Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τμήμα Κοινωνιολογίας Μάθημα: Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία Διδάσκων: Kαθηγητής Θανάσης Αλεξίου Aντικείμενο μαθήματος Tο μάθημα αποσκοπεί στην εισαγωγή των φοιτητών και φοιτητριών στην κοινωνιολογική σκέψη, καθώς και στην εξοικείωσή τους με τις βασικές έννοιες της κοινωνιολογίας με τις οποίες η κοινωνιολογία ως επιστήμη εξηγεί και ερμηνεύει την ανθρώπινη κοινωνία. Οι έννοιες αυτές επέχουν θέση εργαλείων σκέψης και ανάλυσης για καταστάσεις και φαινόμενα που έχουν προκύψει από τη σύζευξη δομών και ανθρώπινης δράσης. Συνεπώς η εννοιολόγηση και η θεωρητικοποίηση προβλημάτων που αναδύονται στις καθημερινές διαδράσεις μεταξύ ατόμων και στις συγκρούσεις μεταξύ κοινωνικών ομάδων για την πρόσβαση σε πόρους (οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτισμικούς κ.λπ.) διαμορφώνει και τα διαφορετικά θεματικά πεδία όπου αναπτύσσονται οι ειδικές κοινωνιολογίες. Ο αναστοχαστικός και κριτικός τρόπος προσέγγισης που εγγράφεται στην παράδοση της κοινωνιολογικής σκέψης οφείλει να αναδείξει τόσο τις εξηγητικές και ερμηνευτικές δυνατότητες της κοινωνιολογικής σκέψης, επομένως και το πεπερασμένο της κοινωνιολογικής μεθόδου, όσο και την ιστορικότητα των κοινωνιών και πρώτα απ όλα της σημερινής κοινωνίας. Σύγγραμμα μαθήματος 1 η επιλογή: A. Giddens, Α. (2000), Kοινωνιολογία, Αθήνα: Gutenberg, 2 η επιλογή: Hughes, M, Kroehler, C.J. (2007), Αξιολόγηση Γραπτές εξετάσεις στο τέλος του εξαμήνου Δομή και σειρά των διαλέξεων 1 η. Η κοινωνιολογία ως επιστήμη της κοινωνίας Η εμφάνιση της κοινωνίας ως αυθύπαρκτης οντότητας, με την έννοια της μετάβασης από τις κοινότητες στην κοινωνία, διαμόρφωσε το πεδίο για την ανάδυση της κοινωνιολογίας. Κατά κάποιο τρόπο η κοινωνιολογία συγκροτείται ως επιστημονική πειθαρχία από την ανάγκη αυτογνωσίας της ίδιας της αστικής κοινωνίας, την οποία εκλαμβάνει ως δεδομένη, καθώς και από την ανάγκη για την διατήρηση και την αναπαραγωγή της. Giddens, Α. «Τι είναι η κοινωνιολογία;», στο Giddens, Α., Κοινωνιολογία, Αθήνα 2002. Hughes, M, Kroehler, C.J. (2007), «Αναπτύσσοντας κοινωνιολογική συνείδηση», στο Κοινωνιολογία. Οι βασικές έννοιες, Αθήνα: Κριτική. 1 Αλεξίου, Θ. (2003), «Η κοινωνιολογία ως επιστήμη της κοινωνίας. Ιδεολογικές λειτουργίες της επιστήμης», Ουτοπία 56. Giddens, Α. (1993),«Koινωνιολογία: θέματα και προβλήματα», Giddens, Α., Εισαγωγή στην Kοινωνιολογία, Αθήνα: Οδυσσέας. 2 η. Ταξική δομή και κοινωνική διαστρωμάτωση Στο βαθμό που η δόμηση των κοινωνικών τάξεων (κοινωνικές τάξεις, κοινωνικά στρώματα κ.ά) αναφέρεται στις σχέσεις παραγωγής (ιδιοκτησία και θέση στην παραγωγή) έχουμε να κάνουμε με ένα διχοτομικό μοντέλο προσέγγισης της ταξικής δομής (K. Marx), ενώ στο βαθμό που συμπεριλάβουμε 1 Τα υπογραμμισμένα κείμενα συνιστούν το βασικό ανάγνωσμα του μαθήματος και είναι από τα συγγράμματα του μαθήματος.
