σ. 1 *.

140 ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Εξαιρετικά σημαντική υπήρξε και η παρουσία της Ειρήνης Δεντρινού (1879-1974) στη ζωή του. Στον ανδροκρατούμενο κόσμο της νεοελληνικής λογοτεχνίας του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, η Δεντρινού, ποιήτρια και πεζογράφος, με πλούσιο έργο στη μελέτη τής κερκυραϊκής κυρίως λογοτεχνίας, ανήκε στις πρώτες διανοούμενες γυναίκες με αυτόφωτη παρουσία 9. Γνωρίστηκαν το 1903. Έργο τους υπήρξε η «Συντροφιά των Εννιά», που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πνευματική ζωή της Κέρκυρας. Η αρμονική συνεργασία τους, η φιλία, οι κοινές απόψεις για τη δημοτική γλώσσα και τη λογοτεχνία έκρυβαν από την πλευρά του Θεοτόκη έναν βαθύ και απελπισμένο έρωτα, που αποκαλύπτεται στα ανέκδοτα εκείνη την εποχή ποιήματά του 10. Κατά πόσο 9 Βλ. σχετικά Θεοδόσης Πυλαρινός, Ειρήνη Δεντρινού (1879-1994). Από τη μεγάλη ακμή έως την αναπόφευκτη πτώση της Κερκυραϊκής Σχολής, αδημοσίευτη διδ. διατρι βή, ΕΚΠΑ 1997 του ίδιου, Το λεύκωμα της Ειρή νης Α. Δεντρινού, Εκδόσεις Ειρμός, Αθήνα 1989 του ίδιου, «Τριάν τα ανέκδοτες επιστολές και ένα ποίημα του Μάρκου Ζαβιτσιάνου για την Ειρήνη Δεντρινού», Πόρ φυρας, τχ. 57-58, ό.π., σ. 446-468. 10 Τα σονέτα του Θεοτόκη έδωσαν την αφορμή για αρκετά σχετικά δημοσιεύματα βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, «Η

ΟΙ ΕΡΩΤΕΥΜΕΝΕΣ ΗΡΩΙΔΕΣ ΤΟΥ ΘΕΟΤΟΚΗ 141 από την πλευρά της Δεντρινού υπήρξε άλλο αίσθημα εκτός από την εκτίμηση, τη στοργή, πιθανώς και τη συγκρατημένη ματαιοδοξία για το πάθος που είχε εμπνεύσει, δεν το γνωρίζουμε. Θα πρέπει, εξάλλου, να λάβουμε υπόψη όχι μόνο το ότι και οι δύο ήταν παντρεμένοι αλλά και τα ήθη του κοινωνικού τους περίγυρου, την περιέργεια, τη φιλόψογη διάθεση, τα στενά όρια του καθωσπρεπισμού. Στην επιφάνεια υπήρχε μόνο ο συγκρατημένα οικείος τόνος στην ιδιωτική αλληλογραφία τους και η θερμή αφιέρωση στο έργο του Η τιμή και το χρήμα. Αρχικά ο Θεοτόκης, επηρεασμένος από τον αισθητισμό και τον νιτσεϊσμό, αντλούσε τα θέματά του από παλαιούς θρύλους, έργα μυθολογίας (αρχαιοελληνικής και ινδικής), αρχαίας ή μεσαιωνικής ποιητική ερωτική αλληλογραφία Κωνσταντίνου Θεο τό κη και Ειρήνης Α. Δεντρινού», Κωνσταντίνος Θεο τόκης. Μελετήματα, επιμ. Θεοδόσης Πυλαρινός, Βι βλι ο θήκη Τράπεζας Αττικής, Αθήνα 2004, σ. 29-42 Κ. Γ. Κασίνης, «Η τροπική των σονέττων του Θεοτόκη ως δίκτυο πολιτισμικής αναφοράς», Πόρφυρας, τ. ΙΖ, τχ. 80 (Γεν.-Μάρτ. 1997), σ. 137-156. Εκτός από παλαιότερες μη πλήρεις εκδόσεις τους, βλ. την πιο πρόσφατη και συνολική: Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Τα σονέτα, εισαγ.- επιμ. Ορ. Αλεξάκης, Εκδόσεις Ωκεανίδα, Αθήνα 1999.