ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΡΟΥΣΟΥ ΑΝΔΡΙΑΝΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΡΟΥΣΟΥ ΑΝΔΡΙΑΝΑ «Σουννιτικό και Σιιτικό Ισλάμ. Ιστορία και Διδασκαλία» Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία υποβληθείσα στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. Σύμβουλος Καθηγητής Απόστολος Κραλίδης Θεσσαλονίκη 2010

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μεταπτυχιακή εργασία στοχεύει στη μελέτη πτυχών του ισλαμικού κόσμου, της ιστορίας και της διδασκαλίας του. Πυρήνα της εργασίας αποτελεί η θρησκεία του Ισλάμ. Η εργασία χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος με μορφή εισαγωγικού κεφαλαίου, ερευνάται η ιστορική εμφάνιση του Ισλάμ. Το δεύτερο μέρος επικεντρώνεται στον κύριο κλάδο του Ισλάμ, τους Σουννίτες που απαρτίζουν και την πλειοψηφία του μουσουλμανικού κόσμου. Στο τρίτο μέρος γίνεται μελέτη της ιστορίας και της διδασκαλίας του δεύτερου κύριου κλάδου των μουσουλμάνων, των Σιιτών. Οι λόγοι που με ώθησαν στην επιλογή του θέματος ήταν το ενδιαφέρον και ο ζήλος να γνωρίσω έναν καινούριο για μένα κόσμο, τον αραβικό. Η αραβική χερσόνησος ήταν και είναι ένας γεωγραφικός χώρος, στον οποίο διαδραματίστηκαν και συνεχίζουν να εκδηλώνονται σημαντικά γεγονότα που συχνά επηρεάζουν και τον υπόλοιπο κόσμο, ειδικά τον δυτικό. Ο αραβικός χώρος στις μέρες μας αποτελείται πλέον από πολλά κράτη με κοινά χαρακτηριστικά, όπως είναι η γλώσσα και η κουλτούρα. Κυρίως όμως αυτό που τους συνδέει είναι η θρησκεία του Ισλάμ. Ελπίζω η εργασία αυτή, να βοηθήσει τον αναγνώστη να «διεισδύσει» στον κόσμο του Ισλάμ και να παρακολουθήσει σε μεγάλο βαθμό στοιχεία από τη γένεση, την ιστορία και τη διδασκαλία του, όπως αυτά κατανοούνται και αποτυπώνονται από τους δύο κλάδους του Ισλάμ, τους Σουννίτες και τους Σιίτες. Στο σημείο αυτό, θα ήθελα αρχικά να ευχαριστήσω τους διδάσκοντες στον Τομέα της Αγίας Γραφής και Πατερικής Γραμματείας που με έκαναν δεκτή στον κύκλο μεταπτυχιακών μαθημάτων, και κυρίως στον τόσο ενδιαφέροντα κλάδο της Θρησκειολογίας. Θερμές ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω στον σύμβουλο καθηγητή μου κ. Απόστολο Κραλίδη για την επιστημονική του 1

καθοδήγηση και πρόθυμη συμπαράσταση κατά την εκπόνηση της εργασίας μου. Η ευθύνη της εποπτείας του υπήρξε μεγάλη. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω το προσωπικό της Θεολογικής Σχολής που ήταν παρών οποιαδήποτε στιγμή το χρειάστηκα, καθώς και τους φίλους μου για την ψυχική τους υποστήριξη. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένειά μου για τη δύναμη και την ηθική συμπαράσταση που μου πρόσφερε κατά τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσης εργασίας. Ρούσου Ανδριάνα 2

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 1 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ... 8 Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ... 8 1.1 Οι ιστορικές μαρτυρίες της ζωής και της δράσης του Μωάμεθ... 8 1.2 Βασικά χαρακτηριστικά της διδασκαλίας του Μωάμεθ... 13 1.3 Το ιερό κείμενο του Κορανίου. Συγγραφή-Περιεχόμενο... 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ... 25 ΣΟΥΝΝΙΤΕΣ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ... 25 2.1 Η ιστορική εξέλιξη του πρώιμου Ισλάμ.... 25 2.2 Τα ιστορικά γεγονότα της εποχής των τεσσάρων ορθοδόξων χαλιφών... 30 2.3 Η ιστορική εξέλιξη του Σουννιτικού Ισλάμ μέχρι το 13ο αι.... 35 2.4 Η παρουσία του Σουννιτικού Ισλάμ από τον 13ο αι. μέχρι σήμερα... 40 2.5 Βασικά στοιχεία της διδασκαλίας των Σουννιτών... 43 2.5.1 Η έννοια της παραδόσεως (Σούννα)στη μουσουλμανική κοινότητα... 43 2.5.2 Η πίστη στον ένα Θεό Αλλάχ... 45 2.5.3 Η πίστη στη δημιουργία του κόσμου και τα έσχατα... 47 2.5.4 Το πρόβλημα της αμαρτίας και της μετάνοιας... 51 2.5.5 Το πρόβλημα της θεοδικίας... 53 2.5.6 Τα χαντίθ... 54 2.5.7 Η έννοια του ιερού πολέμου (jihad)... 57 2.5.8 Η έννοια της Σαρία και η ανάπτυξη της Ισλαμικής νομοθεσίας... 61 2.5.9 Η λ ατρεία και το τελετουργικό στο Σουννιικό Ισλάμ... 64 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ... 71 ΣΙΙΤΕΣ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ... 71 3.1 Η ιστορική εμφάνιση του Σιιιτικού Ισλάμ... 71 3.2 Οι θέσεις των Σιιτών για τη διαδοχή του Μωάμεθ... 73 3.3 Ο ρόλος του ιμάμη. Τα ιστορικά γεγονότα της εποχής των δώδεκα ιμάμηδων. 74 3.4 Η ιστορική εξέλιξη του Σιιτικού Ισλάμ μέχρι σήμερα... 81 3.5Οι παρατάξεις των Σιιτών... 83 3

3.6 Οι νομοδιδάσκαλοι. Ο αγιατολλάχ Χομεϊνί και η ιρανική επανάσταση του 1979.... 87 3.7 Οι Σιίτες του Λιβάνου... 92 3.8 Οι θρησκευτικές αντιλήψεις των Σιιτών μουσουλμάνων... 94 3.8.1 Αντιλήψεις των δωδεκαδικών-ιμαμητών... 94 3.8.2 Η πίστη στον ένα Θεό - Αλλάχ... 97 3.8.3 Η ανάπτυξη της Σιιτικής νομοθεσίας... 98 3.8.4 Η λατρεία και το τελετουργικό στο Σιιτικό Ισλάμ... 102 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 106 ΠΗΓΕΣ... 109 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 109 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το Ισλάμ αποτελεί μια από τις κυρίαρχες μονοθεϊστικές θρησκείες του κόσμου και ιστορικά εμφανίστηκε μετά τον Ιουδαϊσμό και τον Χριστιανισμό. Ο όρος Ισλάμ προέρχεται από την αραβική λέξη Ισλάμ που σημαίνει σωτηρία, ειρήνη με τον Θεό και τους ανθρώπους. Συγχρόνως όμως, σημαίνει απόλυτη εμπιστοσύνη, αφοσίωση και υποταγή στο Θεό. Οι πιστοί που ακολουθούν τη θρησκεία του Ισλάμ ονομάζονται μουσουλμάνοι, ορολογία που προέρχεται απ τη λέξη μούσλιμ και σημαίνει αφοσιωμένος, υποταγμένος στο Ισλάμ. Ιδρυτής της θρησκείας αυτής υπήρξε ο Μωάμεθ, ο οποίος κήρυξε την πίστη στον Θεό Αλλάχ, έπειτα από αποκαλύψεις που έλαβε διά μέσου του θείου μηνυτή, του αρχαγγέλου Γαβριήλ. Το όνομα του Μωάμεθ είναι τόσο συνδεδεμένο με το Ισλάμ, ώστε ο προφήτης της νέας θρησκείας να θεωρείται η «σφραγίδα των προφητών» και απόστολος του Θεού. Το ιερό βιβλίο του Ισλάμ είναι το Κοράνιο και σημαίνει ανάγνωση, απαγγελία. Για τους μουσουλμάνους είναι ένα βιβλίο θεόπνευστο, το οποίο αποτελεί θρησκευτικό και κοσμικό νόμο, δηλαδή οικογενειακό, ποινικό και κοινωνικό κώδικα. Το Κοράνιο, η Σαρία, ο θρησκευτικός δηλαδή νόμος των μουσουλμάνων και η Σούννα, η παράδοση του Ισλάμ, αποτελούν τις τρεις θεμελιώδεις πηγές της ισλαμικής πίστης. Οι πιστοί της μουσουλμανικής θρησκείας έπειτα από τη διαμάχη που είχαν ως προς το δύσκολο ζήτημα της διαδοχής του Μωάμεθ που ανέκυψε μετά το θάνατό του, διαιρέθηκαν σε δύο κύριους κλάδους, τους σουννίτες και τους σιίτες. Η βασική τους διαφορά συνίσταται στο ότι οι μεν σουννίτες αποδέχονται ως διάδοχο του Προφήτη τον χαλίφη, άνδρα ικανό που διακρίνεται για τις ηθικοθρησκευτικές του αρετές και τα ηγετικά του χαρίσματα και παράλληλα είναι αιρετός της κοινότητας, ενώ οι δε σιίτες υποστηρίζουν ως καταλληλότερο διάδοχο του Μωάμεθ και αποκλειστικό εκπρόσωπο του Θεού, τον Ιμάμη. Αυτός κατάγεται από την άμεση οικογένεια του Προφήτη, διορίζε- 5