και άλλους παράγοντες (κύρος, πολιτισμικό κεφάλαιο, πολιτική ισχύ κ.λπ.) έχουμε να κάνουμε μάλλον με ένα πλουραλιστικό μοντέλο κοινωνικής διατρωμάτωσης (M. Weber); Σχηματικά θα μπορούσε κανείς να ορίσει τις σχέσεις και τις θέσεις στο σύστημα παραγωγής ως την ποιοτική στιγμή της ταξικής δομής, ενώ στο βαθμό που αναζητήσουμε κοινωνικά χαρακτηριστικά (εισόδημα, πολιτισμικό κεφάλαιο, εκπαιδευτικό επίπεδο, καταναλωτικές πρακτικές κ.λπ..) για να ορίσουμε την ταξική δομή, τότε η προσέγγισή μας αποκτά περισσότερο ποσοτικό χαρακτήρα (κοινωνική διαστρωμάτωση). Πως έχει διαμορφωθεί ιστορικά η ταξική δομή των κοινωνιών και πότε αυτή αλλάζει; Giddens, Α. (2002), «Στρωμάτωση και ταξική δομή», στο Giddens, Α., Κοινωνιολογία, Αθήνα: Hughes, M, Kroehler, C.J. (2007), «Κοινωνική διαστρωμάτωση», στο Κοινωνιολογία. Οι βασικές έννοιες, Αθήνα: Κριτική. Μουζέλης, Ν. (1978), «Η σημασία της έννοιας κοινωνική τάξη στη μελέτη της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας», στο Μουζέλης, Ν., Νεοελληνική Κοινωνία. Όψεις υπανάπτυξης, Αθήνα:Θεμέλιο. 3 η. Η ιστορικότητα της κοινωνίας (βιομηχανική ή καπιταλιστική κοινωνία) Εφόσον οι κοινωνικές σχέσεις τις οποίες μετέρχονται οι άνθρωποι για να παράγουν τον κοινωνικό πλούτο είναι που προσδιορίζουν τον χαρακτήρα μιας κοινωνίας (φεουδαρχική, καπιταλιστική, σοσιαλιστική κ.ο.κ.), μήπως είναι κάπως αυθαίρετο απομονώνοντας ένα στοιχείο, π.χ. την τεχνική σύνθεση της παραγωγής (μορφές εργασίας, τεχνολογία κ.ο.κ.), να ορίζουμε τον χαρακτήρα της κοινωνίας ντετερμινιστικά, όπως συμβαίνει στη θεωρία της μετα-βιομηχανικής κοινωνίας; Υπόψη οφείλουμε να έχουμε ότι τόσο η τεχνολογία όσο και οι αλλαγές στην εργασιακή διαδικασία δεν λαμβάνουν χώρα σε ένα κοινωνικό κενό, επομένως δεν είναι «ουδέτερες», αλλά μέσα στην κοινωνία, στην οποία έχουν εμπορευματοποιηθεί τα πάντα και η απόσπαση κέρδους έχει αναχθεί σε υπέρτατο σκοπό. Giddens, Α. «Κοινωνικοί τύποι», στο Giddens, Α., Κοινωνιολογία, Αθήνα: Gutenberg 2002. Hughes, M, Kroehler, C.J. (2007), «Πολιτική και οικονομική εξουσία», στο Κοινωνιολογία. Οι βασικές έννοιες, Αθήνα: Κριτική. Giddens, Α. (1993), «Αντικρουόμενες ερμηνείες: βιομηχανική κοινωνία ή καπιταλισμός», Giddens, Α., Εισαγωγή στην Kοινωνιολογία, Αθήνα: Οδυσσέας. Gorz, A. (1993), «Η κρίση της ιδέας και η μεταβιομηχανική αριστερά» στο: Gorz, A. Καπιταλισμός, Σοσιαλισμός, Οικολογία, Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις. Αλεξίου, Θ, (2006), «Από την κοινωνία της εργασίας στην κοινωνία της γνώσης», στο Αλεξίου, Θ., Εργασία, Εκπαίδευση και Κοινωνικές Τάξεις, Το ιστορικο-θεωρητικό πλαίσιο, Αθήνα: Παπαζήσης. 