ΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΜΟΥ ΩΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ: ΜΙΑ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ

ΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΜΟΥ ΩΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ: ΜΙΑ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ Παστιάδης Γεώργιος Διπλωματούχος Ηλεκτρολόγος Μηχανικός Διδάκτορας Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Α.Π.Θ. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στόχος του άρθρου είναι να μελετήσουμε το επίπεδο της εκπαίδευσης και τη συχνότητα εκκλησιασμού ως παραμέτρους της πολιτικής συμπεριφοράς. Ο Lazarsfeld και η ομάδα του (1948), εισήγαγαν ένα "δείκτη πολιτικών προδιαθέσεων" ο οποίος διαμορφώνεται από τρία, ιδιαίτερης βαρύτητας, χαρακτηριστικά: την κοινωνικοοικονομική θέση, τη θρησκευτική ταυτότητα (καθολικοί ή διαμαρτυρόμενοι) και τον τόπο κατοικίας (αγροτικές ή αστικές περιοχές). Οι Lipset - Rokkan (1967), ανιχνεύουν τέσσερις διαιρετικές τομές (cleavages) στην εξέλιξη του ευρωπαϊκού κομματικού συστήματος. Η πρώτη είναι η διαιρετική τομή κέντρου-περιφέρειας, η δεύτερη είναι η διαιρετική τομή κράτουςεκκλησίας και αναφέρεται στη διαδικασία εκκοσμίκευσης, η τρίτη είναι η διαιρετική τομή πόλης-υπαίθρου και η τέταρτη είναι η διαιρετική τομή ιδιοκτητών-εργατών. Οι Buttler & Stokes στη Μεγάλη Βρετανία (1969), αναφέρονται στους δύο «βασικούς πυλώνες» της εκλογικής κοινωνιολογίας, την κοινωνική τάξη και το θρήσκευμα. Η συγκριτική μελέτη του Rose (1974), έδειξε πως οι θρησκευτικές διαιρέσεις ασκούσαν αποφασιστική επίδραση στις εκλογικές επιλογές, ισχυρότερη από αυτήν της κοινωνικής τάξης, στις πέντε από τις δώδεκα υπό εξέταση δημοκρατίες, αποδεικνύοντας ότι οι πιο θρησκευόμενοι ψηφοφόροι είναι και πιο συντηρητικοί. Η Mayer (2005: 17, 156, 157), συμπεραίνει ότι η «θεματική ψήφος» τείνει να αντικαταστήσει τη «διαιρετική ψήφο» που συγκροτείται διαμέσου των επαγγελματικών ή θρησκευτικών ομαδοποιήσεων». Ο Βερναρδάκης (2008), υποστηρίζει ότι τόσο η κομματική όσο και η παραταξιακή ταύτιση παραπέμπουν στα κοινωνικο-πολιτιστικά χαρακτηριστικά των ατόμων (κοινωνική τάξη, θρησκευτικότητα, μορφωτικό κεφάλαιο, κλπ). 1

Στην Ελλάδα η συχνότητα εκκλησιασμού φαίνεται να εμφανίζει κάποια συσχέτιση με ιδεολογικές-πολιτικές συμπεριφορές, χωρίς άλλες θρησκευτικές παραμέτρους, λόγω της συντριπτικής πλειοψηφίας των ορθοδόξων χριστιανών. Ο Δημητράς (1992), θεωρεί ότι η συχνότητα εκκλησιασμού συσχετίζει την ιδεολογική και εκλογική συμπεριφορά, με κεντροδεξιά τοποθέτηση των ατόμων με τη μεγαλύτερη συχνότητα εκκλησιασμού. Ο Δώδος (1999: 219), αναφέρει ότι η ελληνική Εκκλησία αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που επηρεάζουν όχι μόνο την κοινωνική, αλλά και τις άλλες πτυχές της ζωής των πολιτών. Τα βασικά ερευνητικά ερωτήματα του άρθρου είναι: Οι εκκλησιαζόμενοι εμφανίζουν μικρότερο ενδιαφέρον για την πολιτική από τους μη εκκλησιαζόμενους. Σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης, η αύξηση της συχνότητας εκκλησιασμού μειώνει το ενδιαφέρον για την πολιτική. Τόσο στους εκκλησιαζόμενους όσο και στους μη