ται από τον προκάτοχό του Ιμάμη, και θεωρείται αμόλυντος και αλάθητος, κάτοχος της ουαλάγια (της χαρισματικής ερμηνείας του Κορανίου). Η παρούσα μελέτη διαιρείται σε τρία κεφάλαια με κεντρικό άξονα, τη θρησκεία του Ισλάμ. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζεται η ιστορική εμφάνιση του Ισλάμ. Ειδικότερα γίνεται αναφορά στα ιστορικά γεγονότα της ζωής του Μωάμεθ, από τη γέννησή του το 570 μ.χ., την προφητική του δράση αρχικά στη Μέκκα και στη συνέχεια στη Μεδίνα, και την εξάπλωση της ισλαμικής θρησκείας σε ολόκληρη την Αραβία. Παράλληλα, ερευνάται η διδασκαλία του Μωάμεθ, με έμφαση στην καταδίκη του πολυθεϊσμού, στην μοναδικότητα του Θεού Αλλάχ και στην υποταγή του ανθρώπου σ αυτόν. Στην τελευταία ενότητα του πρώτου κεφαλαίου τονίζεται η σπουδαιότητα του Κορανίου ως του ιερού και αποκεκαλυμμένου βιβλίου του Ισλάμ και μελετάται η συγγραφή και το περιεχόμενό του. Το δεύτερο κεφάλαιο εξετάζει την ιστορία και τη διδασκαλία των Σουννιτών μουσουλμάνων. Συγκεκριμένα, γίνεται αναφορά στα γεγονότα που ακολούθησαν τον θάνατο του προφήτη του Ισλάμ και τη δημιουργία του μεγαλύτερου κλάδου των μουσουλμάνων, των Σουννιτών. Ερευνάται ακόμη η δράση των τεσσάρων χαλιφών ως διαδόχων του Μωάμεθ στην εξουσία, καθώς και η ιστορική εξέλιξη του Σουννιτικού Ισλάμ από τις απαρχές του ως σήμερα με τις κατακτήσεις, τις ηγεμονίες και τα εμπόδια που παρουσιάστηκαν. Μελετώνται επίσης τα βασικά στοιχεία της διδασκαλίας των Σουννιτών με ιδιαίτερη αναφορά στην παράδοση (Σούννα), στην πίστη στον ένα Θεό-Αλλάχ, στην πίστη στη δημιουργία του κόσμου και στα έσχατα, στον τρόπο που αντιλαμβάνονται οι σουννίτες την αμαρτία, τη μετάνοια και τη θεοδικία. Τέλος, γίνεται αναφορά στον ιερό πόλεμο (jihad), στη σημασία της Σαρίας ως του νόμου και στη λατρεία του Ισλάμ. 6

Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζεται η ιστορία και η διδασκαλία των Σιιτών. Ειδικότερα, μελετάται η ιστορική τους εμφάνισή, οι θέσεις τους ως προς το ζήτημα διαδοχής του Μωάμεθ, η σημασία που αποδίδουν στο θεσμό του Ιμάμη και ειδικότερα στους δωδεκαδικούς, τους οπαδούς των δώδεκα Ιμαμών. Ταυτόχρονα, γίνεται αναφορά στην ιστορική εξέλιξη των Σιιτών ως σήμερα και στη διαίρεσή τους στις παρατάξεις των Ζαϊντιτών, των Ισμαηλιτών και των Δωδεκαδικών, όπως επίσης και στις σχέσεις που αναπτύχθηκαν μεταξύ των νομοδιδασκάλων και της κοσμικής εξουσίας. Ιδιαίτερη έρευνα γίνεται για τους Σιίτες του Ιράν και του Λιβάνου, καθώς επίσης και για τον δωδεκαδικό σιιτισμό, τα πιστεύω του και την ανάπτυξη της σιιτικής νομοθεσίας και λατρείας. 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ 1.1 Οι ιστορικές μαρτυρίες της ζωής και της δράσης του Μωάμεθ Η ζωή του Μωάμεθ όπως περιγράφεται στις παραδόσεις είναι συνήθως γνωστή με την ονομασία στα αραβικά sīra που θα πει «τρόπος ζωής» 1. Η ζωή του Προφήτη διαιρείται σε δύο κύριες περιόδους, αυτής στη Μέκκα και αυτής ση Μεδίνα. Πρωτίστως, θα ασχοληθούμε με τη πρώτη, τη ζωή του δηλαδή στη Μέκκα, όπου αναφέρονται γεγονότα από τη γέννησή του, τα πρώτα του χρόνια στη Μέκκα, η πρώτη του αποκάλυψη, η έναρξη του κηρύγματός του, ο διωγμός του από ομοεθνείς του της φυλής των Κουραϊσιτών και η μετανάστευσή του στη Μεδίνα. Ο Μωάμεθ γεννήθηκε στη Μέκκα το 570 μ.χ. το «έτος του ελέφαντα», όπως ονομάζεται από ιστορικούς. Ονομάζεται έτσι λόγω μιας εκστρατείας κατά της Μέκκας του βασιλέως της Αιθιοπίας και κυριάρχου της Νότιας Αραβίας Άβραμου, ο στρατός του οποίου πολιόρκησε τη Μέκκα, έχοντας ως σημαντικότερο όπλο στο στράτευμά του, τους ελέφαντες 2. Ανήκε στη φυλή των Κουραϊσιτών και οι γονείς του ήταν ο Abdullah, ο οποίος πέθανε δύο μήνες προτού τη γέννηση του Μωάμεθ, και μητέρα του, η Aminah, η οποία πέθανε όταν ήταν έξι χρονών 3. Όντας ορφανός, την ανατροφή του ανέλαβε ο παππούς του Abdul-Muttalib, ο οποίος τον υπεραγαπούσε, αλλά δυστυχώς πέθανε δύο χρόνια αργότερα. Έτσι την ανατροφή του ανέλαβε ο θείος του Abu Talib, επιφανής έμπορος της φυλής του. Στη Μέκκα ο Μωάμεθ ήταν γνωστός ως αλ- Άμιν, δηλαδή ο «αξιόπιστος», αφού είχε την ικανότητα να εμπνέει εμπιστο- 1 Uri Rubin, The Life of Muhammad, Brookfield, USA, 1998, σελ. xxi. 2 Γ. Ζιάκας, Ιστορία των Θρησκευμάτων, Β Το Ισλάμ, Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 67. 3 Ουάσινγκτον Έρβιγκ, Μωάμεθ, Ο βίος και το έργον αυτού, Αθήνα 1930, σ. 25. 8

σύνη στους άλλους. Στην ηλικία των 25 χρονών διακρινόταν ανάμεσα στα άλλα,για τον αποφασιστικό και θερμό χαρακτήρα του 4. Κοντά στο θείο του, ο Μωάμεθ ασχολήθηκε με το εμπόριο και έπειτα έγινε επιμελητής των εμπορικών επιχειρήσεων της Χαντίτζια, μιας πλούσιας και ώριμης χήρας. Τη γυναίκα αυτή παντρεύτηκε ο Μωάμεθ παρά το γεγονός ότι ήταν 15 χρόνια νεότερός της. Ο Μωάμεθ έζησε πλάι της για αρκετά χρόνια και ο γάμος του μαζί της, τον έφερε σε επαφή με υψηλές κοινωνικές τάξεις της Μέκκας 5. Μαζί της απόκτησε έξι παιδιά, απ τα οποία επέζησε μόνο η Φατιμά. Έπειτα, σε διάφορες περιόδους της ζωής του, παντρεύτηκε επίσημα άλλες οκτώ γυναίκες. Σπουδαιότερη απ αυτές υπήρξε η Αϊσά, κόρη του πρώτου χαλίφη του Ισλάμ, Αμπού Μπακρ 6. Η παράδοση αναφέρει ότι ο Μωάμεθ δέχτηκε την κλήση στο προφητικό έργο σε ηλικία περίπου 40 ετών 7. Συνήθιζε να προσεύχεται σ ένα σπήλαιο στο όρος Χίρα κοντά στη Μέκκα και εκεί ήταν μια νύχτα, που ονομάστηκε Νύχτα της Θείας Εντολής 8, όπου δέχτηκε την πρώτη αποκάλυψη. Ο Μωάμεθ οραματίσθηκε έναν άγγελο και αυτός του ζήτησε να διαβάσει τους πέντε πρώτους στίχους του κεφ. 96 του Κορανίου. 9 Μετά το παραπάνω όραμά του, ο Μωάμεθ για αρκετό καιρό δεν δέχτηκε αποκαλύψεις. Το διάστημα όμως αυτό έληξε με μια νέα αποκάλυψη που του έλεγε ότι «ο Κύριός του δεν τον εγκατέλειψε» 10 και τον καλούσε να συνεχίσει το κήρυγμά του. Η έναρξη της δράσεώς του, ξεκίνησε επισήμως το 613 στο λόφο Safa, στο κέντρο της Μέκκας. Κηρύσσοντας να τον ακολουθήσουν στο δρόμο του «Ισλάμ», της υποταγής δηλαδή στον Αλλάχ, προκάλεσε 4 Κάρεν Άρμστονγκ, Μωάμεθ: Μια δυτική απόπειρα κατανόησης του Ισλάμ, Αθήνα 2003, σ. 125. 5 Αναστάσιος Γιαννουλάτος, Ισλάμ: Θρησκειολογική επισκόπηση, Αθήνα 2006, σ. 108. 6 Γρηγόριος Ζιάκας, Ισλάμ: Θρησκεία και Πολιτεία, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 17. 7 G. E. Von Grunebaum, Classical Islam, A history 600-1258, Chicago 1970, σ. 29. 8 Ηλίας Νικολακάκης, Τζιχάντ, Ο ιερός πόλεμος του Ισλάμ, σύσταση, καθιέρωση, σύγχρονες εφαρμογές του, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 42. 9 Κοράνιο, 96: 1-5. 10 Κοράνιο, 93: 3-5. 9

