Έρευνα σε Υπηρεσίες και Φορείς Διαμόρφωσης και Εφαρμογής Κοινωνικής Πολιτικής στην Περιφέρεια Θεσσαλίας, για την

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΕΤΟΣ ΙΣΩΝ ΕΥΚΑΙΡΙΩΝ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ 2007 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή Έρευνα σε Υπηρεσίες και Φορείς Διαμόρφωσης και Εφαρμογής Κοινωνικής Πολιτικής στην Περιφέρεια Θεσσαλίας, για την ένταξη των ατόμων με αναπηρία Αποτελέσματα 1 Υπεύθυνη: Επιστημονική Μαρία Φ. Τριδήμα

Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του έργου αυτού, καθώς και η αναπαραγωγή του με οποιοδήποτε μέσο χωρίς σχετική άδεια του Εκδότη. ISBN: 978-960-98029-3-2 Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης Υπατίας 6, 105 56 Αθήνα Τηλ.: 210-3250524 Fax: 210-3233650 e-mail info@ikpa.gr www ikpa.gr Copyright 2007

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΕΤΟΣ ΙΣΩΝ ΕΥΚΑΙΡΙΩΝ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ 2007 Έρευνα σε Υπηρεσίες και Φορείς Διαμόρφωσης και Εφαρμογής Κοινωνικής Πολιτικής στην Περιφέρεια Θεσσαλίας, για την ένταξη των ατόμων με αναπηρία Αποτελέσματα Επιστημονική Υπεύθυνη: Μαρία Φ. Τριδήμα ΑΘΗΝΑ 2007

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πίνακες και γραφήματα...4 Συντομογραφίες...5 Πρόλογος Προέδρου ΙΚΠΑ...6 Πρόλογος Υπευθύνου Σχεδίου Δράσης ΙΚΠΑ...7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 : ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 9 1.1 Το Σχέδιο Δράσης του Ινστιτούτου Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης (ΙΚΠΑ)... 11 1.2 Όχι μια έρευνα για την έρευνα... 13 1.3 Σχεδιάζοντας το ερωτηματολόγιο των Στάσεων και των Αντιλήψεων... 15 1.4 Σχεδιάζοντας τον Οδηγό Συνέντευξης για Υπηρεσίες και Φορείς διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής... 16 1.5 Επιλέγοντας τους Φορείς και τις Υπηρεσίες για την έρευνά μας... 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 : Γνωρίζοντας την αναπηρία... Στάσεις και Αντιλήψεις... 19 2.1 Χαρακτηριστικά των ερωτηθέντων που συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο των Στάσεων και Αντιλήψεων... 21 2.2 Από πού αντλούν οι εργαζόμενοι τη γνώση τους για την αναπηρία;... 22 2.3 «Ιατροκεντρική» ή «κοινωνική» η προσέγγιση των εργαζόμενων; Ορίζοντας και ταξινομώντας την αναπηρία... 27 2.4 Αναπηρία και διαφορετικός τρόπος ζωής. Μία εναλλακτική προσέγγιση... 31 2.5 Αναπηρία δεν είναι μόνο μία... 34 2.6 Άτομα με αναπηρία: «άτομα του κοινού πληθυσμού με δική τους προσωπικότητα ή άτομα που εξαρτώνται πάντα από τους άλλους»;... 35 2.7 Άτομα με αναπηρία: «άτομα μειωμένων δυνατοτήτων παραγωγικότητας ή ήρωες που υπερβαίνουν τα εμπόδια της ζωής»;... 37 2.8 Άτομα με αναπηρία και η δυνατότητα ανταπόκρισή τους σε μια σειρά από ρόλους... 41 2.9 Διασφαλίζεται με επάρκεια η εξυπηρέτηση των ατόμων με αναπηρία;... 48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : Σχεδιάζοντας και υλοποιώντας για την αναπηρία - Πολιτικές και Πρακτικές.. 51 3.1 Χαρακτηριστικά των Φορέων και Υπηρεσιών που μετείχαν στη συνέντευξη βάσει του Οδηγού. 53 3.2 Η Συμμετοχή, μια όχι τόσο αφηρημένη έννοια... 54 3.2.1 Διασφαλίζεται θεσμικά η συμμετοχή εκπροσώπου ΑμεΑ στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων;... 55 3.2.2 Διασφαλίζεται η συμμετοχή των ΑμεΑ στις διαδικασίες διαβούλευσης;... 58 3.2.3 Ενισχύεται η συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία ως χρηστών των υπηρεσιών;... 60 3.2.4 Ενθαρρύνεται η συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία στην απασχόληση;... 63 3.3 Η προσβασιμότητα μια όχι τόσο αφηρημένη έννοια... 67 3.3.1 Διασφαλίζεται η προσβασιμότητα για τα άτομα με αναπηρία; Προσβασιμότητα, γενικοί προβληματισμοί και πολιτικές... 69 3.3.2 Διασφαλίζεται η προσβασιμότητα για τα άτομα με κινητική αναπηρία;... 73 3.3.3 Διασφαλίζεται η προσβασιμότητα για τα άτομα με τυφλότητα;... 75 3.3.4 Διασφαλίζεται η προσβασιμότητα για τα άτομα με κώφωση;... 77 3.3.5 Διασφαλίζεται η προσβασιμότητα για τα άτομα με νοητική υστέρηση;... 79 3.4 Διασφαλίζονται οι πόροι και οι μηχανισμοί για την τήρηση της αρχής της συμμετοχής και της πρόσβασης;... 80 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 : Συμπεράσματα-προτάσεις... 85 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 95 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι... 97 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ...101

ΠΙΝΑΚΕΣ- ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ Πίνακας 1: Πίνακας 2: Γράφημα 1: Γράφημα 2: Γράφημα 3: Γράφημα 4: Πίνακας 3: Γράφημα 5: Πίνακας 4: Κατάλογος Υπηρεσιών και Φορέων Διαμόρφωσης και Εφαρμογής Κοινωνικής Πολιτικής που συμμετείχαν στην έρευνα...17 Κοινωνικά- Δημογραφικά χαρακτηριστικά των ερωτηθέντων που μετείχαν στην έρευνα Στάσεων και Αντιλήψεων...21 Γνώση για θέματα αναπηρίας...22 Γνωστική εξοικείωση...23 Βιωματική εξοικείωση...25 Ορίζοντας την αναπηρία...29 Ταξινόμηση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας - Διεθνής Ταξινόμηση των Βλαβών, Ανικανοτήτων και Αναπηριών...30 Η αναπηρία ισοδυναμεί με...31 Έχουν τη δυνατότητα τα άτομα με αναπηρία να εργαστούν;...38 Γράφημα 6 : Άτομο με αναπηρία ή άτομο με ειδικές ανάγκες:;...39 Πίνακας 5: Γράφημα 7: Γράφημα 8: Ποιους ρόλους αποδίδουν οι εργαζόμενοι της έρευνάς μας στα άτομα με αναπηρία;..42 Ποια είναι η στάση των εργαζόμενων της έρευνάς μας, στα άτομα με νοητική υστέρηση;...43 Ποια είναι η στάση των εργαζόμενων της έρευνάς μας, στα άτομα με κινητική αναπηρία;...44 Γράφημα 9: Ποια είναι η στάση των εργαζόμενων της έρευνάς μας, στα άτομα με τυφλότητα;...45 Γράφημα 10: Ποια είναι η στάση των εργαζόμενων της έρευνάς μας, στα άτομα με κώφωση;...46 Γράφημα 11: Πόσο έτοιμοι είναι οι εργαζόμενοι να εξυπηρετήσουν τα άτομα με αναπηρία;...48 Γράφημα 12: Θεσμική διασφάλιση εκπροσώπου ΑμεΑ στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων της Υπηρεσίας...56 Γράφημα 13: Συμμετοχή ΑμεΑ στις διαδικασίες διαβούλευσης;...59 Πίνακας 6 : Ποσοστά συμμετοχής και ανεργίας ΑμεΑ (Πηγή Malo και Garcia- Serano, 2001)...66 Πίνακας 7: Προσπελασιμότητα Δημόσιων Υπηρεσιών Διοίκησης Υγείας (Αθήνα) (1992)...70 Γράφημα 14: Διασφαλίζεται η προσβασιμότητα για τα άτομα με κινητική αναπηρία;...73 Γράφημα 15: Διασφαλίζεται η προσβασιμότητα για τα άτομα με τυφλότητα;...75 Γράφημα 16: Διασφαλίζεται η προσβασιμότητα για τα άτομα με κώφωση;...77 Γράφημα 17: Διασφαλίζεται η προσβασιμότητα για τα άτομα με νοητική υστέρηση;...79 4