4 η. Η Εργασία Μέσα στην ιστορία η εργασία αντιμετωπίζεται τη μια ως μόχθος και απαξιώνεται κοινωνικά (αρχαία Αθήνα) και την άλλη ως παραγωγός αξίας που αναβαθμίζεται ηθικά (προτεσταντισμός). Εντούτοις η «μείωση» της εργασίας («βιομηχανικής»), η μεγάλη ανεργία κ.λπ. φαίνεται να μετατρέπει την εργασία σε μια δραστηριότητα δίπλα στις άλλες, γεγονός που αναδεικνύει σε διακύβευμα όχι την απελευθέρωση της εργασίας από τη μισθωτή σχέση αλλά την απελευθέρωση από την εργασία (Gorz, κ.ά.). Από την άλλη προσεγγίσεις που εγγράφονται στο παράδειγμα του «Μεταφορντισμού» διατείνονται πως οι «νέες μορφές εργασίας», -σ αντίθεση με τη θέση του H. Braverman ότι η μισθωτή εργασία έχει αποειδικευτεί-, υποκειμενοποιούν (αναβαθμίζουν) εκ νέου την εργασία. Σε ποιο βαθμό όμως στοιχεία όπως η εργασιακή αυτονομία, η δημιουργική φαντασία, το συνεργατικό πνεύμα κ.λπ. που εγγράφονται ιδεοτυπικά στον Μεταφορντισμό είναι αντιπροσωπευτικά για την εργασία όλων των εργαζομένων; Μήπως αυτά φωτογραφίζουν αποκλειστικά την εργασία των «νέων μεσαίων στρωμάτων» που έφερε μαζί της η αναδιάρθρωση της παραγωγής και της εργασίας; Giddens, Α. (2002), «Εργασία και οικονομική ζωή», στο Giddens, Α., Κοινωνιολογία, Αθήνα: Gorz, A. (1999), «Η έξοδος από τη μισθωτή κοινωνία», στο Gorz, A., Η αθλιότητα του σήμερα και η προοπτική για το αύριο, Αθήνα: Νέα Σύνορα-Α.Λιβάνης. Αλεξίου, Θ. (2006) «Το εργασιακό ήθος του Μεταφορνιτσμού», στο Παναγιωτοπούλου, Ρ., Κονιόρδοε, Σ., Μαράτου-Αλιπράντη, Λ., Παγκοσμιοποίηση και σύγχρονη κοινωνία, Αθήνα:ΕΚΚΕ.
Braverman, H. (2005), Εργασία και μονοπωλιακό κεφάλαιο. Η υποβάθμιση της εργασίας στον εικοστό αιώνα, τομ. Α, Αθήνα: Λέσχη Κατασκόπων του 21 ου αιώνα. Watson, T. (2006), «Εργασία:νόημα, ευκαιρίες και βιώματα», στο Watson, T., Κοινωνιολογία, Εργασία και βιομηχανία, Αθήνα: Αλεξάνδρεια. 5 η. Πόλη και αστικοποίηση Πως διαμορφώνεται ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας και πώς συγκροτούνται οι πόλεις (αστικοποίηση); Με ποιο τρόπο αναπτύσσονται οι διεργασίες κοινωνικής αποδιοργάνωσης και κοινωνικής ενσωμάτωσης (Σχολή του Σικάγου); Σε ποιες συνθήκες οι κοινωνικές ανισότητες μετατρέπονται σε χωρικές ανισότητες, εμπεδώνοντας, -όπως λόγου χάρη στην Αθήνα (Δυτικές Συνοικίες Βόρεια Προάστια)-, τους κοινωνικούς διαχωρισμούς και τη πολιτισμική στεγανοποίηση μεταξύ κοινωνικών τάξεων αλλά και καταστάσεις «ετεροτοπίας». Giddens, Α. (2002), «Οι πόλεις και η ανάπτυξη του σύγχρονου εξαστισμού», στο Giddens, Α., Κοινωνιολογία, Αθήνα: Hughes, M, Kroehler, C.J. (2007), «Πληθυσμός και περιβάλλον», στο Κοινωνιολογία. Οι βασικές έννοιες, Αθήνα: Κριτική. Giddens, A. (2002), «Η πόλη: αστικό περιβάλλον και καθημερινή ζωή», στο Giddens, A., Eισαγωγή στην Κοινωνιολογία, Αθήνα: Οδυσσέας. Αλεξίου, Θ. (2009), «Κοινωνική τάξη, στεγαστικές συνθήκες και χωρικές ανισότητες», στο Αλεξίου, Θ., Κοινωνικές τάξεις, κοινωνικές ανισότητες και συνθήκες ζωής, Αθήνα: Παπαζήσης. Λεφέβρ, Α. (1975), «Η πόλη και ο καταμερισμός εργασίας», στο: Λεφέβρ, Α., Μαρξισμός και πόλη, Αθήνα: Οδυσσέας. 