τις αντιδράσεις της ανώτερης τάξεως της Μέκκας 11. Στο κήρυγμά του ο Μωάμεθ στρεφόταν κατά της πολυθεΐας των συμπολιτών του και μιλούσε για καθαρή μονοθεΐα. Πολλοί από τους συμπατριώτες του πίστευαν σε διάφορες θεότητες και είδωλα, και σκοπός του Μωάμεθ ήταν να τους μυήσει στην πίστη στο θεό Αλλάχ. Δεν ήταν τυχαίο επίσης ότι λόγω των δυσμενών κοινωνικών συνθηκών στη Μέκκα, της καταπίεσης των φτωχών και αδυνάτων, πολλοί από τους πρώτους οπαδούς του προέρχονταν από τα μη προνομιούχα στρώματα της Μέκκας γι αυτούς η θρησκεία του Μωάμεθ, τους έφερνε ένα μήνυμα ελπίδας 12 για μια καλύτερη ζωή, που θα είχε ως πυρήνα της τον Αλλάχ. Όμως και για τον Μωάμεθ, η δύναμη που τον οδηγούσε, ήταν η ίδια η θρησκεία 13 του Ισλάμ, η αφοσίωση στο θεό Αλλάχ. Ο πόλεμος μεταξύ του Μωάμεθ και των ειδωλολατρών της Μέκκας ολοένα και μεγάλωνε. Αρνούνταν να τον ακούσουν και τον θεωρούσαν ονειροπόλο και δαιμονισμένο. Δοκιμάζοντας όλη αυτή την εχθρότητα των συμπολιτών του, ο Μωάμεθ συνέχισε κάνοντας αναφορά στα βιβλικά πρόσωπα και την ιστορία, ώστε να συνετίσει τους Μεκκίτες να μην υποστούν τις τιμωρίες του παρελθόντος 14. Οι λαοί της εποχής των προφητών, του Μωυσή, του Αβραάμ,του Ιωνά, ισχυρίστηκε ο Μωάμεθ, καθώς επίσης ο Φαραώ και οι Αιγύπτιοι, αντιμετώπισαν πολλές δυσκολίες, που δεν έπρεπε να επαναληφθούν στους ομοεθνείς του. Εντούτοις, τα κηρύγματά του είχαν βρει ανταπόκριση σε κατοίκους της πόλης Γιαθρίμπ, η οποία μετονομάστηκε Μεδίνα, δηλαδή «η πόλη του Προφήτη». Μέχρι το 622 δεκάδες κάτοικοι της πόλης αυτής είχαν ασπαστεί το Ισλάμ. Οι ίδιοι, γνωστοί στα αραβικά με την ονομασία ansa r, δηλαδή βοηθοί, ζήτησαν από τον Μωάμεθ και τους συντρόφους του να μεταναστεύσει στην πόλη τους και μετά από μικρό χρονικό διάστημα, το αίτημα αυτό 11 Αναστάσιος Γιαννουλάτος, ό.π., σ. 113. 12 Κάρεν Άρμστονγκ, ό.π., σ. 147. 13 S.D. Goitein, Studies in Islamic History and Institutions, Netherlands 1968, σ. 4. 14 Γρηγόριος Ζιάκας, ό.π., σ. 24. 10

έγινε πραγματικότητα 15. Έτσι κάπως τελειώνει και η περίοδος της προφητικής δράσης του Μωάμεθ στη Μέκκα που διήρκησε περίπου 12 χρόνια από το 610 ως το 622. Ακολουθεί η δεύτερη περίοδος στη ζωή του Μωάμεθ, η οποία περιλαμβάνει τη δράση του στη Μεδίνα, την περίοδο από το 622 ως το 632. Εδώ περιγράφονται η άφιξή του στην πόλη, η σταθεροποίηση των σχέσεών του με τις τοπικές αραβικές φυλές, ο αγώνας του κατά των ντόπιων Ιουδαίων, καθώς και οι μάχες του κατά της Μέκκας, οι οποίες οδήγησαν στην πτώση της πόλης και στην τελική εξάπλωση του Ισλάμ σ ολόκληρη την Αραβία 16. Ο Μωάμεθ λοιπόν το έτος 622 κατευθύνθηκε με τους ακολούθους του στη Μεδίνα και οι Μεκκίτες οπαδοί που τον συνόδευσαν ονομάστηκαν «μουχάτζιρουν» δηλαδή μετανάστες 17. Η μετακίνηση αυτή των μουσουλμάνων ονομάστηκε Εγίρα και αποτελεί την αρχή του ισλαμικού ημερολογίου 18.Τα πρώτα χρόνια της παρουσίας του στη Μεδίνα, ο ρόλος του Μωάμεθ ήταν κυρίως πολιτικός 19. Στόχευε στη δημιουργία μιας κοινότητας που η λειτουργία και η οργάνωσή της, θα βασιζόταν στην ισλαμική θρησκεία, την υποταγή και την αφοσίωση στο Θεό. Η πολεμική όμως που δέχτηκε αρχικά απ τις ιουδαϊκές φυλές υπήρξε εντονότατη, γεγονός που τον απογοήτευσε 20. Παρ όλα αυτά συνέχισε, δείχνοντας ενδιαφέρον για την θρησκεία των Ιουδαίων και υποστηρίζοντας πως όλοι οι Μουσουλμάνοι πρέπει να προσεύχονται προς την Ιερουσαλήμ. Προκειμένου μάλιστα να κερδίσει ακόμη περισσότερο την εύνοια των Εβραίων, υπέγραψε, το έτος 622, με τις ιουδαϊκές φυλές της Μεδίνας, τη «Συνθήκη της Μεδίνας», όπου αναγνωρίζονταν στους Εβραίους ίσα δικαιώματα με τους μουσουλμάνους 21. 15 Αναστάσιος Γιαννουλάτος, ό.π., σ. 116. 16 Uri Rubin, The Life of Muhammad, Brookfield 1998, σ. xiv. 17 Γρηγόριος Ζιάκας, ό.π., σσ. 25-26. 18 Γεράσιμος Μακρής, Ισλάμ: Πεποιθήσεις, πρακτικές και τάσεις, Αθήνα 2004, σ. 71. 19 Momen Moojan, An introduction to Shii Islam, USA 1985, σ. 5. 20 Κάρεν Άρμστονγκ, Ισλάμ: Μια σύντομη ιστορία, Αθήνα 2005, σ. 112. 21 Arsham Momeni, Ισλάμ: Ιστορία, επεκτατισμός και βία, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 20. 11

Με το πέρασμα των χρόνων ο Μωάμεθ εισάγει το Ισλάμ στους κατοίκους της Μεδίνας και ιδρύεται έτσι η πρώτη κοινότητα Πιστών (umma) 22. Χαρακτηριστικό είναι ότι η Μεδίνα παρέμεινε το κέντρο της umma 23. Στη συνέχεια πραγματοποίησε μια σειρά πολέμων με τους Μεκκίτες και το 630 συμφώνησε με τους οπαδούς του να παραμείνει το ιερό της Κάαμπα, τόπος προσκυνήματος για τους μουσουλμάνους. Το ιερό αυτό αποτέλεσε σύμβολο του ισλαμικού κόσμου. Παράλληλα, ο Μωάμεθ προχώρησε σε μια σειρά θεσπισμάτων, όπου διασαφήνισε τόσο τους λατρευτικούς κανόνες της κοινότητας (προσευχές, νηστεία, ελεημοσύνη και προσκύνημα), όσο και τους νόμους της «πολιτείας του Θεού» 24. Το ίδιο έτος, το οποίο είναι γνωστό ως «Έτος των Αποστολών», όλο και περισσότερες αραβικές φυλές υποτάχθηκαν στον Μωάμεθ 25. Ο θρίαμβος όμως του προφήτη ολοκληρώθηκε με τη νίκη του επί της Μέκκας. Το έτος 632 και ενώ σχεδίαζε μια εκστρατεία στην Ιορδανία ξαφνικά αρρώστησε. Παρά την πρόσκαιρη βελτίωση της υγείας του, η κατάστασή του επιδεινώθηκε και πέθανε τελικώς στις 8 Ιουνίου 632 σε ηλικία 62 ετών. Τάφηκε στο σπίτι της Αϊσάς, όπου και εξέπνευσε 26. Με το θάνατο του Μωάμεθ όλες σχεδόν οι φυλές της Αραβίας είχαν ενταχθεί στην umma ως συνομόσπονδα μέλη. Ο προφήτης υπήρξε μια σπάνια και ηγετική μορφή της ιστορίας, η οποία είχε την ικανότητα να μεταφέρει το όραμά του στους ανθρώπους και να μετατρέψει τη ζωή τους σύμφωνα με τα πιστεύω της ισλαμικής θρησκείας. Κάτι τέτοιο επιτεύχθηκε με το κήρυγμά του για τη μοναδικότητα του Θεού, τις αλλαγές στην οικογενειακή ζωή, καθώς και 22 Γεράσιμος Μακρής, ό.π., σ. 70. 23 G.E. Grunebaum, Classical Islam A history 600-1258, Chicago 1970, σ. 44. 24 Αναστάσιος Γιαννουλάτος, ό.π., σ. 123. 25 Momen Moojan, ό.π., σ. 8. 26 Ουάσινγκτον Έρβιγκ, ό.π., σ. 214. 12