Σ Υ Ν ΤΟ Μ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Ε Σ ΑμεΑ ΑΣΕΠ Δ.Ο.Κ.Π.Υ Δ.Ο.Υ.Κ ΕΕ ΕΛΕΠΑΠ ΕΣΑμεΑ ΕΣΔΕΝ ΙΚΠΑ ΚΕΘΙ ΚΕΚ ΚΕΚΥΚΑμεΑ ΚΕΝΕ ΚΕΠ ΚΥ ΚτΠ ΟΑΕΔ ΟΕΕ ΟΣ Π.Ο.Υ ΣΔΑ ΤΠΕ ΥΠΕΣΔΔΑ (Άτομα με Αναπηρία) (Ανώτατο Συμβούλιο Επιλογής Προσωπικού) (Δημοτικός Οργανισμός Κοινωνικής Παρέμβασης και Υγείας) (Δημοτικός Οργανισμός Υγείας και Κοινωνικών Θεμάτων) (Ευρωπαϊκή Ένωση) (Ελληνική Εταιρεία Προστασίας και Αποκατάστασης Αναπήρων Παίδων) (Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία) (Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Κοινωνική Ενταξη) (Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης) (Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας) (Κέντρο Επαγγελματικής Κατάρτισης) (Κέντρο Εκπαίδευσης, Κοινωνικής Υποστήριξης και Κατάρτισης ΑμΕΑ) (Κέντρο Εργαζόμενης Νεότητας) (Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών) (Κοινωνική Υπηρεσία) (Κοινωνία της Πληροφορίας) (Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού) (Οργανισμός Εργατικής Εστίας) (Ομάδα Στόχου) (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας) (Σχέδιο Δράσης για την Αναπηρία) (Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνίας) (Υπουργείο Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης) 5

Πρόλογος Προέδρου ΙΚΠΑ Το 2007 έχει ανακηρυχθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως Ευρωπαϊκό Έτος Ίσων Ευκαιριών. Το γεγονός αυτό έρχεται να υπενθυμίσει σε όλους μας ότι ο στόχος μιας κοινωνίας ίσων ευκαιριών δεν έχει δυστυχώς ακόμα επιτευχθεί. Παρά τις νομοθετικές ρυθμίσεις, τις διακηρύξεις και τις διατυπωμένες πολιτικές, δεν είναι λίγοι οι συνάνθρωποί μας που αδυνατούν να συμμετέχουν ενεργά στην οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική ζωή της χώρας. Συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες βρίσκονται ουσιαστικά στο περιθώριο εξαιτίας αδυναμιών στο σύστημα διοίκησης, παγιωμένων στάσεων και αντιλήψεων, κατεστημένων πρακτικών και καθημερινών συνηθειών που διαιωνίζουν τις κοινωνικές ανισότητες και συνεπώς θέτουν φραγμούς στην κοινωνική πρόοδο. Το ΙΚΠΑ, όργανο έρευνας, τεκμηρίωσης, γνωμοδότησης, εκπαίδευσης και ειδικών προνοιακών εφαρμογών, που υπάγεται στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, έχει θέσει ως κεντρικό στόχο της δράσης του να προάγει τη διάσταση της αναπηρίας στις πολιτικές και πρακτικές και να προωθήσει, σε συνεργασία με τα άτομα με αναπηρία (ΑμεΑ), δράσεις που υποστηρίζουν την κοινωνική τους συμμετοχή. Για το λόγο αυτό το ΙΚΠΑ ανταποκρίθηκε με χαρά στο κάλεσμα του Υπουργείου Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για ανάληψη πρωτοβουλιών σχετικών με την υλοποίηση των στόχων του «Ευρωπαϊκού Έτους Ίσων Ευκαιριών για Όλους» (2007) υποβάλλοντας πρόταση Σχεδίου Δράσης με θέμα «Η 'Ενταξη της Διάστασης της Αναπηρίας στις Πολιτικές και στις Πρακτικές». Το ΙΚΠΑ θεωρώντας ότι τα πορίσματα του Σχεδίου Δράσης θα πρέπει να γίνουν ευρύτερα γνωστά, χρηματοδοτεί με ιδίους πόρους την παρούσα έκδοση, η οποία παρουσιάζει τα αποτελέσματα έρευνας, που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του Σχεδίου Δράσης. Είναι προφανές ότι η ευθύνη για το περιεχόμενο αυτής της έκδοσης ανήκει στην επιστημονική υπεύθυνο. Ελπίζουμε πως το σκεπτικό και τα συμπεράσματα της έκδοσης θα αποτελέσουν πηγή προβληματισμού για τον αναγνώστη και θα συμβάλουν στο διάλογο για την περαιτέρω προώθηση των ίσων ευκαιριών για τα άτομα με αναπηρία. Ευστάθιος Τριανταφύλλου Πρόεδρος ΙΚΠΑ Αύγουστος 2007 6