6 η. Δομή και λειτουργία της οικογένειας Σε ποιο βαθμό η ανάπτυξη του βιομηχανικού καπιταλισμού «επέβαλλε» την μετάβαση από διευρυμένες μορφές οικογένειας σε μικρά ευέλικτα οικογενειακά σχήματα (πυρηνική οικογένεια) ώστε να διευκολυνθεί η κινητικότητα των ατόμων, επομένως και της εργατικής δύναμης; Στο νέο κοινωνικο-πολιτισμικό συγκείμενο απογυμνώνεται πραγματικά η οικογένεια από παραγωγικές δραστηριότητες για να μετατραπεί αποκλειστικά σε χώρο βιοψυχικής αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης; Μπορεί να υποστηριχτεί ότι η απόσπαση της εργασίας από το βιωματικό χώρο της οικογένειας μετέτρεψε τον οικογένεια σε ιδιωτικό χώρο; Σε ποιο βαθμό οι νέες μορφές οικογένειας αμφισβητούν την παραδοσιακή «ετερόφυλη» πυρηνική οικογένεια; Giddens, Α. (2002), «Οικογένεια, γάμος και προσωπική ζωή», στο Giddens, Α., Κοινωνιολογία, Αθήνα: Hughes, M, Kroehler, C.J. (2007), «Η οικογένεια», στο Κοινωνιολογία. Οι βασικές έννοιες, Αθήνα: Κριτική. Horkheimer, M. (1996), «Oικογένεια», στο: Horkheimer, M., Fromm. E., Marcuse, H., Αυθεντία και Οικογένεια, Αθήνα: Κριτική. Schorter, Ε., Σεξουαλικότητα, έρωτας και οικογένεια. Ευρώπη και Βόρεια Αμερική 17 ος 20ός αιώνας, Αθήνα: Νεφέλη. 7 η. Εκπαιδευτικές ανισότητες και πολιτισμικό κεφάλαιο Υπάρχει άμεση σχέση ανάμεσα στην κοινωνικο-πολιτισμική καταγωγή και την εκπαιδευτική επιτυχία ή, αποτυχία; Σε ποιο βαθμό η γλωσσική νόρμα και το Habitus (έθος) του σχολείου απευθύνονται σε όλα τα κοινωνικά στρώματα (εργατικά, λαϊκά και μεσαία); Μήπως τα μεσαία στρώματα είναι, εξαιτίας του πολιτισμικού κεφαλαίου που διαθέτουν, καλύτερα εξοικειωμένα με τη γλώσσα και τι σχολικό έθος, επομένως ευνοούνται στο σχολείο, όπως ισχυρίζονται ο Β. Bernstein, ο P. Bourdieu κ.ά.; Συμβάλλει πραγματικά το εκπαιδευτικό σύστημα στην άμβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, ή, αποκλειστικά και μόνο στην ιδεολογική αναπαραγωγή; Giddens, Α. (2002), «Εκπαίδευση», στο Giddens, Α., Κοινωνιολογία, Αθήνα: Hughes, M, Kroehler, C.J. (2007), «Θρησκεία, εκπαίδευση, ιατρική», στο Hughes, M, Kroehler, C.J., Μπουρντιέ, Π. (1994), «Οι τρεις καταστάσεις του πολιτισμικού κεφαλαίου», στο Μπουρντιέ, Π., Κείμενα κοινωνιολογίας, Αθήνα:Δελφίνι.