τη σύσταση πρακτικών και νόμων 27. Παρόλο που πολεμήθηκε από πολλούς, για τους πιστούς μουσουλμάνους αποτελεί δείγμα ενός τέλειου ανθρώπου 28. 1.2 Βασικά χαρακτηριστικά της διδασκαλίας του Μωάμεθ Ο αρχικός πυρήνας του κηρύγματος του Μωάμεθ ήταν τριπλός. Πρώτον, η καταδίκη του πολυθεϊσμού και της ειδωλολατρίας, έπειτα ο τονισμός στη μοναδικότητα του Θεού Αλλάχ και τέλος, η αφύπνιση του ανθρώπου, ώστε ν αναγνωρίσει το Θεό και να αφοσιωθεί και να υποταχθεί σ αυτόν. Κλείνοντας το κήρυγμά του, ισχυρίστηκε ότι θα υπάρξει τελική κρίση, οι άνθρωποι θα οδηγηθούν ενώπιον του Θεού και θα παραδοθούν απ αυτόν στον παράδεισο ή στην κόλαση, ανάλογα με τις αγαθές ή κακές πράξεις τους 29. Το μήνυμα του Μωάμεθ χτυπούσε κατευθείαν τον πολυθεϊσμό του γηγενούς πολιτισμού. Κήρυττε ότι ο Αλλάχ είναι ο μοναδικός Θεός. Ο Αλλάχ, ήδη πριν το Μωάμεθ, ήταν μια από τις πολλές θεότητες του αραβικού φυλετικού πανθέου, αλλά ο Μωάμεθ έδωσε σε αυτήν την ήδη υπάρχουσα θεότητα νέο νόημα και νέο ρόλο. Οι Άραβες συνήθιζαν να αναπαριστούν τους διάφορους θεούς τους με είδωλα από λίθο ή ξύλο. Για τον Μωάμεθ όμως, η άσκηση της ειδωλολατρίας ισούταν με βλασφημία. Ο Αλλάχ δε θα μπορούσε να περιοριστεί από κάποια ανθρώπινη παράστασή του, και η ίδια αρχή ίσχυε για κάθε μορφή της δημιουργίας του, άρα και έπρεπε να σταματήσει κάθε απεικόνισή του 30. Ακρογωνιαίος λίθος της ισλαμικής θρησκείας ήταν το κήρυγμα ότι υπάρχει ένας μόνο Θεός. Ο ισλαμικός μονοθεϊσμός διακρίνεται για την αυστηρότητά του 31. Ο Αλλάχ είναι ο ένας αληθινός Θεός, ο αιώνιος, η πηγή του πα- 27 Ira M. Lapidus, A history of Islamic societies, New York 1998, σ. 35. 28 Αναστάσιος Γιαννουλάτος, ό.π., σ. 138. 29 Ηλίας Νικολακάκης, ό.π., σ. 44. 30 Ward Mc Afee, Τα πέντε μεγάλα ζωντανά θρησκεύματα, Αθήνα 1999, σ. 229. 31 Κοράνιο, 29 : 88 13

ντός. 32 Διακρίνεται για την παντοδυναμία του, την τελειότητά του, την πρόνοια και τη παγγνωσία του. Ο Μωάμεθ είναι ο προφήτης του Θεού αυτού 33. Κύρια διδασκαλία του Μωάμεθ αποτέλεσε η πίστη στο Κοράνι. Πρόκειται για το ιερό βιβλίο των μουσουλμάνων 34,το οποίο αποτελεί ποινικό και πολιτικό κώδικα, όπως επίσης και θρησκευτικό νόμο του μουσουλμανισμού. Οι οπαδοί της θρησκείας αυτής, ορκίζονται σ αυτό και θεωρούν τόσο μεγάλο το κύρος του, ώστε να πλένουν τα χέρια τους προτού το διαβάσουν και να θεωρούν ασέβεια να το κρατούν κάτω απ το μέσο του σώματός τους. Στο σημείο αυτό, θα συμπεριλάβουμε και τη Σούννα, τη συλλογή δηλαδή των εντολών του Μωάμεθ, η οποία μαζί με το Κοράνιο θεωρείται απ τους Σουννίτες μουσουλμάνους ιδιαιτέρως σεβαστή. Γι αυτήν όμως θα γίνει εκτενέστερη αναφορά στο δεύτερο κεφάλαιο 35. Ακόμη, το Ισλάμ αναφέρεται και στους αγγέλους. 36 Αυτοί είναι όντα αιθέρια, τέλεια στο σχήμα, που λάμπουν από κάλλος. Ο ρόλος τους μοιράζεται, αφού άλλοι δοξάζουν τον Θεό, άλλοι περιβάλλουν τον θρόνο του, άλλοι μεταφέρουν τις διαταγές του στη γη και άλλοι μεσολαβούν υπέρ των ανθρώπων. Ιδιαίτερη θέση κατέχουν ο Μιχαήλ και ο Γαβριήλ 37. Ο πρώτος μάχεται υπέρ της πίστεως και μέσω του δεύτερου γίνονται οι αποκαλύψεις. Συγχρόνως ο Μωάμεθ κήρυξε και τη δράση του Σατανά, ο οποίος διώχτηκε από τον ουρανό, επειδή αρνήθηκε να λατρέψει τον Αδάμ. Ο Σατανάς είναι εχθρός του Αλλάχ 38. Πέρα όμως από τους αγγέλους και τον Σατανά, υπάρχουν και τα πνεύματα, τα οποία δημιουργήθηκαν από φωτιά 39, καθώς και κάποια υπεράνθρωπα όντα, τα τζιν. Κάποια από αυτά είναι αγαθά και ευεργετικά 32 Κοράνιο, 112 : 1-2 33 Ουάσιγκτον Έρβιγκ, ό.π., σ. 227. 34 Κοράνιο, 56: 77-80 35 Ουάσιγκτον Έρβιγκ, ό.π., σ. 229. 36 Kοράνιο, 2 :285 37 Κοράνιο, 97: 4 38 Κοράνιο, 36:6 39 Κοράνιο, 56:15 14

για τους ανθρώπους, άλλα όμως είναι κακοποιά και επιδιώκουν να τους βλάψουν 40. Στις γενικές γραμμές του κηρύγματος του Μωάμεθ, αναφέρεται και η πίστη στους προφήτες. Σύμφωνα με μουσουλμανικές παραδόσεις ανέρχονται σε χιλιάδες. Πολλοί ερευνητές κάνουν λόγο για 124.000 και άλλοι για 200.000. Πρώτος από αυτούς υπήρξε ο Αδάμ και τελευταίος ο Μωάμεθ, ο οποίος είναι «απόστολος του Θεού και η σφραγίδα πάντων» 41. Διακρίνονται ακόμη ο Νώε, ο Αβραάμ, ο Μωυσής και ο Ιησούς 42. Αυτοί εξέφρασαν τις επιθυμίες του Θεού. Το έργο τους υπήρξε μεγάλο, αφού στόχευαν στη μετάδοση της πίστεως στον ένα και μοναδικό Θεό και στην απομάκρυνση του ανθρώπου από την πολυθεΐα και την ειδωλολατρία 43. Η μουσουλμανική θρησκεία πιστεύει στην ανάσταση των νεκρών και στην ημέρα της κρίσης. Αυτή,σύμφωνα με το Κοράνιο,έχει οριστεί 44. Πυρήνας του κηρύγματος του Μωάμεθ κατά την πρώτη Μεκκανική περίοδο υπήρξε ο τονισμός της ημέρας της κρίσεως. Η πρώτη κρίση γίνεται αμέσως μετά τον θάνατο της ημέρας αυτής θα προηγηθούν σημεία και τέρατα. Ο ουρανός θα σκοτεινιάσει, οι ωκεανοί θα ξηρανθούν και ανάμεσα σε πολλά άλλα, 45 θα έρθει ο Αντίχριστος και θα επιστρέψει ο Ιησούς. Ο άγγελος Γαβριήλ θα είναι αυτός που θα ζυγίσει τις καλές και τις κακές πράξεις των ανθρώπων. Ανάλογα με αυτές, οι άδικοι, οι άπιστοι και οι πονηροί θα οδηγηθούν στην Κόλαση, ενώ οι δίκαιοι θα εισέλθουν στον Παράδεισο. Στη μεν κόλαση, ο τόπος θα είναι τρομερός 46. Θα υπάρχουν επτά πατώματα, στα οποία θα οδηγού- 40 Αναστάσιος Γιαννουλάτος, ό.π., σ. 196. 41 Κοράνιο, 34: 40 42 Κοράνιο, 7: 83-86 43 Αναστάσιος Γιαννουλάτος, ό.π., σ. 197. 44 Κοράνιο, 79: 17 45 Κοράνιο, 101 : 5 46 Κοράνιο, 14: 17 15