Πρόλογος Υπευθύνου Σχεδίου Δράσης ΙΚΠΑ Η παρούσα έκδοση αφορά τα πορίσματα έρευνας που πραγματοποιήθηκε από το ΙΚΠΑ σε 35 Φορείς και Υπηρεσίες διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής της Περιφέρειας Θεσσαλίας στο πλαίσιο του Σχεδίου Δράσης με θέμα: «Η Ένταξη της Διάστασης της Αναπηρίας στις Πολιτικές και στις Πρακτικές» (Ευρωπαϊκό Έτος Ίσων Ευκαιριών 2007). Η έρευνα πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 2007 και πρωταρχικός της στόχος ήταν να: α. διερευνήσει το βαθμό ένταξης της διάστασης της αναπηρίας στις πολιτικές και πρακτικές των Υπηρεσιών και των Φορέων και β. αναδείξει τα στερεότυπα, τις στάσεις ή τα τρωτά σημεία στη νομοθεσία ή/και στη λειτουργία των Υπηρεσιών και των Φορέων, ώστε σε συνδυασμό με περαιτέρω ενέργειες να γ. καταπολεμήσει τους περιοριστικούς παράγοντες, που αποτελούν τροχοπέδη για την ομαλή ένταξη των ΑμεΑ και να δ. προωθήσει πρωτοβουλίες ουσιαστικής ενθάρρυνσης για την ένταξη των ατόμων με αναπηρία στις διαδικασίες χάραξης και εφαρμογής πολιτικών. Επιστημονική υπεύθυνη της έρευνας ήταν η κοινωνιολόγος, Μαρία Φιλιώ Τριδήμα, με εμπειρία και γνώση στα θέματα της αναπηρίας. Ως συνεντευκτές συμμετείχαν οι ψυχολόγοι, Αθηνά Ράσσιου και Κυριακή Γεωργίου Γιώτα, οι οποίες επέδειξαν συνέπεια και υπευθυνότητα στο έργο τους. Πολύ σημαντική ήταν επίσης η συμβολή των στελεχών του Παραρτήματος του ΚΕΚ ΙΚΠΑ Θεσσαλίας, Σεβαστής Παπαδοπούλου - Δρόσου και Μαρίας Αποστολάκη - Ξυντάρα στην οργάνωση των ενεργειών της έρευνας σε τοπικό επίπεδο και στη διασφάλιση της συνεργασίας των φορέων. Η S.R.C. Εταιρεία Επιστημονικών Ερευνών συνέδραμε στην οργανωτική διεκπεραίωση της έρευνας και στη στατιστική επεξεργασία και ανάλυση των στοιχείων. Τα στελέχη της Διεύθυνσης Έρευνας και Αξιολόγησης του ΙΚΠΑ Γιώργος Χανδάνος, Ιωάννα Γεωργούλη και Ελένη Γεωργίου, με τη μακρόχρονη εμπειρία τους, βοήθησαν στο σχεδιασμό και υλοποίηση της έρευνας, ενώ η Κεντρική Δομή του ΚΕΚ στην Αθήνα αποδείχθηκε πολύτιμη συνεργάτης. Ευχαριστούμε θερμά όλους τους προαναφερθέντες όχι μόνο για το έργο τους αλλά και για το άριστο πνεύμα συνεργασίας που επέδειξαν. Ευχαριστούμε όμως ιδιαιτέρως τους Φορείς και τις Υπηρεσίες (και τους εργαζόμενους σ αυτές) που αφιέρωσαν χρόνο και συνέβαλαν με προθυμία στην έρευνα καταθέτοντας τις εμπειρίες και τις απόψεις τους. Εύη Χατζηβαρνάβα Καζάση Υπεύθυνη του Σχεδίου Δράσης Διευθύντρια Έρευνας και Αξιολόγησης ΙΚΠΑ Αύγουστος 2007 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1.1 Το Σχέδιο Δράσης του Ινστιτούτου Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης (ΙΚΠΑ) Η Ευρωπαϊκή Ένωση ανακηρύσσοντας το έτος 2007 «Ευρωπαϊκό Έτος Ίσων Ευκαιριών για Όλους» 1 έδωσε την ευκαιρία σε ένα σύνολο κοινωνικών εταίρων να επαναδιαπραγματευτούν τη σχέση τους αναφορικά με τα φαινόμενα που αποτελούν τροχοπέδη στην ομαλή ένταξη ευπαθών κοινωνικών ομάδων και να προτείνουν ένα σύνολο στρατηγικών και πολιτικών για την αντιμετώπιση των φαινομένων αυτών. Το Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης (ΙΚΠΑ)- συμβουλευτικό όργανο του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης- ανταποκρινόμενο στο κάλεσμα της πρωτοβουλίας «Ευρωπαϊκό Έτος Ίσων Ευκαιριών για Όλους» (2007), συμμετείχε με ένα Σχέδιο Δράσης που πραγματοποιήθηκε στην Περιφέρεια της Θεσσαλίας και στόχευε στην ανάδειξη και καταπολέμηση των στερεότυπων για την αναπηρία και στην προώθηση της ένταξης της διάστασης της αναπηρίας στις πολιτικές και πρακτικές των Φορέων και των Υπηρεσιών. Το ΙΚΠΑ με τη σημαντική εμπειρία του σε θέματα αναπηρίας, γνώριζε ότι παρά την πραγματοποίηση αξιόλογων προσπαθειών για την ένταξη των αναπήρων σε εθνικό 2, ευρωπαϊκό 3 και διεθνές επίπεδο 4, ο αγώνας για την καταπολέμηση του κοινωνικού τους αποκλεισμού θα έπρεπε να εντατικοποιηθεί, τόσο μέσω της καταπολέμησης των αρνητικών στάσεων και των αντιλήψεων, όσο και μέσω του σχεδιασμού και της υλοποίησης φιλικών πολιτικών και πρακτικών προς τα άτομα με αναπηρία. 1 Απόφαση αριθμ. 771/2006 εκ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συμβουλίου της 17ης Μαΐου 2006 Πηγή: Θέματα Αναπηρίας (2006) «Ευρωπαϊκό έτος ίσων ευκαιριών για όλους» τεύχος 06, Αθήνα σελ. 21. 2 Το σύνολο των θεσμικών παρεμβάσεων καθώς και των πρωτοβουλιών που έχουν πραγματοποιηθεί σε εθνικό επίπεδο αναφέρονται αναλυτικά στο κεφάλαιο με τίτλο «Σχεδιάζοντας και υλοποιώντας για την αναπηρία - Πολιτικές και Πρακτικές». 3 Πληροφοριακά αναφέρουμε το Σχέδιο Δράσης της ΕΕ για την αναπηρία (ΣΔΑ) το οποίο αναφέρεται στην ισότητα των ευκαιριών, στο δικαίωμα στην αξιοπρέπεια, στην ίση μεταχείριση, στην ανεξάρτητη διαβίωση και στη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία στην κοινωνία. Το Σχέδιο αυτό οποίο θεσπίστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για να εξασφαλίσει μια συνεκτική πολιτική συνέχεια του ευρωπαϊκού έτους για τα ΑμεΑ στη διευρυμένη Ευρώπη (Για περισσότερα βλ. Ανακοίνωση της Επιτροπής στο Συμβούλιο, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στην Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και στην Επιτροπή Περιφερειών. «Η κατάσταση των ατόμων με αναπηρία στη διευρυμένη Ένωση: το Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης 2006-2007». Βρυξέλλες, COM (2005) 604 τελικό της 28.11.2005). 4 Η πρώτη Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία των Ηνωμένων Εθνών, η οποία άνοιξε για υπογραφές στις 30 Μαρτίου 2007, ήταν «γεγονός σταθμός» για τα δρώμενα της αναπηρίας. Χαρακτηρίστηκε ως «πολύ μεγάλη επιτυχία για τα 650 εκ. άτομα με αναπηρία στον κόσμο» Πηγή: Θέματα Αναπηρίας (2007) «Η υπογραφή της πρώτης Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία είναι γεγονός», τεύχος 08, Αθήνα σελ. 27 11

Η Ένταξη της Διάστασης της Αναπηρίας στις Πολιτικές και στις Πρακτικές Η Περιφέρεια Θεσσαλίας εξαιτίας του γεγονότος ότι τα τελευταία χρόνια έχει βρεθεί στο κέντρο εξελίξεων (αφού είχε επιλεγεί για την πιλοτική εφαρμογή της Κάρτας Αναπηρίας) προσφέρονταν για μια πρώτη διερεύνηση των στάσεων και αντιλήψεων και για ανταλλαγή απόψεων αναφορικά με πολιτικές και πρακτικές ένταξης των αναπήρων. Το γεγονός ότι το ΙΚΠΑ διαθέτει στη Λάρισα Παράρτημα Κέντρου Επαγγελματικής Κατάρτισης στελεχωμένο με έμπειρο προσωπικό, το οποίο θα μπορούσε να λειτουργήσει ως η έδρα των ενεργειών του Σχεδίου Δράσης, ενθάρρυνε σημαντικά την επιλογή της συγκεκριμένης περιφέρειας. Ως άμεση Ομάδα Στόχου του Σχεδίου Δράσης με τον τίτλο: «Η Ένταξη της Αναπηρίας στις Πολιτικές και στις Πρακτικές» θεωρήσαμε τους εργαζόμενους σε Υπηρεσίες και Φορείς διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής της Περιφέρειας Θεσσαλίας, οι οποίοι άμεσα ή έμμεσα, προωθούν πολιτικές για τα άτομα με αναπηρία (ΑμεΑ). Με το σκεπτικό ότι οι εργαζόμενοι αυτοί μπορεί να αποτελούν φορείς αναπαραγωγής στερεοτύπων αλλά ταυτόχρονα μπορούν να λειτουργούν και ως φορείς αλλαγής και ανατροπής αυτών των στερεότυπων, σχεδιάσαμε για αυτούς τις ακόλουθες ενέργειες: ΕΝΕΡΓΕΙΑ Ι: «Σχεδιασμός, διεξαγωγή και σύνταξη έκθεσης αποτελεσμάτων έρευνας» ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΙΙ: «Δημιουργία εκπαιδευτικού υλικού» ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΙΙΙ: «Διοργάνωση και διεξαγωγή σεμιναρίου ευαισθητοποίησης» ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΙV : «Διοργάνωση και διεξαγωγή ημερίδας» Στην εναρκτήρια συνάντηση που πραγματοποιήθηκε στις 09/05/07 στη Λάρισα και διοργανώθηκε από το παράρτημα του ΚΕΚ ΙΚΠΑ Θεσσαλίας, παραβρέθηκαν εκπρόσωποι του δημόσιου τομέα και μη κερδοσκοπικών οργανισμών, καθώς και εκπρόσωποι των ατόμων με αναπηρία, οι οποίοι εξέφρασαν την υποστήριξή τους στις πρωτοβουλίες του ΙΚΠΑ. Μερικές εβδομάδες μετά η υποστήριξη αυτή εκφράστηκε έμπρακτα. Στα πλαίσια υλοποίησης της Ενέργειας Ι «Σχεδιασμός, διεξαγωγή και σύνταξη έκθεσης αποτελεσμάτων έρευνας», οι Φορείς και οι Υπηρεσίες στην Περιφέρεια της Θεσσαλίας δέσμευσαν ανθρώπινο δυναμικό (συγκεκριμένα 2 ή 3 άτομα ανά υπηρεσία) για τη διεξαγωγή της έρευνάς μας και πρόθυμα συμμετείχαν σ αυτή. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε μεταξύ 1-30/06/07. Η παρούσα έκδοση αφορά στην παρουσίαση των πορισμάτων της παραπάνω Ενέργειας. Να σημειωθεί ότι τα πλήρη στοιχεία της έρευνας (ερωτηματολόγια καθώς και το σύνολο των γραφημάτων) θα αναρτηθούν στην ιστοσελίδα του ΙΚΠΑ στην ηλεκτρονική διεύθυνση: www.ikpa.gr. 12