εκκλησιαζόμενους, η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης αυξάνει το ενδιαφέρον για την πολιτική. Οι εκκλησιαζόμενοι εμφανίζουν δεξιότερη ιδεολογική αυτοτοποθέτηση από τους μη εκκλησιαζόμενους. Σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης, η αύξηση της συχνότητας εκκλησιασμού οδηγεί σε δεξιότερη ιδεολογική αυτοτοποθέτηση. Τόσο στους εκκλησιαζόμενους όσο και στους μη εκκλησιαζόμενους, η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης οδηγεί σε αριστερότερη ιδεολογική αυτοτοποθέτηση. Οι εκκλησιαζόμενοι εμφανίζουν μεγαλύτερη κομματική ταύτιση από τους μη εκκλησιαζόμενους. Σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης, η αύξηση της συχνότητας εκκλησιασμού αυξάνει την κομματική ταύτιση. Τόσο στους εκκλησιαζόμενους όσο και στους μη εκκλησιαζόμενους, η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης μειώνει την κομματική ταύτιση. Οι εκκλησιαζόμενοι εμφανίζουν μικρότερο ποσοστό αναποφάσιστων από τους μη εκκλησιαζόμενους. Σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης, η αύξηση της συχνότητας εκκλησιασμού μειώνει το ποσοστό των αναποφάσιστων. Τόσο στους εκκλησιαζόμενους όσο και στους μη εκκλησιαζόμενους, η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης αυξάνει το ποσοστό των αναποφάσιστων. Οι εκκλησιαζόμενοι εμφανίζουν μεγαλύτερη προτίμηση στο δικομματισμό από τους μη εκκλησιαζόμενους. Σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης, η αύξηση της συχνότητας εκκλησιασμού αυξάνει την προτίμηση στο δικομματισμό. Τόσο 2

2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ Το πρωτογενές υλικό στο οποίο βασίζεται η μελέτη αυτή, είναι τα ποσοτικά δεδομένα της πανελλαδικής έρευνας πεδίου υπ. αριθμ. 1103-2004, της εταιρείας ερευνών V-PRC, με ατομικές συνεντεύξεις, χρήση δομημένου ερωτηματολογίου και κάλπης, στο σύνολο της χώρας, μέγεθος του δείγματος 1.304 άτομα, με πολυσταδιακή στρωματοποιημένη δειγματοληψία. Προκειμένου να διερευνηθούν τα ερευνητικά ερωτήματα, μελετάται η σχέση ανάμεσα στο επίπεδο εκπαίδευσης, στη συχνότητα εκκλησιασμού και σε διάφορες μεταβλητές της πολιτικής συμπεριφοράς: Ενδιαφέρον για την πολιτική (σε κλίμακα: πολύ, αρκετά, λίγο, καθόλου). Ιδεολογική αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά (σε κλίμακα: 1-10). Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ό,τι στα υπόλοιπα (σε κλίμακα: ναι, όχι). Χρόνος απόφασης ψήφου (σε κλίμακα: αποκρυσταλλωμένοι, ρευστοί). Δικομματισμός (σε κλίμακα: ψήφος σε ΠΑΣΟΚ ή ΝΔ). Μεθοδολογικά χρησιμοποιούνται ποσοτικές μέθοδοι ανάλυσης (πίνακες συνάφειας, έλεγχοι στατιστικής σημαντικότητας διαφορών). Οι έλεγχοι στατιστικής σημαντικότητας πραγματοποιούνται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p= 0.05 ή 5%. Εάν το αποτέλεσμα του ελέγχου (Asymp. Sig.) είναι μικρότερο από το 0.05, τότε οι παρατηρούμενες διαφορές είναι στατιστικά σημαντικές και συνεπώς μπορεί να γίνει γενίκευση των συμπερασμάτων στο σύνολο του πληθυσμού, ενώ, εάν είναι μεγαλύτερο από το 0.05, οι παρατηρούμενες διαφορές δεν είναι στατιστικά σημαντικές και δεν μπορεί να γίνει γενίκευση των συμπερασμάτων στο σύνολο του πληθυσμού. Όταν ο έλεγχος δίνει τιμές κοντά στο 0.1, τότε οι παρατηρούμενες διαφορές είναι οριακά στατιστικά μη σημαντικές και σημειώνεται παραπλεύρως ένας *. Από την ανάλυση προκύπτουν οι πίνακες: ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΑΦΕΙΑΣ 1, 2. ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΑΦΕΙΑΣ 1 Μή Εκκλησιαζόμενοι Σύνολο 3