νται οι άπιστοι ανάλογα με τις πράξεις τους 47. Ο δε παράδεισος των μουσουλμάνων παρουσιάζεται ως τόπος ιδανικός. 48 Πρόκειται για ένα μέρος, όπου οι πιστοί του Θεού θα απολαμβάνουν ποικίλα αγαθά 49. Ο ιδρυτής του Ισλάμ δίδαξε ακόμη την πίστη προς το Πεπρωμένο 50. Η αρχή αυτή γεννήθηκε στον Μωάμεθ έπειτα από μια σειρά αποκαλύψεων που είχε και μετά την μάχη του Οχόδ, όπου πολλοί από τους οπαδούς του φονεύθηκαν. Σύμφωνα με την αρχή του Πεπρωμένου λοιπόν, τα πάντα συμβαίνουν κατά τη βούληση του Θεού και επομένως και ο θάνατος, ο οποίος είναι προκαθορισμένος για τον κάθε άνθρωπο. 51 Όλα είναι υπολογισμένα με ακρίβεια από τον Θεό και αυτός καθορίζει τη μοίρα των ανθρώπων. Ως προς τη διάδοση του κορανικού κηρύγματος, ο Μωάμεθ δέχτηκε επιρροές τόσο από τον Ιουδαϊσμό, όσο και από τον Χριστιανισμό. Ως προς τις ιουδαϊκές επιδράσεις, κάτι τέτοιο δεν είναι τυχαίο, καθώς Ισραηλίτες και Άραβες είχαν επαφές, από την περίοδο ακόμη των Πατριαρχών. Μετά την χριστιανική εποχή ομάδες της ιουδαϊκής διασποράς εγκαταστάθηκαν σταδιακά στην Αραβία. Από τον 1 ο αι. μ.χ. μάλιστα και έπειτα, δημιουργήθηκαν ιουδαϊκές παροικίες στην αραβική χερσόνησο με σπουδαιότερες την εποχή που έδρασε ο Προφήτης, αυτές στην Taima, Fadak, Khaibar, Wadi I Qura. Η πολυπληθέστερη όμως όλων των αποικιών ήταν στην Μεδίνα, όπου άσκησε σημαντική επιρροή στο κήρυγμα του Μωάμεθ. Οι σύγχρονοί του, εντυπωσιάστηκαν από τους Ιουδαίους, καθώς εντόπισαν αρκετά κοινά σημεία στη λατρεία τους. Ο απλός λαός, ακόμη και ευσεβή άτομα, επηρεάστηκαν από τις βιβλικές αλήθειες του Ιουδαϊσμού και ο Μωάμεθ βρήκε πρόσφορο έδαφος να καταστήσει γνωστές τις μονοθεϊστικές αλήθειες. 47 Γρηγόριος Ζιάκας, Ιστορία των Θρησκευμάτων Β Το Ισλάμ, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 367. 48 Kοράνιο, 37 : 40-47 49 Ηλίας Νικολακάκης, ό.π., σ. 106. 50 Κοράνιο, 13 :8 51 Κοράνιο, 3: 145 16

Πέρα από τους Ιουδαίους, σημαντική επιρροή άσκησαν στην Αραβία και οι Χριστιανοί. Ο Χριστιανισμός είχε ήδη κάνει την εμφάνισή του στην Αραβία κατά την εποχή του Μωάμεθ μέσω ιεραποστολών και εμπόρων. Ήδη απ τον 4 ο αι., στις βόρειες περιοχές της Αραβίας, ο ορθόδοξος Χριστιανισμός αποτελούσε επίσημη θρησκεία. Η χριστιανική πίστη εξαπλώθηκε στη συνέχεια στη Συρία, στη Παλαιστίνη και στη Μεσοποταμία. Στο εσωτερικό της Αραβίας, παρόλο που οι χριστιανοί δεν ήταν πολυάριθμοι, μπόρεσαν να διακριθούν λόγω της πίστης τους και της διαγωγής τους. Ταυτόχρονα, σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι χριστιανοί μοναχοί, οι οποίοι εντυπωσίασαν τους Άραβες με τη λατρεία και το τελετουργικό τους, στοιχεία τα οποία έπειτα υιοθετήθηκαν στη μουσουλμανική θρησκεία. Μεγάλη ήταν επίσης η επιρροή στη διάδοση των χριστιανικών ιδεών από τους δούλους, οι οποίοι πωλούνταν σε αραβικές αγορές. 52 Όλα τα παραπάνω, αποδεικνύουν ότι ο Μωάμεθ επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τον Ιουδαϊσμό και τον Χριστιανισμό. Οι βιβλικές διδασκαλίες αποτέλεσαν τη βάση για την ανάπτυξη του κορανικού κηρύγματος. 1.3 Το ιερό κείμενο του Κορανίου. Συγγραφή-Περιεχόμενο Το Κοράνιο αποτελεί το ιερό βιβλίο των μουσουλμάνων. Η λέξη quran σημαίνει ανάγνωση, απαγγελία, κήρυγμα και οφείλει την προέλευσή της στη συριακή φράση qeryana, lectio δηλαδή «ανάγνωση της Γραφής» με τη σημασία αυτή αναφέρεται τόσο στις μεμονωμένες διακηρύξεις, όσο και σ ολόκληρη τη συλλογή που απαρτίζουν το βιβλίο 53. Στο βιβλίο αυτό, η λέξη quran απαντάται περίπου πενήντα φορές και συνοδεύεται με διάφορα κοσμητικά επίθετα, όπως ένδοξο, θεϊκό, πλήρες σοφίας και γι αυτό αποκαλείται και Βίβλος Σο- 52 53 G. E. Grunebaum, Classical Islam, A history 600-1258, Chicago 1970, σ. 30. 17

φίας. 54 Οι περισσότεροι μουσουλμάνοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι το Κοράνιο, τόσο από πλευράς σύνταξης όσο και από πλευράς ύφους είναι κυρίως κείμενο προς απαγγελία, παρά γραπτό προς ανάγνωση 55. Το Κοράνιο διαιρείται σε 114 κεφάλαια, τις λεγόμενες σούρες. Η έκταση της κάθε σούρα ποικίλλει από 3 στίχους έως 286-7. Συνολικά αριθμούν 6.219 εδάφια. Χαρακτηριστικό είναι ότι όλες οι σούρες ξεκινούν με επίκληση στον Αλλάχ 56. Η πρώτη σούρα ονομάζεται al-fatiha, δηλαδή Το Άνοιγμα ή Η Eισαγωγή, και αποτελεί εισαγωγική προσευχή, ενώ οι δύο τελευταίες είναι είδος ψαλμού 57. Αυτή όμως που θεωρείται «καρδιά» του Κορανίου, είναι η σούρα 36, Για-σιν, διότι απαγγέλλεται ολόκληρη, όταν κάποιος πεθάνει 58. Αξιοσημείωτο είναι ακόμη, ότι μελετητές που ανέλαβαν επισήμως την πρώτη σύνθεση του Κορανίου, γύρω στο 650, τοποθέτησαν τις μεγαλύτερες σούρες στην αρχή και τις μικρότερες στο τέλος 59. Οι μικρότερες παρουσιάζουν μεγαλύτερη ενότητα μεταξύ τους, σε αντίθεση με τις μακρύτερες που αποτελούν σύμπλεγμα μικρών προφητειών με διαφορετικό ύφος και τόνο 60. Παράλληλα, αναφέρεται ότι με εξαίρεση τα κεφάλαια 9 και 12, τα οποία είναι θεόπνευστα και αποκαλύφθηκαν ολοκληρωτικά στον Μωάμεθ, τα υπόλοιπα οφείλονται στις αποκαλύψεις που δέχτηκε ο προφήτης σ όλη τη διάρκεια της προφητικής δράσης. Μάλιστα ο Μωάμεθ ισχυριζόταν ότι επί 23 χρόνια δεχόταν άμεσα μηνύματα από το Θεό, τα οποία μετέπειτα, αποτέλεσαν το Κοράνι 61. Έτσι, με βάση μια φιλολογική κριτική που έκαναν διάφοροι ερευνητές, τα κεφάλαια του Κορανίου χωρίζονται σε δύο ομάδες σ αυτά που αποκαλύφθηκαν κατά τη δράση του Μωάμεθ στη Μέκκα και σε εκείνα που αποκαλύφ- 54 Αστέριος Αργυρίου, Κοράνιο και ιστορία, Αθήνα 1992, σσ. 81-82. 55 Γεράσιμος Μακρής, Ισλάμ: πεποιθήσεις, πρακτικές και τάσεις, Αθήνα 2004, σ. 117. 56 Bruce Lawrence, Κοράνιο: Η βιβλιογραφία ενός ιερού κειμένου, Αθήνα 2006, σ. 6. 57 Γεράσιμος Μακρής, ό.π., σ. 118. 58 Bruce Lawrence, ό.π., σ. 169. 59 Άρμστονγκ Κάρεν, Μωάμεθ: Μία δυτική απόπειρα κατανόησης του Ισλάμ, Αθήνα 2003, σ. 83. 60 Α. Γιαννουλάτος, Ισλάμ: Θρησκειολογική επισκόπηση, Αθήνα 2006, σ. 146. 61 Άρμστονγκ Κάρεν, ό.π., σ. 80. 18