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1.2 Όχι μια έρευνα για την έρευνα Πρωταρχική μας σκέψη κατά τη διάρκεια σχεδιασμού των ενεργειών του Σχεδίου Δράσης: «Η Ένταξη της Διάστασης της Αναπηρίας στις Πολιτικές και στις Πρακτικές» ήταν ο σχεδιασμός και η διεξαγωγή έρευνας σε Υπηρεσίες και Φορείς διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής, οι οποίες ευθύνονται για την προώθηση και τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των ευπαθών κοινωνικών ομάδων. Βασικά μας ερωτήματα ήταν: «Πόσο κοντά βρίσκονται οι εργαζόμενοι σε Υπηρεσίες και Φορείς διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής της Περιφέρειας Θεσσαλίας στο να υιοθετήσουν μια στάση πιο ευαισθητοποιημένη, ειλικρινή, ανοικτή και λιγότερο αμήχανη προς τα άτομα με αναπηρία;» «Τι συμβαίνει σε επίπεδο πολιτικών; Με ποιο τρόπο ενθαρρύνεται η συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία, στις αποφάσεις που λαμβάνονται σε τοπικό επίπεδο;» Επιθυμία μας δεν ήταν να διεξάγουμε «μια έρευνα για την έρευνα», με πορίσματα τα οποία θα αντιμετώπιζαν το ζήτημα της αναπηρίας στείρα, αμέτοχα και αποστασιοποιημένα. Αντίθετα, θέλαμε η έρευνα αυτή καθαυτή να αποτελέσει για τους εργαζόμενους των Υπηρεσιών και των Φορέων διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής μια διαδικασία «αφύπνισης» και ανταλλαγής απόψεων. Πιο συγκεκριμένα, σκοπός της έρευνας ήταν να: H H H H H Αναδείξει ζητήματα που αφορούν στερεότυπα, στάσεις, πρακτικές αποκλεισμού και αδυναμίες που περιορίζουν την πλήρη ένταξη της διάστασης της αναπηρίας στις πολιτικές των Φορέων και των Υπηρεσιών και στην καθημερινή πρακτική τους Κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο, αυτοί που διαμορφώνουν και εφαρμόζουν πολιτικές, αντιλαμβάνονται τη διαδικασία της ένταξης Αναγνωρίσει τους παράγοντες οι οποίοι σύμφωνα με αυτούς που διαμορφώνουν και εφαρμόζουν πολιτικές, αποτελούν τροχοπέδη για την επίτευξη της διαδικασίας της ένταξης Τροφοδοτήσει τον προβληματισμό για περαιτέρω ενέργειες με στόχο την κατάρριψη στερεοτύπων για την αναπηρία και την υιοθέτηση πρακτικών ένταξης Kαθορίσει τις πρωτοβουλίες που είναι απαραίτητο να ληφθούν, για να καταπολεμηθεί ο κοινωνικός αποκλεισμός των ατόμων με αναπηρία από τις διαδικασίες χάραξης και εφαρμογής πολιτικών. 13

Η Ένταξη της Διάστασης της Αναπηρίας στις Πολιτικές και στις Πρακτικές Υπήρχε πρόσφορο έδαφος για τις ενέργειές μας, καθώς, πριν από περίπου δύο χρόνια μια διακρατική ομάδα αποτελούμενη από εκπροσώπους έξι (6) ευρωπαϊκών χωρών και εφτά (7) οργανισμών 5 - ένας από τους οποίους ήταν και το ΙΚΠΑ - δημιούργησε ένα Οδηγό 6 για την Αξιολόγηση της Ευρωπαϊκής Δράσης για την Ένταξη της Διάστασης της Αναπηρίας στις Πολιτικές και στις Πρακτικές (disability mainstreaming), ο οποίος πρότεινε μια σειρά από πρακτικά βήματα για τη διασφάλισή της. O Οδηγός βασίστηκε σε δύο (2) Αρχές: στην Αρχή της Συμμετοχής και στην Αρχή της Προσβασιμότητας, και σε δύο (2) προϋποθέσεις για την εκπλήρωση και την εφαρμογή των Αρχών αυτών, που δεν είναι άλλες από: τη Διάθεση Πόρων (οικονομικών και υλικοτεχνικών πόρων και ανθρώπινου δυναμικού) την Επάρκεια Μηχανισμών για τη διασφάλιση των διαδικασιών ένταξης. Οι προαναφερόμενες Αρχές καθώς και οι προϋποθέσεις που τις διασφαλίζουν καθόρισαν σε σημαντικό βαθμό το περιεχόμενο των δύο (2) εργαλείων της έρευνάς μας: ενός (1) ερωτηματολογίου Στάσεων και Αντιλήψεων για τους εργαζόμενους των Υπηρεσιών και των Φορέων διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής και ενός (1) Οδηγού Συνέντευξης για Υπηρεσίες και Φορείς διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής. Αξίζει να αναφερθεί ότι τα δυο (2) εργαλεία της έρευνάς μας, αν και είχαν διαφορετικούς στόχους, περιλάμβαναν αλληλοσυμπληρούμενες ερωτήσεις τροφοδοτώντας με τον τρόπο αυτό το ένα τα αποτελέσματα του άλλου. 5 Kummissjoni Nazzjonali Persuni b Dizabilita (KNDP) (Μάλτα), Cheshire Ireland (Ιρλανδία), RADAR (Ηνωμένο Βασίλειο), Llars de l Amistat Cheshire (Βαρκελώνη) Leonard Cheshire International, Lares da Boa Vontade (Πορτογαλία), Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης (Ελλάδα). Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να επισκεφτείτε την ιστοσελίδα www.edamateurope.org. 6 The European Disability Action for Mainstreaming Assessment Tool (EDAMAT) πρότεινε μια σειρά από μέτρα και πολιτικές για την προώθηση των ιδανικών της συμμετοχής- για τα άτομα με αναπηρία- στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και διακρατικό επίπεδο. 14