8 η. Το Φύλο και οι έμφυλες ανισότητες Σε ποιο βαθμό το φύλο επηρεάζει θετικά ή, αρνητικά τις συνθήκες ζωής και εργασίας των ατόμων αλλά και την πρόσβαση σε πόρους (κοινωνικούς και πολιτισμικούς) και προσδιορίζει, επομένως τις ευκαιρίες κοινωνικής ανέλιξης; Υπάρχουν στις κοινωνίες μας διακρίσεις με βάση το φύλο και τον σεξουαλικό προσανατολισμό; Σε ποιο βαθμό το φύλο συνιστά μια «κατασκευή» (κοινωνικό φύλο); Giddens, Α. (2002), «Στρωμάτωση και ταξική δομή», στο Giddens, Α., Κοινωνιολογία, Αθήνα: Hughes, M, Kroehler, C.J. (2007), «Η ανισότητα των φύλων», στο Hughes, M, Kroehler, C.J., Conell, R., Το κοινωνικό φύλο, Aθήνα: Επίκεντρο. Baxandall, Ρ., Erven, Ε.,Gordon, L. (1983), «Η εργατική τάξη έχει δύο φύλα», Mηνιαία Επιθεώρηση 38. 9 η. Παρέκκλιση και έγκλημα Πως προσδιορίζεται η παρεκκλίνουσα συμπεριφορά; Από ποιους παράγοντες εξαρτάται; Υπάρχει ένας διαχρονικός ορισμός τους εγκλήματος (θετικισμός); Πως εξηγείται το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος των φυλακισμένων προέρχεται από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα; Δεν υπάρχει εγκληματικότητα στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα; Ή μήπως πρόκειται για μια διεργασία εγκληματοποίησης των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων που αποκλείονται όχι μόνο από πόρους και μέσα αλλά και από τη δύναμη ορισμού της πραγματικότητας, επομένως και ορισμού μιας πράξης ως εγκληματικής ή, όχι; Giddens, Α. (2002), «Παρέκκλιση και έγκλημα», στο Giddens, Α., Κοινωνιολογία, Αθήνα: Hughes, M, Kroehler, C.J. (2007), «Παρέκκλιση και έγκλημα», στο Hughes, M, Kroehler, C.J., Tάτσης, N., (1989) «H θεωρία του χαρακτηρισμού. Aνθρωπιστικές αποκλίσεις στην κοινωνιολογία της αποκλίνουσας συμπεριφοράς», Eπιθεώρηση Kοινωνικών Eρευνών 72. Δασκαλάκη, H. (1988), «O θεσμός της φυλακής. Oι επιστημονικές τάσεις έναντι του προβλήματος της φυλακής. H εξέλιξη της εγκληματολογικής σκέψης», Eπιθεώρηση Kοινωνικών Eρευνών 68A. Αλεξίου, Θ. (2009), «Κοινωνική τάξη και εγκληματικότητα», στο Αλεξίου, Θ., Κοινωνικές τάξεις, κοινωνικές ανισότητες και συνθήκες ζωής, Αθήνα: Παπαζήσης. 10 η. Συλλογική δράση και κοινωνικά κινήματα Πως και σε ποια κοινωνική σφαίρα συγκροτούνται τα κοινωνικά κινήματα και με ποιο τρόπο συμβάλλουν στην κοινωνική αλλαγή; Που διαφοροποιείται το εργατικό κίνημα έναντι των νέων κοινωνικών κινημάτων; Σε ποιο βαθμό η συλλογική δράση της εργατικής τάξης (ως προέκταση της δομής της μισθωτής εργασίας) διαφοροποιείται από την συλλογική δράση των νέων κοινωνικών κινημάτων (ως προέκταση και άθροισμα ατομικών δράσεων); Giddens, Α. (2002), «Επαναστάσεις και κοινωνικά κινήματα», στο Giddens, Α., Κοινωνιολογία, Αθήνα: Hughes, M, Kroehler, C.J. (2007), «Κοινωνική αλλαγή», στο Hughes, M, Kroehler, C.J., Ψημίτης, Μ. (2008), «Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και