θηκαν κατά τη δράση του στη Μεδίνα. Στην περίοδο στη Μέκκα αναφέρονται 95 κεφάλαια, ενώ σ αυτή στη Μεδίνα μόλις 19. 62 Τα κεφάλαια της πρώτης περιόδου είναι τα αρχαιότερα, μικρά σε έκταση και χαρακτηρίζονται από γλαφυρότητα και συγχρόνως έντονο δέος. Τα υπόλοιπα κεφάλαια αντιθέτως, αποτελούν μεταγενέστερες αποκαλύψεις, σχετικά άτονες, οι οποίες μάλιστα είναι κράμα χριστιανικών, ιουδαϊκών και αραβικών παραδόσεων και ιδεών. Το ύφος εδώ είναι πιο φυσικό και αναλυτικό 63. Το Κοράνιο υπέστη πολλές επεξεργασίες και μετατροπές ως προς την τελική ταξινόμηση και καταγραφή του. Αρχικά, οι αποκαλύψεις γίνονταν μπροστά σε μαθητές και γραμματείς του Μωάμεθ, οι οποίοι έγραφαν όσα άκουγαν οπουδήποτε, ακόμη και πάνω τους, σε φύλλα φοινικόδεντρου, ωμοπλάτες αρνιών και άλλων ζώων. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα να υπάρχουν πολλές ελλείψεις και δυσκολίες. Για το λόγο αυτό, μετά το θάνατο του προφήτη, πρώτος ο Αμπού Μπακρ ανέλαβε το έργο της συλλογής και σύνθεσης των προφητειών. Μεγάλη επίσης υπήρξε και η βοήθεια ενός γραμματέα του Μωάμεθ, του Ζεΐδ, ο οποίος είχε συγκεντρώσει αρκετά μεγάλο υλικό και το εμπιστεύτηκε στον χαλίφη 64. Ο Αμπού Μπακρ στη συνέχεια το έδωσε στη χήρα του Προφήτη, Hafidhah, κόρη του δεύτερου χαλίφη Ομάρ. Χαρακτηριστικό είναι, ότι κατά την περίοδο ηγεμονίας του Ομάρ κυκλοφορούσαν τέσσερις διαφορετικές εκδόσεις του ιερού βιβλίου 65. Η κωδικοποίηση όμως του Κορανίου έγινε επί χαλιφείας του Οθμάν, το 651. Τότε συντάχθηκε το πρώτο πλήρες κείμενο, το οποίο αποτέλεσε βάση ολόκληρου του Κορανίου 66. Εξαιτίας ποικίλων συντακτικών προβλημάτων που προέρχονταν από διάφορες μη οθμανικές παραδόσεις, κάποιες λεπτομέρειες παρέμειναν σε διαμάχη ως τον 10ο αιώνα, οπότε μουσουλμάνοι μελετητές συμφώνησαν να θεωρήσουν ως 62 Χ. Νομικός, Οι Άραβες: Το Ισλάμ -οι κατακτήσεις, Αθήνα 1989, σ. 57. 63 Γ. Ζιάκας, Ιστορία των θρησκευμάτων Β Το Ισλάμ, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 96-97 64 Ουάσιγκτον Έρβιγκ, Μωάμεθ: ο βίος και το έργο αυτού, Αθήνα 1930, σ. 218. 65 Α. Γιαννουλάτος, ό.π., σ. 144. 66 Χ. Νομικός, ό.π., σ. 55. 19

ισότιμα έγκυρες επτά διαφορετικές παραλλαγές αναγνωσμάτων 67. Οι επτά αυτές μορφές ανάγνωσης του Κορανίου αποτελούν τον Κανόνα 68. Το κείμενο του Κορανίου θεωρείται πλέον πρότυπο της αραβικής γλώσσας. Αποτελεί το κατεξοχήν κείμενο, που συντέλεσε στην ανάπτυξη της αραβικής γραμματικής και λεξιλογίου 69. Η γλώσσα του Κορανίου χαρακτηρίστηκε από μουσουλμάνους θεολόγους ως θαύμα τελειότητας, που αποδεικνύει τη θεία του προέλευση 70. Πρόκειται για ένα βιβλίο που αναγνωρίζεται παγκοσμίως για τη μοναδικότητά του και το οποίο κατέστη πρότυπο τόσο για τους πρώιμους γραμματικούς όσο και γι αυτούς που το διάβαζαν αλληγορικά 71. Το γεγονός ότι το κήρυγμα αποκαλύφθηκε στον Μωάμεθ στην αραβική γλώσσα, αναφέρεται σε 20 περίπου σούρες 72. Τα αραβικά όμως του Κορανίου παρουσιάζουν ιδιαίτερα δύσκολο συντακτικό και πολύπλοκους γραμματικούς κανόνες 73. Κάτι τέτοιο γίνεται αντιληπτό, αν πάρουμε υπ όψιν μας τα πρώτα αντίγραφα του Κορανίου. Αυτά ήταν γραμμένα στην κουφική αραβική, μια γραφή απ την οποία απουσίαζαν τα φωνήεντα. Με το πέρασμα όμως των χρόνων, χρησιμοποιήθηκαν και σύμβολα, τα οποία υποδήλωναν φωνήεντα και έτσι διευκολύνθηκε η ανάγνωση του Κορανίου 74. Οι μουσουλμάνοι αποδίδουν τόση μεγάλη σημασία στο Κοράνιο, ώστε να το διαβάζουν σε διάφορα μέρη, όπως σε γιορτές, σε φιλικές συγκεντρώσεις, στην αγορά, ακόμη και την εργασία τους. Ως προς τη μετάφραση σε άλλη γλώσσα, τη θεωρούν χρήσιμη, αλλά σε καμία περίπτωση ισάξια και ισοδύναμη της αραβικής 75. Η γλώσσα του Κορανίου, η αραβική, είναι αγνή και καθαρή. 76 67 Ira M. Lapidus, A history of Islamic societies, New York 1998, σ. 21. 68 Bruce Lawrence, Κοράνιο: Η βιογραφία ενός ιερού κειμένου, Αθήνα 2006, σ. 8. 69 Γ. Μακρής, Ισλάμ: πεποιθήσεις, πρακτικές και τάσεις, Αθήνα 2004, σ. 121. 70 S.D. Goitein, Studies in Islamic history and institutions, Netherlands 1968, σ. 16. 71 Michael Rogers, The spread of Islam, Oxford 1976, σ. 33. 72 Α. Αργυρίου, Κοράνιο και Ιστορία, Αθήνα 1992, σ. 124. 73 Γ. Μακρής, ό.π., σ. 122. 74 Bruce Lawrence, ό.π., σ. 8. 75 Γ. Ζιάκας, Ισλάμ: Θρησκεία και πολιτεία, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 40. 76 Κοράνιο, 17: 103 20

Ως προς το περιεχόμενό του, το Κοράνιο είναι βιβλίο προφητικό και όχι ιστορικό. Είναι ένα ουράνιο βιβλίο που στάλθηκε στον Μωάμεθ, 77 απεσταλμένο του Θεού για να προειδοποιήσει τους ανθρώπους. Το συγκεκριμένο βιβλίο αποτελεί αντίγραφο του πρωτοτύπου και καλείται από τους μουσουλμάνους «Μήτηρ της Βίβλου 78. Θεωρείται απ τους ίδιους ότι καθρεφτίζει το Ισλάμ και συγχρόνως ότι είναι το πιο ανθρώπινο απ τα βιβλία της αποκάλυψης 79. Δεν είναι λίγοι οι ερευνητές, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι η κατανόηση του μουσουλμανισμού βασίζεται στο Κοράνιο 80. Το ιερό βιβλίο του Ισλάμ είναι μια ενιαία πηγή γνώσης που απαιτεί μελέτη τόσο ως προς τη μορφή όσο και ως προς το περιεχόμενό του. Η διαδικασία αυτή καλείται ερμηνεία 81. Παρόλο που μιλάμε για ενιαία πηγή γνώσης, στο Κοράνιο δεν υπάρχει μόνο ένα μήνυμα. Τα κεφάλαιά του δεν εμφανίζουν συνοχή. Αντιθέτως, αναπτύσσονται ποικίλα θέματα, αποπροσανατολίζοντας πολλές φορές τον αναγνώστη. Χαρακτηριστική είναι η διάκριση των κεφαλαίων του Κορανίου από έναν επιφανή Ινδό διανοούμενο, τον Σερ Σάγιντ Άχμαντ Χαν. Αυτός διαίρεσε τα εδάφια στα ουσιώδη και στα συμβολικά 82. Στη μεν πρώτη κατηγορία αναπτύσσονται κυρίως θρησκευτικά και ηθικά ζητήματα, στη δε δεύτερη το περιεχόμενο κυριαρχείται από θέματα που αφορούν τον πολιτικό, στρατιωτικό και οικογενειακό βίο. Μελετώντας κανείς το Κοράνιο, αντιλαμβάνεται ότι το μήνυμά του απευθύνεται σε ανθρώπους, οπότε δε μπορεί να μείνει αδιάφορο στη κοινωνική τους κατάσταση. Σημαντική θέση ανάμεσα στις αποκαλύψεις του καταλαμβάνουν διδασκαλίες, προερχόμενες από ιουδαϊκές και χριστιανικές επιρροές. Βέβαια ο Μωάμεθ χρησιμοποίησε τις δοξασίες εκείνες που μπορούσε ευκολότερα να αφομοιώσει ο αραβικός λαός, χωρίς να δημιουργούνται παρεξηγήσεις. 77 Κοράνιο, 46: 2 78 Α. Γιαννουλάτος, Ισλάμ: θρησκειολογική επισκόπηση, Αθήνα 2006, σ. 143. 79 S.D. Goitein, Studies in Islamic history and institutions, Netherlands 1968, σ. 22. 80 J. Donohue, J. Espositο, Islam in transition Muslim perspectives, New York 2007, σ. 2. 81 Bruce Lawrence, ό.π., σ. 17. 82 Bruce Lawrence, ό.π., σ. 175. 21 ως