εκκλησιαζόμενοι Ενδιαφέρον για την πολιτική (Πολύ+Αρκετά) 47.75 44.69 46.67 Αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά 4.80 5.64 5.10 (Μ. Ο.) Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ό,τι στα υπόλοιπα 72.46 73.54 72.84 (Ναι) Χρόνος απόφασης ψήφου (Αποκρυσταλλωμένοι) 81.32 81.13 81.25 Δικομματισμός 69.50 78.74 72.76 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΑΦΕΙΑΣ 2 Κατώτερη Μέση Ανώτερη Μή εκκλησιαζόμενοι Εκκλησιαζόμενοι Σύνολο Μή εκκλησιαζόμενοι Εκκλησιαζόμενοι Σύνολο Μή εκκλησιαζόμενοι Εκκλησιαζόμενοι Σύνολο Ενδιαφέρον για την πολιτική (Πολύ+Αρκετά) Αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά- Δεξιά (Μ. Ο.) 44.16 41.03 42.46 43.79 44.57 43.99 64.56 61.54 63.81 5.14 5.61 5.39 4.80 5.74 5.05 4.38 5.46 4.65 4

Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ό,τι στα 79.70 76.92 78.19 70.67 69.71 70.42 68.99 71.15 69.52 υπόλοιπα (Ναι) Χρόνος απόφασης ψήφου 87.82 82.91 85.15 79.02 77.14 78.53 80.38 86.54 81.90 (Αποκρυσταλλωμένοι) Δικομματισμός 79.19 82.91 81.21 65.99 74.29 68.17 68.35 75.00 70.00 Διενεργούμε έλεγχο στατιστικής σημαντικότητας διαφορών. Έχοντας ως μεταβλητή ελέγχου τη συχνότητα εκκλησιασμού, εξετάζουμε εάν η μεταβολή της συχνότητας εκκλησιασμού επηρεάζει τις μεταβλητές της πολιτικής συμπεριφοράς, τόσο στο σύνολο όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης και έχοντας ως μεταβλητή ελέγχου το επίπεδο εκπαίδευσης, εξετάζουμε εάν η μεταβολή του επιπέδου εκπαίδευσης επηρεάζει τις μεταβλητές της πολιτικής συμπεριφοράς, σε κάθε συχνότητα εκκλησιασμού. Χρησιμοποιώντας τα Mann-Whitney U και Kruskal Wallis τεστς, προκύπτει ο ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΛΕΓΧΩΝ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑΣ. Το σύμβολο Ε- σημαίνει αρνητική δύναμη, πχ 2Ε-03= 2 Χ 10-3 = 0.002. ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΛΕΓΧΩΝ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Mann-Whitney U, Grouping Variable: Συχνότητα εκκλησιασμού, Asymp. Sig. (2- tailed) Ενδιαφέρον για την πολιτική 0.284 Αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά 2E-07 Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ότι στα υπόλοιπα 0.619 Χρόνος απόφασης ψήφου 0.886 Δικομματισμός 3E-04 κατώτερη μέση ανώτερη Ενδιαφέρον για την πολιτική 0.322 0.937 0.81 Αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά 0.002 0.004 0.036 Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ότι 0.463 0.936 0.696 5