Κοινωνικά Κινήματα Βάσης: Θεσμικοί και συγκρουσιακοί προσανατολισμοί», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης 32. Αλεξίου, Θ. (2002), «Από τις κοινωνικές τάξεις στις στρατηγικές ταυτότητας. Αναδιάρθρωση της παραγωγής και νέα κοινωνικά κινήματα», Θέσεις 79,2002. Gorz, A. «Παλιοί και νέοι πρωταγωνιστές της σύγκρουσης», στο: Καπιταλισμός, Σοσιαλισμός, Οικολογία, Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις. 11 η. Θρησκεία και εκκοσμίκευση Πως ορίζεται η θρησκεία; Ποια η λειτουργία του θρησκευτικού βιώματος; Σε ποιο βαθμό η θρησκεία λειτουργεί ιδεολογικά, νομιμοποιώντας την κοινωνική τάξη πραγμάτων και σε ποιο βαθμό «λυτρωτικά», έστω κι αν η «άρση των αδικιών» μεταφέρεται από τα θρησκευτικά συστήματα στους
ουρανούς; Kάτω από ποιες συνθήκες λαμβάνει χώρα μια διαδικασία εκκοσμίκευσης και απομάγευσης (Entzauberung) (Μ. Weber) του κόσμου και πότε η θρησκευτική απόφαση γίνεται ιδιωτική υπόθεση (βλ. Προτεσταντισμός); Giddens, Α. «Θρησκεία», στο Giddens, Α., Κοινωνιολογία, Αθήνα: Hughes, M, Kroehler, C.J. (2007), «Θρησκεία, εκπαίδευση, ιατρική», στο Hughes, M, Kroehler, C.J. Αλεξίου, Θ. (1995), «Ορθοδοξία, άτομο και κοινότητα: συγκριτική θεώρηση ορθοδοξίας και προτεσταντισμού», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών 17 Παπαδερός, Α. (1975), Ορθοδοξία και Οικονομία: διάλογος με τον Alfred Müller-Armack, Θεσσαλονίκη: Πουρνάρας. 12 η. Κοινωνία και υγεία Πως ορίζεται η υγεία; Μπορεί η υγεία να οριστεί λειτουργικά και μόνο ως απουσία ασθενείας ή, αυτή οφείλει να ορίζεται, όπως προτείνει ο ΠΟΥ, ως «κατάσταση ευεξίας»; Σε ποιο βαθμό η κοινωνική καταγωγή, το πολιτισμικό περιβάλλον, η επαγγελματική θέση, το φύλο κ.λπ. προσδιορίζουν την ευαλώτητα των ατόμων στην ασθένεια αλλά και τις δυνατότητες πρόσβασης σε αναγκαίους πόρους και μέσα, επομένως και στην αποκατάσταση της υγείας; Giddens, Α. «Το σώμα: φαγητό, αρρώστια και γηρατειά», στο Giddens, Α., Κοινωνιολογία, Αθήνα: Hughes, M, Kroehler, C.J. (2007), «Θρησκεία, εκπαίδευση, ιατρική», στο Hughes, M, Kroehler, C.J. Αλεξίου, Θ. (2001), «Κοινωνικοποίηση και κοινωνικές αντιλήψεις για την υγεία. Μια κοινωνιολογική προσέγγιση», Σύγχρονα Θέματα78-79. Ζήση, Α. (2013), Κοινωνία, Κοινότητα και Ψυχική Υγεία, Αθήνα: 13 η. Εθνοτικές και φυλετικές μειονότητες Πως συγκροτούνται ιστορικά οι εθνοφυλετικές μειονότητες; Σε ποιές συνθήκες η εθνοτική και φυλετική καταγωγή συνιστούν παράγοντα διάκρισης και καταπίεσης; Για ποιους λόγους προπολιτικά στοιχεία όπως είναι η φυλή, η θρησκευτική και εθνοτική ομάδα επικαιροποιούνται και προβάλλονται, όπως συμβαίνει με το «Λόγο» της πολυπολιτισμικής κοινωνίας, ως συγκροτητικά στοιχεία της κοινωνίας; Μήπως