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1.3 Σχεδιάζοντας το ερωτηματολόγιο των Στάσεων και Αντιλήψεων Tο ερωτηματολόγιο των Στάσεων και των Αντιλήψεων το οποίο απευθύνονταν στους εργαζόμενους των Υπηρεσιών και των Φορέων διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής, αποτέλεσε εργαλείο ζωτικής σημασίας για το σύνολο των στόχων του Σχεδίου Δράσης και όχι μόνο για την έρευνά μας, καθώς σχεδιάστηκε για να αποτελέσει παράλληλα μηχανισμό ευαισθητοποίησης των ερωτηθέντων. Περιλάμβανε ένα σύνολο από ερωτήσεις όπως: Τι μπορεί να ενσωματώνει για αυτούς η έννοια της αναπηρίας, αν πιστεύουν ότι όλες οι κατηγορίες ΑμεΑ έχουν τις ίδιες ανάγκες και τις ίδιες ιδιαιτερότητες, αν νομίζουν ότι τα άτομα με αναπηρία (διαφορετικές κατηγορίες) μπορεί να είναι φορείς δικαιωμάτων αλλά και υποχρεώσεων, αν πιστεύουν ότι ένα άτομο με κινητική αναπηρία μπορεί να εργαστεί, αν ένα άτομο με νοητική υστέρηση μπορεί να παντρευτεί, αν ένα άτομο με κώφωση μπορεί να αποκτήσει και να μεγαλώσει παιδιά, αν αντιλαμβάνονται τη σημασία που έχει το περιβάλλον στο οποίο έχει πρόσβαση το άτομο με αναπηρία, για το ίδιο, αν αισθάνονται αμήχανα όταν εξυπηρετούν ένα άτομο ε αναπηρία, αν ναι γιατί νομίζουν ότι τους συμβαίνει αυτό. Απαρτίζονταν από τέσσερις (4) ενότητες: Α Ενότητα. Προσωπικά στοιχεία του ερωτώμενου: Αναφορά στο φύλο, την ηλικία, στο μορφωτικό επίπεδο, στα έτη προϋπηρεσίας και στο είδος σπουδών. Β Ενότητα. Περιβάλλον και δημιουργία στάσεων και αντιλήψεων: Αναφορά στις πηγές διαμόρφωσης στάσεων και αντιλήψεων και στη σημασία τους. Γ Ενότητα. Ορισμός και ταξινόμηση της αναπηρίας: Αναφορά στο πώς οι ερωτώμενοι ορίζουν την αναπηρία, πώς αντιλαμβάνονται το συγκεκριμένο φαινόμενο και τις διαστάσεις του. Δ Ενότητα. Στάσεις και αντιλήψεις των ατόμων χωρίς αναπηρία για τα ΑμεΑ: Αποτελείται από ένα σύνολο ερωτήσεων οι οποίες διερευνούν τη στάση των ατόμων χωρίς αναπηρία ως προς την ποιότητα ζωής των ατόμων με αναπηρία, τους ρόλους που προσδίδουμε σε αυτά, τις προσδοκίες που διαμορφώνουμε, τις στάσεις και τις αντιλήψεις μας. Συμπληρώθηκε ξεχωριστά από τον εργαζόμενο/η κάθε Υπηρεσίας ή Φορέα (στην περίπτωση της έρευνάς μας, ζητήθηκε να συμπληρωθεί από τον Προϊστάμενο της Υπηρεσίας ή του Φορέα και ένα τουλάχιστον μέλος του επιστημονικού προσωπικού) και δεν κοινοποιήθηκε εκ των προτέρων στους ερωτώμενους, γιατί μια τέτοια ενέργεια θα στερούσε τις απαντήσεις τους από το στοιχείο του αυθορμητισμού και ως εκ τούτου θα ακύρωνε το σύνολο των στόχων της έρευνας. 15

Η Ένταξη της Διάστασης της Αναπηρίας στις Πολιτικές και στις Πρακτικές 1.4 Σχεδιάζοντας τον οδηγό συνέντευξης για Υπηρεσίες και Φορείς διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής Ο Οδηγός Συνέντευξης για Υπηρεσίες και Φορείς διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής σχεδιάστηκε με στόχο να διερευνήσει αν και σε ποιο βαθμό οι Υπηρεσίες και οι Φορείς διαμόρφωσής και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής λαμβάνουν υπόψη τους και αναπτύσσουν στην καθημερινή πρακτική λειτουργία τους πρωτοβουλίες και μέτρα, τα οποία συμβάλλουν στην προοπτική ένταξης των ατόμων με αναπηρία. Απαρτίζονταν από τέσσερις (5) ενότητες Α Ενότητα. Στοιχεία του Φορέα: Αναφορά στην ταυτότητα του Φορέα ή της Υπηρεσίας, στη νομική υπόσταση, στις δραστηριότητές που προωθεί και το αν εξυπηρετεί αποκλειστικά ΑμεΑ ή και άλλες ομάδες πληθυσμού. Β Ενότητα. Εφαρμογή της Αρχής της Συμμετοχής: Αναφορά στο περιεχόμενο της έννοιας της συμμετοχής- το οποίο εκφράζεται στις ενέργειες λήψης αποφάσεων, στις διαδικασίες διαβούλευσης καθώς και σε άλλες δράσεις - και διερεύνηση του βαθμού συμμετοχής των ατόμων με αναπηρία σε αυτές. Γ Ενότητα. Εφαρμογή της Αρχής της Προσβασιμότητας: Αναφορά στο περιεχόμενο της προσβασιμότητας (στο φυσικό ή στο εικονικό περιβάλλον) και διερεύνηση του βαθμού προσβασιμότητας. Δ Ενότητα. Διάθεση Πόρων (οικονομικών και υλικοτεχνικών πόρων και ανθρώπινου δυναμικού) για την Εφαρμογή της Αρχής της Συμμετοχής και της Αρχής της Προσβασιμότητας: Αναφορά στις πρωτοβουλίες διάθεσης πόρων και διερεύνηση του βαθμού διάθεσης, ώστε να καταστεί εφικτή η συμμετοχή των ΑμεΑ στην Υπηρεσία και τις δραστηριότητες της. Ε Ενότητα. Επάρκεια Μηχανισμών διασφάλισης των διαδικασιών ένταξης: Αναφορά στους μηχανισμούς οργάνωσης και λειτουργίας της Υπηρεσίας και διερεύνηση του βαθμού επάρκειας αυτών των μηχανισμών για τη διασφάλιση της συμμετοχής των ΑμεΑ. Στάλθηκε στους ερωτώμενους πριν από τη συνέντευξη, προκειμένου να τους προετοιμάσει για το περιεχόμενο των ερωτήσεων και να εγκριθεί από τις Υπηρεσίες και τους Φορείς τους. Συμπληρώθηκε από τις ερευνήτριες κατά τη διάρκεια συνέντευξης που πραγματοποιήθηκε με τον Προϊστάμενο της Υπηρεσίας ή του Φορέα και ένα τουλάχιστον μέλος του επιστημονικού προσωπικού. Άρα αποτελεί προϊόν ομαδικής συζήτησης. 16