στα υπόλοιπα Χρόνος απόφασης ψήφου 0.143 0.64 0.342 Δικομματισμός 0.326 0.043 0.366 Kruskal Wallis Test, Grouping Variable: Επίπεδο εκπαίδευσης, Asymp. Sig. Μή εκκλησιαζόμενοι Εκκλησιαζόμενοι Ενδιαφέρον για την πολιτική 2E-06 0.006 Αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά 0.372 0.742 Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ότι στα υπόλοιπα 0.031 0.314 Χρόνος απόφασης ψήφου 0.029 0.246 Δικομματισμός 0.003 0.085 * 3. ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Στους πίνακες συνάφειας οι εκκλησιαζόμενοι εμφανίζουν μικρότερο ενδιαφέρον για την πολιτική από τους μη εκκλησιαζόμενους (θέσεις Πολύ και Αρκετά), τόσο στο σύνολο, όσο και στην κατώτερη και ανώτερη εκπαίδευση. Λαμβάνοντας όμως υπόψη τους στατιστικούς ελέγχους, δεν παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ εκκλησιαζόμενων και μη εκκλησιαζόμενων, τόσο στο σύνολο του δείγματος (0.284>0.05), όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης (0.322, 0.937, 0.81>0.05). Συνεπώς η συχνότητα εκκλησιασμού δεν αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Ενδιαφέρον για την πολιτική», τόσο στο σύνολο όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης. Τόσο στους εκκλησιαζόμενους, όσο και στους μη εκκλησιαζόμενους, παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των επιπέδων εκπαίδευσης για το ενδιαφέρον για την πολιτική (2E-06, 0.006<0.05). Συνεπώς το επίπεδο εκπαίδευσης αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Ενδιαφέρον για την πολιτική», σε κάθε συχνότητα εκκλησιασμού. Η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης αυξάνει το ενδιαφέρον για την πολιτική. 6

4. ΑΥΤΟΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΛΙΜΑΚΑ ΑΡΙΣΤΕΡΑ-ΔΕΞΙΑ Στους πίνακες συνάφειας οι εκκλησιαζόμενοι εμφανίζουν δεξιότερη αυτοτοποθέτηση από τους μη εκκλησιαζόμενους, τόσο στο σύνολο (Μ. Ο.: 5.64-4.80), όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης (κατώτερη: 5.61-5.14, μέση: 5.74-4.80, ανώτερη: 5.46-4.38). Λαμβάνοντας υπόψη τους στατιστικούς ελέγχους, παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ εκκλησιαζόμενων και μη εκκλησιαζόμενων για την αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά, τόσο στο σύνολο του δείγματος (2E-07<0.05), όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης (0.002, 0.004, 0.036<0.05). Συνεπώς, η συχνότητα εκκλησιασμού αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά», τόσο στο σύνολο, όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης. Η αύξηση της συχνότητας εκκλησιασμού οδηγεί σε δεξιότερη ιδεολογική αυτοτοποθέτηση. Ούτε στους εκκλησιαζόμενους, ούτε στους μη εκκλησιαζόμενους παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των επιπέδων εκπαίδευσης για την αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά (0.372, 0.742>0.05). Συνεπώς, το επίπεδο εκπαίδευσης δεν αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά», σε καμία συχνότητα εκκλησιασμού. 5. ΑΙΣΘΑΝΟΝΤΑΙ ΠΙΟ ΚΟΝΤΑ ΣΕ ΚΑΠΟΙΟ ΚΟΜΜΑ ΑΠΟ Ο ΤΙ ΣΤΑ ΥΠΟΛΟΙΠΑ (ΚΟΜΜΑΤΙΚΗ ΤΑΥΤΙΣΗ) Στους πίνακες συνάφειας οι εκκλησιαζόμενοι εμφανίζουν λίγο μεγαλύτερη κομματική ταύτιση (Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ό,τι στα υπόλοιπα) από τους μη εκκλησιαζόμενους, στο σύνολο. Λαμβάνοντας όμως υπόψη τους στατιστικούς ελέγχους, δεν παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ εκκλησιαζόμενων και μη εκκλησιαζόμενων (0.619>0.05), τόσο στο σύνολο του δείγματος, αλλά και σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης (0.463, 0.936, 0.696>0.05). Συνεπώς η συχνότητα εκκλησιασμού δεν αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ότι στα υπόλοιπα», τόσο στο σύνολο όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης. 7