η ανάδειξη της εθνοτικής και φυλετικής ταυτότητας σε κοινωνικό διακύβευμα επικαλύπτει την ταξική-πολιτισμική, υποσκάπτοντας εν τη γενέσει τους κοινωνικές συλλογικότητες; Giddens, Α. «Εθνότητα και Φυλη», στο Giddens, Α., Κοινωνιολογία, Αθήνα 2002. Hughes, M, Kroehler, C.J. (2007), «Φυλετικές και εθνοτικές ανισότητες», στο Κοινωνιολογία. Οι βασικές έννοιες, Αθήνα: Κριτική. Bourdieu, P., Wacguant, L. (2001) «Για την πανουργία του Ιμπεριαλιστικού Λόγου», Ουτοπία 44 (μετάφραση από το περιοδικό Theory. Culture &Society 16,1999). Βαλλερστάιν, Ι. (1991), «Κοινωνικές συγκρούσεις στα ανεξάρτητα κράτη της Μαύρης Αφρικής: επανεξέταση των εννοιών φυλής και ομάδωση κύρους», στο Μπαλιμπάρ, Ε., Βαλλερστάιν, Ε., Φυλή, έθνος, τάξη. Οι διφορούμενες ταυτότητες, Αθήνα: Ο Πολίτης. Μπαλιμπάρ, Ε. (1991), «Ρατσισμός και εθνικισμός», στο Μπαλιμπάρ, Ε., Βαλλερστάιν, Ε., Φυλή, έθνος, τάξη. Οι διφορούμενες ταυτότητες, Αθήνα: Ο Πολίτης. Γενική βιβλιογραφία Αλεξανδρόπουλος, Σ. (2001), Θεωρίες για τη συλλογική δράση και τα κοινωνικά κινήματα, Αθήνα: Κριτική. Αλεξίου, Θ. (2009), Κοινωνικές τάξεις, κοινωνικές ανισότητες και συνθήκες ζωής, Αθήνα: Παπαζήσης. Aντόρνο, Τ., Hόρκχαϊμερ, Μ. (επιμ.) (1987), Kοινωνιολογία.Eισαγωγικά δοκίμια, Αθήνα: Κριτική. Apple, M. (1986), Ιδεολογία και αναλυτικά προγράμματα, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. Aστρινάκης, A. (1991), Nεανικές υποκουλτούρες. Παρεκκλίνουσες υποκουλτούρες της νεολαίας της εργατικής τάξης. H βρετανική θεώρηση και η ελληνική εμπειρία, Αθήνα: Παπαζήσης. Βell, D. (1999), The Coming of Post-industrial Society, New York: Basic Books.
Bottomore, Τ. Β. (1983), Κοινωνιολογία: Κεντρικά Προβλήματα και Βασική βιβλιογραφία, Αθήνα: Bourdieu, P. (2002), Η διάκριση. Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης, Αθήνα: Πατάκης. Bourdieu,P., Passeron, J-Cl. (1993), Oι κληρονόμοι. Oι φοιτητές και η κουλτούρα, Aθήνα: Καρδαμίτσα. Breen, R., Rothman, D.-B. (1995), Class Stratification, London: Harvester. Crompton, R. (2008), Class and Stratification, Cambridge: Polity Press. Δασκαλάκης, H., H εγκληματολογία της κοινωνικής αντίδρασης, Aθήνα 1985. Durkheim, Ε. (1994), Οι κανόνες της κοινωνιολογικής μεθόδου, Αθήνα: Ελίας, Ν. (1997), Η εξέλιξη του πολιτισμού. Ήθη και κοινωνική συμπεριφορά τη νεωτερική Ευρώπη, Αθήνα:Νεφέλη. Erikson, R., Goldthorpe, J.