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1.5 Επιλέγοντας τους Φορείς και τις Υπηρεσίες για την έρευνά μας Οι Υπηρεσίες και Φορείς που μετείχαν στην έρευνα, προτάθηκαν από το Παράρτημα ΚΕΚ Θεσσαλίας του ΙΚΠΑ και επιλέχθηκαν σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Έρευνας και Αξιολόγησης του Ινστιτούτου. Η συγκεκριμένη Διεύθυνση φέρει και τη συνολική ευθύνη όλου του Σχεδίου. Τα κριτήρια επιλογής των Φορέων και των Υπηρεσιών που μετείχαν στην έρευνά μας, καθορίστηκαν από το ρόλο τους στις ενέργειες κοινωνικής ένταξης, έτσι όπως αυτές αποτυπώνονται στα Εθνικά Σχέδια Δράσης για την Κοινωνική Ένταξη (ΕΣΔΕΝ) 7. Τα ΕΣΔΕΝ κάνουν εκτενή αναφορά στη δέσμευση συγκεκριμένων Υπηρεσιών και Φορέων για την προώθηση ευπαθών ομάδων στην απασχόληση, για τη συμμετοχή τους στους πόρους, τα αγαθά και τις υπηρεσίες, για την πρόληψη του κοινωνικού αποκλεισμού, για την υλοποίηση δράσεων για τους πλέον ευάλωτους και για την κινητοποίηση του συνόλου των φορέων και παραγόντων. Ως εκ τούτου, για την έρευνά μας επιλέξαμε να απευθυνθούμε στους ακόλουθους 35 Φορείς και Υπηρεσίες διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής: 1 2 3 Κέντρο Προώθησης Απασχόλησης Κ.Π.Α ΑμΕΑ του Οργανισμού Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού Καρδίτσας Γραφείο Ειδικών Κοινωνικών Ομάδων του Οργανισμού Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού Λάρισας Γραφείο Ειδικών Κοινωνικών Ομάδων του Οργανισμού Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού Βόλου 4 Διεύθυνση Κοινωνικής Πρόνοιας της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λάρισας 5 Διεύθυνση Κοινωνικής Πρόνοιας της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Μαγνησίας 6 Κέντρο Περίθαλψης Παιδιών (ΚΕΠΕΠ) Καρδίτσας 7 Δημοτικός Οργανισμός Κοινωνικής Παρέμβασης και Υγείας (Δ.Ο.Κ.Π.Υ) Νέας Ιωνίας Μαγνησίας 8 Δημοτικός Οργανισμός Υγείας και Κοινωνικών Θεμάτων (Δ.Ο.Υ.Κ) Βόλου 9 Οργανισμός Κοινωνικής Πολιτικής Δήμου Λαρισαίων 10 Δημοτική Επιχείρηση Κοινωνικής Ανάπτυξης (ΔΕΚΑ) Τρικάλων 11 Κοινωνική Υπηρεσία του Νομαρχιακού Γενικού Νοσοκομείου Λάρισας 12 Κοινωνική Υπηρεσία του Νομαρχιακού Γενικού Νοσοκομείου Καρδίτσας 13 Κοινωνική Υπηρεσία του Περιφερειακού Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Λάρισας 14 Κοινωνική Υπηρεσία του Νομαρχιακού Γενικού Νοσοκομείου Τρικάλων 15 Κοινωνική Υπηρεσία του Νομαρχιακού Γενικού Νοσοκομείου Βόλου 16 Κέντρο Εκπαίδευσης, Κοινωνικής Υποστήριξης και Κατάρτισης ΑμεΑ (ΚΕ.Κ.Υ.Κ.ΑΜΕΑ) Καρδίτσας 7 Τα Εθνικά Σχέδια Δράσης για την Κοινωνική Ένταξη (ΕΣΔΕΝ) αποτελούν εργαλείο καταγραφής της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού καθώς και εργαλείο ανάδειξης πρακτικών αντιμετώπισης για την καταπολέμηση των συγκεκριμένων φαινομένων. 17

Η Ένταξη της Διάστασης της Αναπηρίας στις Πολιτικές και στις Πρακτικές 17 Περιφερειακή Διεύθυνση Εκπαίδευσης Θεσσαλίας (Λάρισα) 18 Κέντρο Εργαζόμενης Νεότητας (ΚΕΝΕ) Λάρισας του Οργανισμού Εργατικής Εστίας 19 Κοινωνική Υπηρεσία της Ιεράς Μητρόπολης Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφαρσάλων (Καρδίτσα) 20 Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων (ΙΚΑ) (Λάρισα) 21 Πανθεσσαλικός Σύλλογος Αναπήρων Πολιτών (Λάρισα) 22 Θεραπευτήριο Χρονίων Παθήσεων Τρικάλων 23 Κέντρο Προστασίας Ατόμων με Αναπηρίες «Ο Αριστεύς» (Λάρισα) 24 Θεραπευτήριο Χρονίων Παθήσεων «Ο Αριστεύς» (Λάρισα) 25 Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας ΚΕ.Θ.Ι (Βόλος) 26 Ανοικτό Κέντρο για Παιδιά με Ειδικές Ανάγκες «Ήφαιστος» (Τρίκαλα) 27 Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων Δημοτικών Σχολείων και Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες Τρικάλων 28 Κοινωνική Υπηρεσία Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού Παράρτημα Λάρισας 29 Ελληνική Εταιρεία Προστασίας και Αποκατάστασης Αναπήρων Παίδων Βόλου (ΕΛΕΠΑΠ) 30 Κοινωνική Υπηρεσία της Ιεράς Μητρόπολης Δημητριάδος Βόλου 31 Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών (ΚΕΠ) Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λάρισας 32 Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών (ΚΕΠ) Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Βόλου 33 Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών (ΚΕΠ) Δήμου Τρικκαίων 34 Διεύθυνση Υγείας- Πρόνοιας της Περιφέρειας Θεσσαλίας (Λάρισα) 35 5η Υγειονομική Περιφέρεια Θεσσαλίας & Στερεάς Ελλάδας (Λάρισα) Πίνακας 1: Κατάλογος Υπηρεσιών και Φορέων διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής που συμμετείχαν στην έρευνα. Στα πλαίσια διεξαγωγής της έρευνας συμπληρώθηκαν συνολικά: 35 ερωτηματολόγια, τα οποία προέκυψαν κατόπιν συνεντεύξεων με εκπροσώπους των συγκεκριμένων Υπηρεσιών και Φορέων και 84 ερωτηματολόγια, τα οποία συμπληρώθηκαν ατομικά από εργαζόμενους στους ανωτέρω Υπηρεσίες και Φορείς με σκοπό τη διερεύνηση των στάσεων και αντιλήψεών τους για την αναπηρία. 18

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Γνωρίζοντας την αναπηρία.. Στάσεις και Αντιλήψεις 19

Κεφάλαιο 2: Γνωρίζοντας την αναπηρία.. Στάσεις και Αντιλήψεις 2.1 Χαρακτηριστικά των ερωτηθέντων του ερωτηματολογίου των Στάσεων και των Αντιλήψεων Η έρευνα μας απευθύνθηκε συνολικά σε 84 εργαζόμενους Υπηρεσιών και Φορέων διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής της περιφέρειας Θεσσαλίας. Το ερωτηματολόγιο των Στάσεων και Αντιλήψεων συμπληρώθηκε ξεχωριστά από τον/την εργαζόμενο/η κάθε Υπηρεσίας και Φορέα διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής στην Περιφέρεια Θεσσαλίας (στην περίπτωση της έρευνάς μας από τον Προϊστάμενο και ένα τουλάχιστον μέλος του επιστημονικού προσωπικού). Το κυρίαρχο κοινωνικό - δημογραφικό προφίλ του δείγματος της έρευνας ήταν το ακόλουθο (Βλ. ακόλουθο πίνακα 2): εργαζόμενοι/ες ηλικίας 36-50 ετών, απόφοιτοι/ες Ανώτατης και Ανώτερης Εκπαίδευσης με προϋπηρεσία 5-10 έτη, κυρίως γυναίκες. ΦΥΛΟ ΗΛΙΚΙΑ ΕΠΙΠΕΔΟ ΜΟΡΦΩΣΗΣ ΕΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΑΝΔΡΕΣ 18 <35 16 ΜΕΣΗ ΕΚΠ 8 5-10 38 ΓΥΝΑΙΚΕΣ 66 36-50 54 ΤΕΙ 33 11-20 21 > 51 14 ΑΕΙ 32 21-30 19 ΜΕΤΑΠΤΥΧ ΔΙΠΛΩΜΑ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ 8 31-40 2 3 ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ ΣΥΝΟΛΟ 84 ΣΥΝΟΛΟ 84 ΣΥΝΟΛΟ 84 ΣΥΝΟΛΟ 84 Πίνακας 2: Κοινωνικά- Δημογραφικά χαρακτηριστικά των ερωτηθέντων που μετείχαν στην έρευνα των Στάσεων και Αντιλήψεων. 4 Σχετικές μελέτες υποδεικνύουν ότι παράγοντες όπως το φύλο, η ηλικία, το επίπεδο μόρφωσης κτλ. καθορίζουν τις στάσεις και τις αντιλήψεις των ατόμων χωρίς αναπηρία, για τα άτομα με αναπηρία. Ωστόσο, παρά το εξαιρετικό ερευνητικό ενδιαφέρον που παρουσιάζουν αυτά τα ευρήματα, ο περιορισμένος αριθμός των ερωτηθέντων (που μας απαγορεύει να κάνουμε επαρκείς ελέγχους στα αποτελέσματά μας) αλλά και οι ευρύτεροι στόχοι της έρευνάς μας, δε μας επέτρεψαν να επεκταθούμε και τεκμηριωμένα να συσχετίσουμε τα αποτελέσματά μας με τα αντίστοιχα των προαναφερθέντων μελετών. 21