Στους εκκλησιαζόμενους δεν παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των επιπέδων εκπαίδευσης για την κομματική ταύτιση (0.314>0.05). Στους μη εκκλησιαζόμενους παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των επιπέδων εκπαίδευσης για την κομματική ταύτιση (0.031<0.05). Συνεπώς το επίπεδο εκπαίδευσης αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ότι στα υπόλοιπα», μόνον στους μη εκκλησιαζόμενους, όπου η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης μειώνει την κομματική ταύτιση. 6. ΧΡΟΝΟΣ ΑΠΟΦΑΣΗΣ ΨΗΦΟΥ (ΡΕΥΣΤΟΤΗΤΑ ΨΗΦΟΥ) Στους πίνακες συνάφειας τόσο οι εκκλησιαζόμενοι, όσο και οι μη εκκλησιαζόμενοι εμφανίζουν την ίδια περίπου ρευστότητα ψήφου, στο σύνολο. Λαμβάνοντας υπόψη τους στατιστικούς ελέγχους, δεν παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ εκκλησιαζόμενων και μη εκκλησιαζόμενων, τόσο στο σύνολο του δείγματος (0.886>0.05), όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης (0.143, 0.64, 0.342>0.05). Συνεπώς η συχνότητα εκκλησιασμού δεν αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Χρόνος απόφασης ψήφου», τόσο στο σύνολο όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης. Στους εκκλησιαζόμενους δεν παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των επιπέδων εκπαίδευσης για την ρευστότητα της ψήφου (0.246>0.05). Στους μη εκκλησιαζόμενους παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των επιπέδων εκπαίδευσης για την ρευστότητα της ψήφου (0.029<0.05). Συνεπώς το επίπεδο εκπαίδευσης αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Χρόνος απόφασης ψήφου», μόνον στους μη εκκλησιαζόμενους, όπου η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης μειώνει την ρευστότητα της ψήφου. 7. ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ Στους πίνακες συνάφειας οι εκκλησιαζόμενοι εμφανίζουν μεγαλύτερη προτίμηση στο δικομματισμό από τους μη εκκλησιαζόμενους, τόσο στο σύνολο, όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης. Λαμβάνοντας υπόψη τους στατιστικούς ελέγχους, 8

παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των εκκλησιαζόμενων και των μη εκκλησιαζόμενων στο σύνολο του δείγματος (3E-04<0.05) και μόνον στη μέση εκπαίδευση (0.043<0.05). Συνεπώς η συχνότητα εκκλησιασμού αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Δικομματισμός», τόσο στο σύνολο όσο και στη μέση εκπαίδευση. Η αύξηση της συχνότητας εκκλησιασμού αυξάνει την προτίμηση στο δικομματισμό. Στους εκκλησιαζόμενους οριακά δεν παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των επιπέδων εκπαίδευσης για την προτίμηση στο δικομματισμό (0.085>0.05). Στους μη εκκλησιαζόμενους παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των επιπέδων εκπαίδευσης για την προτίμηση στο δικομματισμό (0.003<0.05). Συνεπώς το επίπεδο εκπαίδευσης αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Δικομματισμός», μόνον στους μη εκκλησιαζόμενους, όπου η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης μειώνει την προτίμηση στο δικομματισμό. 8. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σύμφωνα με την παρούσα μελέτη η συχνότητα εκκλησιασμού: Δεν αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Ενδιαφέρον για την πολιτική», τόσο στο σύνολο όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης. Το επίπεδο εκπαίδευσης αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Ενδιαφέρον για την πολιτική», σε κάθε συχνότητα εκκλησιασμού. Η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης αυξάνει το ενδιαφέρον για την πολιτική. Αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά», τόσο στο σύνολο, όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης. Η αύξηση της συχνότητας εκκλησιασμού οδηγεί σε δεξιότερη ιδεολογική αυτοτοποθέτηση. Το επίπεδο εκπαίδευσης δεν αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά», σε καμία συχνότητα εκκλησιασμού. Δεν αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ότι στα υπόλοιπα», τόσο στο σύνολο όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης. Το επίπεδο εκπαίδευσης αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ότι 9

Δεν αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Χρόνος απόφασης ψήφου», τόσο στο σύνολο όσο και σε κάθε επίπεδο εκπαίδευσης. Το επίπεδο εκπαίδευσης αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Χρόνος απόφασης ψήφου», μόνον στους μη εκκλησιαζόμενους, όπου η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης μειώνει την ρευστότητα της ψήφου. Αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Δικομματισμός», τόσο στο σύνολο όσο και στη μέση εκπαίδευση. Η αύξηση της συχνότητας εκκλησιασμού αυξάνει την προτίμηση στο δικομματισμό. Το επίπεδο εκπαίδευσης αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής «Δικομματισμός», μόνον στους μη εκκλησιαζόμενους, όπου η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης μειώνει την προτίμηση στο δικομματισμό. Συμπερασματικά με βάση την παρούσα μελέτη, η αύξηση της συχνότητας εκκλησιασμού δε φαίνεται να επηρεάζει το ενδιαφέρον για την πολιτική. Η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης αυξάνει το ενδιαφέρον για την πολιτική, σε κάθε συχνότητα εκκλησιασμού. Η αύξηση της συχνότητας οδηγεί σε δεξιότερη ιδεολογική αυτοτοποθέτηση στον άξονα Αριστερά-Δεξιά. Το επίπεδο εκπαίδευσης δεν αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης στον άξονα Αριστερά-Δεξιά, σε καμία συχνότητα εκκλησιασμού. Η αύξηση της συχνότητας εκκλησιασμού δε φαίνεται να επηρεάζει την κομματική ταύτιση και τη ρευστότητα της ψήφου. Όμως η αύξηση της συχνότητας εκκλησιασμού αυξάνει την προτίμηση στο δικομματισμό. Η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης μειώνει την κομματική ταύτιση, μόνον στους μη εκκλησιαζόμενους. Η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης μειώνει την ρευστότητα της ψήφου, μόνον στους μη εκκλησιαζόμενους. Η άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης μειώνει την προτίμηση στο δικομματισμό, μόνον στους μη εκκλησιαζόμενους. Τα ανωτέρω ευρήματα συμφωνούν με τους Γεωργιάδου, Β. - Νικολακόπουλο, Η., (2000: 172-173), οι οποίοι συμπεραίνουν ότι: «όσο περισσότερο απομακρύνεται κανείς από το κέντρο προς τα δεξιά του πολιτικού φάσματος, τόσο αυξάνονται τα ποσοστά της τακτικής εκκλησιαστικής προσέλευσης, ενώ, αντίθετα, όσο πλησιάζει προς τα αριστερά, τόσο μειώνεται η συχνότητα του εκκλησιασμού και αυξάνεται το 10