Χαρακτηριστική είναι η φράση του καθηγητή Γρηγορίου Ζιάκα ότι μέσω του Κορανίου κηρύσσονται «χαράς ευαγγέλια». Έτσι, οι έννοιες που επαναλαμβάνονται σ αυτό είναι αυτή του Θεού ως μοναδικού και αιωνίου, η δημιουργία του ανθρώπου, καθώς και ο σκοπός της δημιουργίας του 83. Το Κοράνιο αναφέρεται στους αγγέλους, τους οποίους τους θεωρεί αγγελιοφόρους του Θεού 84 και τονίζει ότι κάθε άνθρωπος έχει έναν άγγελο πλάι του, που παρακολουθεί τις ενέργειές του 85. Παρουσιάζει ακόμη τον διάβολο ως εχθρό των ανθρώπων, τον οποίο εμπιστεύονται μόνο οι άπιστοι. 86 Οι άνθρωποι μπορούν να σωθούν από αυτόν, εφ όσον μόνο πιστέψουν στον Θεό. Κάνει αποδεκτά τη Πεντάτευχο των Εβραίων, όπως και τα κείμενα της Καινής Διαθήκης των Χριστιανών, 87 τα οποία μάλιστα τα θεωρεί θεόπνευστα. Κυριότερο όμως των βιβλίων θεωρεί το Κοράνιο, το οποίο εκφράζει το λόγο του Θεού και δε δέχεται καμία αμφιβολία ως προς αυτό. Οι Προφήτες αναγνωρίζονται ως κήρυκες της αλήθειας του Θεού, τους οποίους έστειλε ο Θεός για να διδάξει τους ανθρώπους. Ο Ιησούς γίνεται δεκτός ως προφήτης, σε καμία όμως περίπτωση, ως υιός του Θεού. Το Κοράνιο αρνείται επίσης τη τριαδικότητα του Θεού, καθώς κηρύσσει ότι ο Θεός είναι ένας. Ο Μωάμεθ λειτουργεί ως εντολέας του Θεού. Είναι ο τελευταίος των προφητών, όχι όμως θεότητα ούτε και άγγελος 88. Ακόμη και αν διώχτηκε από πολλούς και δεν κατάφερε να μεταδώσει τη πίστη στο Ισλάμ, ο Θεός τον προστάτευσε. Ο Θεός προσφέρει τη ζωή στον άνθρωπο, δίνει όμως και τον θάνατο. Ο θάνατος του καθενός είναι προκαθορισμένος 89. Κατά την ημέρα της κρίσεως, 83 Α. Αργυρίου, Κοράνιο και Ιστορία, Αθήνα 1992, σ. 47. 84 Κοράνιο, 35: 41 85 Κοράνιο, 77: 1 86 Κοράνιο, 36: 6 87 Κοράνιο, 49:29 88 Κοράνιο, 4:144 89 Κοράνιο, 13:8 22

όλοι οι άνθρωποι θα αναστηθούν και θα κριθούν ανάλογα με τα έργα τους. Εκείνοι που στην επίγεια ζωή τους υπήρξαν καλοί και πίστεψαν θα οδηγηθούν στον Παράδεισο, όπου θα ζήσουν αιωνίως αμέριμνοι και ήρεμοι. Εκείνοι όμως που έκαναν κακές πράξεις και ήταν άπιστοι θα σταλούν στην κόλαση, όπου θα υποφέρουν φρικτά 90. Παράλληλα, το Κοράνιο ζητά από τους πιστούς να σέβονται τις πεποιθήσεις των Εβραίων και κυρίως των Χριστιανών 91. Οι μουσουλμάνοι οφείλουν να ναι ήρεμοι, καθώς αναγνωρίζουν την αληθινή θρησκεία. Η ειδωλολατρία καταδικάζεται και θεωρείται χειρότερη και από φόνο 92. Οι ειδωλολάτρες θα τιμωρηθούν. Η λατρεία των προφητών και των αγγέλων απαγορεύεται 93. Οι πιστοί μουσουλμάνοι πρέπει να είναι ελεήμονες 94 σ όσους έχουν ανάγκη και ειδικά απέναντι στους φτωχούς και τα ορφανά 95. Οι νέοι κηδεμόνες οφείλουν να διαχειρίζονται δίκαια την περιουσία των ορφανών 96. Το Κοράνιο κηρύττει υπέρ της ευγνωμοσύνης προς κάθε τι. Οι μουσουλμάνοι πρέπει να φροντίζουν τον εαυτό τους και για τις τυχόν κακοτυχίες τους να μην στρέφονται ενάντια στο Θεό. 97 Η ψευτιά και η υποκρισία καταδικάζεται, 98 όπως επίσης και η συκοφαντία 99 που αναπτύσσεται ιδιαίτερα στη σούρα «Το φως». Οι πιστοί πρέπει να διακατέχονται από μεγάλη υπομονή. 100 Αυτή παρουσιάζεται σε συνάρτηση με την ειλικρίνεια, η οποία μάλιστα καταλαμβάνει μεγάλη έκταση στο Κοράνιο 101. 90 Χ. Νομικός, Οι Άραβες: Το Ισλάμ - οι κατακτήσεις, Αθήνα 1989, σσ. 57-70. 91 Κ. Άρμστονγκ, Ισλάμ: Μια σύντομη ιστορία, Αθήνα 2005, σ. 105. 92 Kοράνιο, 3: 191 93 Lawrence Bruce, ό.π., σ. 52. 94 Κοράνιο, 58: 7 95 Κοράνιο, 4: 2 96 Κ. Αρμστονγκ, Μωάμεθ: Μια δυτική απόπειρα κατανόησης του Ισλάμ, Αθήνα 2003, σ. 290. 97 Κοράνιο, 15:7 98 Κοράνιο, 63:1 και 48:6 και 10:68. 99 Κοράνιο, 104:1 100 Κοράνιο, 43:43 23

Το καλό πρέπει να γίνεται με ταπεινότητα και όχι επιδεικτικά. 102 Ο κακός λόγος, όπως και η τοκογλυφία καταδικάζονται. 103 Αντιθέτως, η επιείκεια θεωρείται αρετή 104. Συγχρόνως, το Κοράνιο θέσπισε κάποιες θεμελιακές αρχές,που αφορούν την οικογένεια, τους νόμους και γενικά τον τρόπο ζωής που πρέπει να ακολουθούν οι μουσουλμάνοι. Οικοδόμησε θα λέγαμε, το σύστημα ζωής τους. Εν συντομία, αναφέρει την υποχρεωτική προσευχή πέντε φορές την ημέρα, τη νηστεία, το προσκύνημα στη Κάαμπα 105. Απαγορεύει την κατανάλωση ορισμένων τροφίμων, 106 όπως το κρασί, τα ποτά που προέρχονται έπειτα από ζύμωση, καθώς και το χοιρινό κρέας 107. Ως προς το γάμο και την οικογενειακή ζωή, το Κοράνιο παροτρύνει τους μουσουλμάνους να ναι δίκαιοι στο γάμο τους. Η πολυγαμία επιτρέπεται ως ένα σημείο, χωρίς να ενθαρρύνεται. Στην περίπτωση αυτή, ο άνδρας οφείλει να συμπεριφέρεται ισότιμα προς όλες τις συζύγους του και να χειρίζεται δίκαια την περιουσία τους 108. Το διαζύγιο γενικά αποθαρρύνεται. Συνήθως ο άνδρας είναι αυτός που προχωρά στη διάλυση του γάμου, ενώ η γυναίκα το πετυχαίνει μόνο όταν το δικαστήριο το κρίνει αναγκαίο. Ακόμη, στην περίπτωση διαζυγίου 109, η γυναίκα διατηρεί την περιουσία που είχε συμφωνηθεί πριν απ το γάμο και έτσι εξασφαλίζεται η οικονομική της ασφάλεια 110. Αυτό εν ολίγοις είναι το περιεχόμενο του ιερού βιβλίου των μουσουλμάνων. 101 L. Bruce, ό.π., σσ. 139, 158. 102 Κοράνιο, 34:35 103 Κοράνιο, 3 :276 104 Χ. Νομικός, ό.π., σ. 67. 105 Κοράνιο, 3:196 και 3:183 και 3: 110 106 Κοράνιο, 3 :173 107 Χ. Χαλαζίας, Το πολιτικό Ισλάμ, Αθήνα 2001, σ. 201. 108 Κοράνιο, 5: 129 109 Κοράνιο, 3: 236 110 Ira Lapidus, A history of Islamic societies, New York 1998, σ. 29. 24