-H. (1992), The constant flux. A study of class mobility in industrial societies, Oxford: Clarendon Press. Esping-Andersen, C. (1993), Changing classes: stratification and mobility in post-industrial societies, London: Sage. Craib, Ι. (1998), Σύγχρονη Κοινωνική Θεωρία. Από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, Αθήνα:Ελληνικά Γράμματα. Ηαϊντενραϊχ, Ε., Χτούρης, Σ., Ίψεν, Ντ. (2007), Αθήνα. Η κοινωνική δημιουργία μιας μεσογειακής μητρόπολης, Αθήνα:Κριτική. Harvey, D. (2007), H κατάσταση της Μετανεωτερικότητας. Διερεύνηση των απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής, Αθήνα: Μεταίχμιο. Harvey, D. (2007), Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας. Διερεύνηση των απαρχών της Hantrais, L.-Letablier, M.T. (1996), Families and family policies in Europe, London-New York 1996. Καλτσούνη-Νόβα, Χ. (1995), Κοινωνικοποίηση. Η γένεση του υποκειμένου, Αθήνα: Gutenberg, Κυριαζή, Ν. (199), Η κοινωνιολογική έρευνα. Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Λαμπροπούλου, E. (1994), Kοινωνικός έλεγχος του εγκλήματος, Aθήνα: Παπαζήσης. Landes, D. (2009), O Προμηθέας χωρίς δεσμά. Τεχνολογική αλλαγή και βιομηχανική ανάπτυξη στη Δυτική Ευρώπη από το 1750 μέχρι σήμερα, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς. Mισέλ, A. (1981), Kοινωνιολογία της οικογένειας και του γάμου, Aθήνα 1981. Moore, Β. (1984), Κοινωνικές ρίζες της δικτατορίας και της δημοκρατίας. Αγρότες, γαιοκτήμονες, αστοί και διανοούμενοι στη διαμόρφωση του σύγχρονου κόσμου, Αθήνα: Κάλβος. Μοσχονάς, A. (2005), Τάξεις και στρώματα στις σύγχρονες κοινωνίες, Αθήνα: Οδυσσέας. Μουζέλης, Ν. (1978), Νεοελληνική Κοινωνία. Όψεις υπανάπτυξης, Αθήνα: Θεμέλιο. Μουζέλης, Ν. (2009), Οργάνωση και γραφειοκρατία, Αθήνα: Σάκκουλας. Nettleton, S. (2002), Κοινωνιολογία της υγείας και της ασθένειας, Αθήνα: Τυπωθείτω-Δαρδανός. Nούτσος, X. (1979), Προγράμματα μέσης εκπαίδευσης και κοινωνικός έλεγχος (1931-1973), Aθήνα: Θεμέλιο. Πετμεζίδου-Τσουλουβή, Μ. (1987), Κοινωνικές τάξεις και μηχανισμοί κοινωνικής αναπαραγωγής, Αθήνα: Εξάντας. Rex, J. (1992), Race and Ethnicity, Buckingham: Open University Press. Richmond, A.-H. (1994), Global Apartheid, Refugees, Racism and the new World Order, Toronto- New York-Oxford: Oxford University Press. Savage, Μ., Warde, Α. (2005), Αστική κοινωνιολογία, καπιταλισμός και νεοτερικότητα, Αθήνα: Παπαζήσης. Summer, C. (1994), The Sociology of Deviance, Los Angeles: Sage. Τάτσης, Ν. (1999), Κλασσικές έρευνες των κοινωνικών επιστημών, Αθήνα: Οδυσσέας. Φουκώ, M., Eπιτήρηση και τιμωρία. H γέννηση της φυλακής, Aθήνα: Ράππα. Themelis, S. (2013), Social Change and Education in Greece.A Study in Class Struggle Dymanics, New York:Palgrave Macmillan. Ψυχοπαίδης, Κ. (1993), Ο Max Weber και η κατασκευή των εννοιών στις κοινωνικές επιστήμες, Αθήνα: Κένταυρος. Weber, Μ. (1996), Βασικές Έννοιες Κοινωνιολογίας, Αθήνα: Κένταυρος. Weber, Μ. (χ.χ.), Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, Αθήνα: Κάλβος. Wright, Ε. Ο. (1978), Class, Crisis and the State, London: New Left Books.