ποσοστό της εκκλησιαστικής αποχής» και «Στην περίπτωση λοιπόν της μεταπολεμικής Ελλάδας η συχνή και συστηματική πρακτική του εκκλησιασμού εξακολουθεί να παραπέμπει σε διακριτές ιδεολογικές ταυτότητες και συνιστά, επομένως, ένα μέγεθος με πολιτική και εκλογική σημασία, τουλάχιστον για το ένα τρίτο περίπου του εκλογικού σώματος, που αποτελεί το σκληρό πυρήνα του «λαού της Εκκλησίας». Όμως αυτή η δεξιόστροφη ιδεολογική τοποθέτηση δε συνεπάγεται αναγκαστικά ένα μονοδιάστατο προσανατολισμό των ιδεολογικών τους προτιμήσεων. Η Δεξιά διέθετε πάντα, και εξακολουθεί μέχρι σήμερα να διαθέτει, την αδιαμφισβήτητη πολιτική και εκλογική πρωτοκαθεδρία στην ομάδα αυτή, όμως, συνολικά εξεταζόμενος, ο «λαός της Εκκλησίας» έχει μια σαφέστατα διακομματική σύνθεση». Επιπλέον τα ευρήματα της παρούσας έρευνας φαίνεται να συμφωνούν με τη Mayer (2005: 112), σύμφωνα με την οποία οι τακτικά εκκλησιαζόμενοι ψηφίζουν σε μικρότερο ποσοστό υπέρ της Αριστεράς σε σχέση με τους υπόλοιπους και ότι η θρησκεία και η κοινωνική ιδιότητα παραμένουν οι περισσότερο προσδιοριστικοί παράγοντες της αριστερής ψήφου όπως και της κεντροδεξιάς (2005: 152). Οι ποσοτικές έρευνες αποτυπώνουν τις γνώμες μιας δεδομένης στιγμής, γνώμες που εξαρτώνται από την ειδική πολιτική και κοινωνική συγκυρία και την ημερήσια διάταξη της δημόσιας συζήτησης. Μόνον η συστηματική επανάληψη αυτών των ερευνών επιτρέπει να συλλαμβάνονται πραγματικά οι εξελίξεις, οι οποίες πολύ απέχουν από το να θεωρηθούν γραμμικές (Mayer 2005: 19-20). Έτσι προτείνεται η επανάληψη των ελέγχων σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. 11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Butler, D. & Stokes, D. (1969). Political Change in Britain. London: MacMillan. Dimitras, P.E. (1992). «GREECE», στο Franklin, M., Mackie, T. & Valen, H., (eds.), Electoral Change. Responses and Attitudinal Structures in Western Countries, Cambridge: Cambridge University Press, 205-218. Lazarsfeld, P. - Berelson, B. - Gaudet, H. (1948). The People's Choice, How the Voter Makes up his Mind in a Presidential Campaign. New York: Columbia University Press, 1948. Lipset, S.M. & Rokkan, St. (eds.) (1967). Party Systems and Voter Alignments: Cross-National Perspectives. New York: Free Press. Mayer, N., Perrineau, P., Boy, D., Cautrès, B. (2005). Εκλογική Συμπεριφορά. Ιστορικές διαδρομές και μοντέλα ανάλυσης. Αθήνα: Σαββάλας. Rose, R. (1974). Electoral Behaviour: A Comparative Handbook. New York: Free Press. Βερναρδάκης, Χρ. (2008), «Προσδιοριστικοί παράγοντες της εκλογικής συμπεριφοράς και μέθοδοι διερεύνησης της στην εκλογική έρευνα», http://www.vernardakis.gr/, ανακτήθηκε 18-1-2008. Γεωργιάδου, Β. - Νικολακόπουλος, Η. (2000). «Ο λαός της Εκκλησίας», στο Ινστιτούτο V-PRC, Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα 2001, Αθήνα: Λιβάνης, 141-185. Δώδος, Δ. (1999). «Ο λαός της Εκκλησίας», στο Ινστιτούτο V-PRC, Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα 1999-2000, Αθήνα: Λιβάνης, 219-245. 12