Η Ένταξη της Διάστασης της Αναπηρίας στις Πολιτικές και στις Πρακτικές 2.2 Από πού αντλούν οι εργαζόμενοι τη γνώση τους για την αναπηρία; Το moto της ομάδας μας ήταν να μην διεξάγουμε «έρευνα για την έρευνα». Επιθυμούσαμε μέσω αυτής να πραγματοποιήσουμε μια ουσιαστική επαφή και επικοινωνία με τους εργαζόμενους σε Υπηρεσίες και Φορείς διαμόρφωσης και εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής και να προβληματιστούμε από κοινού αναφορικά με την αναπηρία. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, το ερωτηματολόγιο των Στάσεων και των Αντιλήψεων ξεκινά με μια διερευνητική και αφυπνιστικού χαρακτήρα ερώτηση, σχετικά με το αν οι ερωτηθέντες πιστεύουν ότι «Γνωρίζουν αρκετά καλά την αναπηρία». Τα αποτελέσματα στην ερώτηση αυτή παρουσιάζονται ως ακολούθως: 50% των ερωτηθέντων απάντησε ότι πιστεύει ότι «Γνωρίζει αρκετά καλά την αναπηρία» σε αντίθεση με το 39,3% των ερωτηθέντων το οποίο απάντησε ότι «Γνωρίζει σχετικά καλά» την αναπηρία, ενώ μόλις το 10% απάντησε ότι «Δε γνωρίζει αρκετά» για την αναπηρία. Φυσικά οι στάσεις των εργαζόμενων αναφορικά με την αναπηρία και η γνώση τους γύρω από αυτή αποτελεί προϊόν σύνθετης διαδικασίας, η οποία δεν μπορεί να αναλυθεί σε βάθος και εύρος στα πλαίσια της παρούσας έρευνας και σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να περιοριστεί στα ζητούμενα μιας ερώτησης. Αξίζει βέβαια να σημειωθεί ότι η "εικόνα" που είχαν οι ερωτηθέντες σχετικά με το βαθμό γνώσης ή εξοικείωσής τους με την αναπηρία Γράφημα 1: Γνωρίζετε αρκετά για την αναπηρία; καθορίστηκε από το εάν η Υπηρεσία ή ο Φορέας τους απευθύνεται αποκλειστικά σε ΑμεΑ. Είναι κατανοητό ότι οι εργαζόμενοι σε Φορείς ή Υπηρεσίες που εξυπηρετούν αποκλειστικά άτομα με αναπηρία, αισθάνονται, και γι αυτό υποστηρίζουν ότι είναι περισσότερο γνώστες των ζητημάτων που αφορούν την αναπηρία, από τους εργα- 22

Κεφάλαιο 2: Γνωρίζοντας την αναπηρία.. Στάσεις και Αντιλήψεις ζόμενους σε Υπηρεσίες ή Φορείς, που εξυπηρετούν το γενικό πληθυσμό 8. Οι στάσεις των εργαζόμενων αναφορικά με το βαθμό γνώσης τους και εξοικείωσής τους με την αναπηρία μας παρέπεμψαν αυτόματα σε ερωτήσεις που διερευνούσαν το ρόλο και τη συμβολή των φορέων διαμόρφωσης στάσεων και αντιλήψεων. Η ερώτηση «Από πού έχετε αντλήσει την γνώση σας για την αναπηρία» είχε ως στόχο να εξετάσει τη σημασία των γνωστικών και των βιωματικών παραγόντων. Ο τρόπος με τον οποίο συμπληρώθηκε η απάντηση στη συγκεκριμένη ερώτηση από τους ερωτώμενους έφερε στην επιφάνεια χρήσιμα στοιχεία, άξια σχολιασμού. Οι ερωτηθέντες συμπλήρωσαν με τελείως διαφορετικό τρόπο την απάντηση στην ερώτηση που αναφέρονταν στους γνωστικούς παράγοντες διαμόρφωσης στάσεων, από ό,τι αυτή που αναφέρονταν στους βιωματικούς. Διαπιστώσαμε λοιπόν ότι η ερώτηση που αναφέρονταν στους γνωστικούς παράγοντες είχε απαντηθεί με πολλαπλές επιλογές, ενώ η ερώτηση που αναφερόταν στους βιωματικούς παράγοντες όπου είχε απαντηθεί με μία μόνο επιλογή. Το γεγονός αυτό φανερώνει είτε ότι οι ερωτηθέντες δεν είχαν πολλές βιωματικές εμπειρίες για την αναπηρία, είτε ότι επέλεξαν τους παράγοντες που θεωρούν καθοριστικότερους γι' αυτούς. Εξέφρασαν δηλαδή με ειλικρίνεια και τρόπο αυθόρμητο ό,τι αισθάνονταν ότι ανταποκρίνεται περισσότερο στην πραγματικότητά τους. Αναλύοντας τις απαντήσεις των ερωτηθέντων που αφορούσαν τις ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ 9 πηγές (οι οποίες όπως προαναφέραμε, απαντήθηκαν με πολλαπλές επιλογές) τα αποτελέσματα εμφανίζονται ως ακολούθως: Το εργασιακό περιβάλλον και το αντικείμενο εργασίας αναδεικνύεται ως ο κύριος παράγοντας διαμόρφωσης στάσεων και αντιλήψεων σε ποσοστό 70,2%. Το γεγονός αυτό δε θα έπρεπε να μας ξαφνιάζει καθώς το δείγμα της έρευνας μας αποτελείται από εργαζόμενους σε φορείς, υπηρεσίες και συλλόγους οι οποίοι έρχονται συχνά σε επαφή με τα άτομα με αναπηρία. Γράφημα 2: Συμβολή γνωστικών παραγόντων 8 Ο έλεγχος για την έρευνά μας ήταν στατιστικά σημαντικός και παρατηρήθηκε εξάρτηση καθώς chi- square = 8, 420 και p-value =0,015 ή p <0,05. 9 Μεθοδολογική διευκρίνιση: Στην έρευνά μας θεωρήσαμε ως γνωστικούς παράγοντες τα ακόλουθα: την προσωπική αναζήτηση (διάβασμα, συζήτηση κτλ.), τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, τις σπουδές σεμινάρια, την οικογενειακή επιρροή και τις συζητήσεις για την αναπηρία, τις επιρροές από φίλους και τις συζητήσεις για την αναπηρία, την ενασχόληση (εθελοντική) σε φορείς για τα άτομα με αναπηρία, το εργασιακό περιβάλλον και το αντικείμενο εργασίας. 23

Η Ένταξη της Διάστασης της Αναπηρίας στις Πολιτικές και στις Πρακτικές 56% των ερωτηθέντων υποστήριξαν ότι οι σπουδές αποτελούν σημαντική πηγή πληροφόρησης. 51,2% τόνισαν το σημαντικό ρόλο των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ) στη διαμόρφωση στάσεων και αντιλήψεων για την αναπηρία και 46,4% αναφέρθηκαν στην επίδραση παραγόντων που σχετίζονται με την προσωπική αναζήτηση (διάβασμα, συζήτηση κτλ.). Η ενασχόληση (εθελοντική) με φορείς για τα άτομα με αναπηρία, οι οικογενειακές επιρροές και συζητήσεις για την αναπηρία και οι επιρροές από φίλους συγκεντρώνουν χαμηλότερα ποσοστά, τα οποία κυμαίνονταν από 23,8%- 28,6%. Το υψηλό ποσοστό που συγκέντρωσαν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (51,2%) δεν μας προκάλεσε εντύπωση. Σύγχρονες έρευνες έχουν δείξει πως ο ρόλος και η συμβολή των ΜΜΕ στη διαμόρφωση στάσεων και αντιλήψεων για την αναπηρία είναι καταλυτικός. Σε πρόσφατη διημερίδα η οποία πραγματοποιήθηκε στις 19-20 Ιουνίου 2006 με τίτλο: «Άτομα με Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ)» τονίστηκε ότι τα ΜΜΕ δεν αποτελούν μόνο πηγή πληροφόρησης για την αναπηρία αλλά «μήτρα των προτύπων του σύγχρονου ανθρώπου» 10. Άλλη έρευνα η οποία πραγματοποιήθηκε από την εταιρεία VPRC 11 υποστήριξε ότι τα ΜΜΕ καθιστούν σε σημαντικό βαθμό την αναπηρία «ορατή», δηλαδή φέρνουν στην επιφάνεια τα ζητήματα της αναπηρίας. Στην ερώτηση «αν το τελευταίο διάστημα έτυχε να δείτε ή να ακούσετε κάτι για τα άτομα με αναπηρία», η έρευνα της VPRC αποκαλύπτει ότι 50% των ερωτηθέντων «έτυχε να δει ή να ακούσει ή να διαβάσει κάτι -για τα άτομα με αναπηρία- στα ΜΜΕ έντυπα και ηλεκτρονικά». Στην ίδια έρευνα η τηλεόραση αναδεικνύεται σε ποσοστό 61% ως το κυρίαρχο μέσο προβολής περισσότερων ειδήσεων για τα άτομα με αναπηρία. Ακολουθούν οι εφημερίδες (9%), το ραδιόφωνο (6%), το Διαδίκτυο (5%) και τα περιοδικά με (2%). 10 Πηγή: Πρακτικά Συνεδρίου με τίτλο «Άτομα με Αναπηρία και ΜΜΕ» (2006), Αθήνα σελ. 114. 11 Η έρευνα με τίτλο «Στάσεις των ΜΜΕ απέναντι στα άτομα με ειδικές ανάγκες» πραγματοποιήθηκε από την εταιρεία VPRC για το Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων, στο χρονικό διάστημα 30 Μαρτίου έως 3 Απριλίου 2007. Η έρευνα ήταν ποσοτική και η μέθοδος συγκέντρωσης των στοιχείων πραγματοποιήθηκε με τηλεφωνικές συνεντεύξεις στα νοικοκυριά των ερωτηθέντων με χρήση δομημένου ερωτηματολογίου. Το δείγμα το οποίο ανήλθε σε 1.005 άτομα, προερχόταν από το γενικό πληθυσμό, ηλικιακά 18 ετών και άνω από το σύνολο της χώρας, συμπεριλαμβανομένων των νήσων του Αιγαίου και του Ιονίου. 24

Κεφάλαιο 2: Γνωρίζοντας την αναπηρία.. Στάσεις και Αντιλήψεις Οι ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ 12 πηγές γνώσης κατηγοριοποιήθηκαν ως εξής: 38,1% απάντησε ότι πηγή γνώσης αποτέλεσε φίλος (στενός ή από τον ευρύτερο κύκλο) που είναι άτομο με αναπηρία 31,0% δεν απάντησε καθόλου 17,9% απάντησε ότι πηγή άντλησης γνώσης για την αναπηρία αποτελεί το γεγονός ότι μέλος της οικογένειας του/της είναι άτομο με αναπηρία 8,3% ανέφερε ότι συνεργάτης/ συνάδελφος στον εργασιακό χώρο είναι άτομο με αναπηρία, ενώ 4,8% απάντησε ότι είναι ο/η ίδιος/α να είναι άτομο με αναπηρία. Γράφημα 3: Συμβολή βιωματικών παραγόντων Αναφορικά με το 31,0% των ερωτηθέντων που δεν απάντησαν καθόλου στο ερώτημα για τους βιωματικούς παράγοντες διαμόρφωσης στάσεων, έχουμε να σχολιάσουμε ότι ίσως το ποσοστό αυτό έχει μόνο γνωστική εξοικείωση με τα ζητήματα της αναπηρίας. Το γεγονός ότι 31,0% ίσως να έχει μόνο γνωστική εξοικείωση για τα θέματα της αναπηρίας ή και καθόλου εξοικείωση για τα θέματα αναπηρίας, είναι ίσως δηλωτικό της μη συμμετοχής των ατόμων με αναπηρία στην κοινωνική ζωή της κάθε (τοπικής) κοινωνίας. Στην έρευνα με τίτλο: «Στάσεις των Ευρωπαίων στην Αναπηρία» (2001) 13, 14 μόλις το 47% (έναντι 58% που είναι ο μέσος ευρωπαϊκός όρος) δηλώνει στην Ελλάδα ότι γνωρίζει κάποιο άτομο το οποίο πάσχει από κάποια μακροχρόνια πάθηση ή είναι άτομο με αναπηρία και αντιμετωπίζει 12 Μεθοδολογική διευκρίνιση: Στην έρευνά μας θεωρήσαμε ως βιωματικούς παράγοντες τα ακόλουθα: Ο/Η ίδιος/α να είναι άτομο με αναπηρία, μέλος της οικογένειας να είναι άτομο με αναπηρία, φίλος (στενός ή από τον ευρύτερο κύκλο) να είναι άτομο με αναπηρία, συνάδελφος του εργασιακού περιβάλλοντος να είναι άτομο με αναπηρία. 13 Πηγή: European Opinion Research Group (EORG) για την Γενική Διεύθυνση Εκπαιδευτικών και Πολιτιστικών Υποθέσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2001) έκθεση με τίτλο «Στάσεις των Ευρωπαίων για την Αναπηρία». 14 Για κάθε χώρα -μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης που συμμετείχε στην έρευνα (δηλ. Βέλγιο, Δανία, Ελλάδα, Γερμανία, Ισπανία, Γαλλία, Ιρλανδία, Ιταλία, Λουξεμβούργο, Αυστρία, Πορτογαλία, Φιλανδία, Σουηδία, Ηνωμένο Βασίλειο, οι Κάτω Χώρες) χρησιμοποιήθηκε αντιπροσωπευτικό δείγμα του πληθυσμού ηλικίας 15 ετών και άνω. Συνολικά συμμετείχαν 16.172 άτομα (ο μέσο όρος συμμετοχής έφτανε τα 1.000 άτομα ανά χώρα μέλος). Εξαίρεση αποτέλεσε η χώρα μέλος Γερμανία όπου συμμετείχαν 2.000 άτομα, το Ηνωμένο Βασίλειο με 1.300 (άτομα εκ των οποίων οι 1.000 προέρχονταν από το Ηνωμένο Βασίλειο ενώ οι 300 από την Βόρειο Ιρλανδία), και το Λουξεμβούργο όπου μετείχαν 600 άτομα. Τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται για το σύνολο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελούν ένα σταθμισμένο ή σταθμικό μέσο που ανταποκρίνεται στα αποτελέσματα κάθε χώρα μέλους. Για περισσότερα βλ. Παράρτημα ΙΙ 25