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΟΥΝΝΙΤΕΣ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ 2.1 Η ιστορική εξέλιξη του πρώιμου Ισλάμ. Ο θάνατος του προφήτη Μωάμεθ υπήρξε μια από τις σημαντικότερες κρίσεις της μουσουλμανικής κοινότητας. Για χρόνια ολόκληρα, ο Μωάμεθ αποτελούσε πρότυπο απόλυτης υποταγής στο Θεό για τους μουσουλμάνους. Ήταν ο λόγος, για τον οποίο οι μουσουλμάνοι ζούσαν αρμονικά. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε, ότι ο όρος Ισλάμ συνδέεται με τον όρο σαλάμ δηλαδή ειρήνη, αφού ο Προφήτης προωθούσε την ειρήνη και την ομόνοια στην κοινωνία 1. Με τον θάνατό του ο Μωάμεθ είχε καταφέρει να μεταδώσει την ισλαμική πίστη σ όλη την Αραβία. Ο θάνατος του προφήτη αποτέλεσε τεράστιο πλήγμα για τους Άραβες, αφού πέρα απ τον ιδρυτή τους, είχαν χάσει και τον Απόστολο του Θεού. Ως χαρισματικός ηγέτης ο Μωάμεθ υπήρξε αναντικατάστατος 2. Έτσι η απουσία του κλόνισε τον αραβικό λαό και τα προβλήματα που προέκυψαν ήταν πολλά. Πρωτίστως, περιορίστηκε η υπακοή του λαού στο νόμο, καθώς και η αφοσίωση στον Θεό. Πολλές φυλές των Βεδουίνων θέλησαν να εγκαταλείψουν το Ισλάμ και ν ασπαστούν την ειδωλολατρία. Δεν ήταν μάλιστα λίγοι οι Βεδουίνοι, οι οποίοι ζήλεψαν τη δόξα του Μωάμεθ και χρίστηκαν μόνοι τους προφήτες. Ακόμη, άλλες φυλές, όπως οι Κουραϊσίτες και οι Ομαγυάδες, υποκινούμενοι από προσωπικές φιλοδοξίες, ήθελαν να επιβάλουν τους δικούς τους υποψηφίους για τη διαδοχή του Μωάμεθ 3. Το ζήτημα της διαδοχής του Μωάμεθ και της συνέχισης της ισλαμικής παράδοσης υπήρξε μεγίστης σημασίας. Πάνω σ αυτά προέκυψαν σοβαρότατα ερωτήματα. Ποιός απ τον κύκλο του Μωάμεθ θα έπρεπε να επιλεγεί ως διάδο- 1 Κάρεν Άρμστονγκ, Ισλάμ: Μια σύντομη Ιστορία, Αθήνα 2005, σ. 121. 2 G. Von Grunebaum, Classical Islam, A history 600-1258, Chicago 1970, σ. 50. 3 Χ. Νομικός, Οι Άραβες: Το Ισλάμ -οι κατακτήσεις, Αθήνα 1989, σ. 90. 25

χος; Ποια θα ήταν η διαδικασία εκλογής; Τι είδους εξουσία θα είχε ο διάδοχος; Η ούμμα που ολοένα και μεγάλωνε θα μπορούσε ν αντιμετωπίσει τις νέες και διαφορετικές συνθήκες; Στο σημείο αυτό δε θα έπρεπε να παραλείψουμε ν αναφερθούμε στη σημασία που απέδιδαν οι μουσουλμάνοι στην ούμμα. Η ούμμα συνδεόταν με τη ζωή των πιστών. Οι μουσουλμάνοι πίστευαν στο θεσμό της ούμμα και ήταν υπερήφανοι γι αυτή. Μέσω αυτής έβρισκαν κατά κάποιο τρόπο τη σωτηρία τους. Η ούμμα για τον αραβικό λαό είχε τον χαρακτήρα ενός ιερού μυστηρίου 4. Η παρουσία ενός ηγέτη, που θα διασφάλιζε την ενότητα των Αράβων ήταν αναγκαία. Πολλοί υποστήριξαν ότι ο διάδοχος έπρεπε να ναι απόγονος του Μωάμεθ. Κάτι τέτοιο όμως ήταν δύσκολο, αφού δεν υπήρχε άνδρας απόγονος, παρά μόνο γυναίκα και συγκεκριμένα η κόρη του Μωάμεθ, η Φατιμά. Η ηγεσία όμως των Αράβων ήταν αδύνατο να περιέλθει στα χέρια μιας γυναίκας. Τότε ήταν που προτάθηκε ως φυσικός διάδοχος, ο σύζυγος της Φατιμάς, Άλι. Η άποψη όμως αυτή απορρίφθηκε και η πλειοψηφία των πιστών έκρινε ως άριστη την επιλογή ενός από τους άνδρες της κοινότητας. Αυτός θα ήταν απ τους ισχυρότερους και πιο ενάρετους 5. Η επείγουσα ανάγκη που έμελλε να αντιμετωπιστεί, οδήγησε στην απόφαση ως διαδόχου του Μωάμεθ, ενός ηλικιωμένου, πιστού του συντρόφου, του Αμπού Μπάκρ. Αυτός αποτέλεσε τον πρώτο χαλίφη της ούμμα, καθώς και τον πρώτο από τους «τέσσερις ορθόδοξους χαλίφες» που σημάδεψαν το πρώιμο Ισλάμ 6. Τόσο για τον Αμπού Μπάκρ, όσο και για τους υπόλοιπους τρεις χαλίφες, δηλαδή τον Όμαρ, τον Οθμάν και τον Άλι, θα γίνει εκτενής αναφορά στην επόμενη ενότητα. Οι έντονες διαμάχες που παρουσιάστηκαν στην ισλαμική κοινότητα, κυρίως ως προς το ζήτημα της διαδοχής, οι οποίες στη συνέχεια οδήγησαν στον 4 Κ. Πάτελος, Η πολιτική εξέλιξη του Ισλάμ, Αθήνα 2004, σ. 68. 5 Ανδρέας Ανδριανόπουλος, Στην καρδιά του Ισλάμ: από τις στέπες της κεντρικής Ασίας ως το Αφγανιστάν, Sasex 1998, σ. 174. 6 Χ. Μπαντάουι, Εισαγωγή στην Ιστορία του ισλαμικού κόσμου, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 153. 26

πρώτο «εμφύλιο» πόλεμο ανάμεσα στους μουσουλμάνους, καθώς και η δολοφονία του χαλίφη Άλι, είχαν ως αποτέλεσμα τη διάσπαση του μουσουλμανικού κόσμου στους σιίτες και τους σουννίτες 7. Οι μεν πρώτοι υπήρξαν οπαδοί του Άλι, οι λεγόμενοι παραταξιακοί, οι δε δεύτεροι, οπαδοί του νέου χαλίφη Μωαβία, οι χαρακτηριζόμενοι παραδοσιακοί 8. Το σουννιτικό Ισλάμ που θα μας απασχολήσει στην ενότητα αυτή αποτελεί την πλειοψηφία του μουσουλμανικού κόσμου. Στα 1,2 δισεκατομμύρια περίπου των μουσουλμάνων πιστών, το 80-85% είναι σουννίτες 9. Εξαπλώνονται σε χώρες, όπως το Ιράν, όπου σύμφωνα με πηγές, το ποσοστό τους ανέρχεται σε λιγότερο από 10% 10, το Πακιστάν και την Ινδία. Επίσης μεγάλη πλειοψηφία των σουννιτών βρίσκεται στην Ινδονησία και τη Μαλαισία, καθώς και στην Αφρική, όπου όσο και αν φαίνεται παράδοξο, η χριστιανική ηγεσία ήταν που υπήρξε καθοριστική στην εξάπλωση του Ισλαμισμού. Σημαντικό επίσης και αξιομνημόνευτο είναι το ποσοστό των σουννιτών μουσουλμάνων στην Τουρκία, καθώς και στη βαλκανική χερσόνησο. Τέλος, πιστοί που ακολουθούν το σουννιτικό Ισλάμ εμφανίζονται στα νοτιοδυτικά τμήματα της Κίνας, καθώς και στη Βόρεια Αμερική 11. Οι σουννίτες μουσουλμάνοι καλούνται Ahl as-sunna wa-i-jamaa δηλαδή άνθρωποι της σούννας και της κοινότητας 12. Η ίδια η λέξη sunni στα αραβικά σημαίνει κάποιον που ακολουθεί τις παραδόσεις του προφήτη 13. 7 Αγγελική Ζιάκα, Το σιιτικό Ισλάμ: οι κοινωνικές και πολιτικές του προεκτάσεις στη Μέση Ανατολή, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 42. 8 Ηλίας Νικολακάκης, Τζιχάντ: Ο ιερός πόλεμος του Ισλάμ, Σύσταση, καθιέρωση, σύγχρονες εφαρμογές του, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 86. 9 Ιερά Μητρόπολη Δημητριάδος, Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών, Θέμα εισήγησης «Σουννίτες - Σιίτες: Ταυτότητα και ετερότητα στο Ισλάμ», σ. 1-2 http://www.imd.gr/hmtl/gr/section02/akadimia/06_07/10_2a.htm 10 Αγγελική Ζιάκα, ό.π., σ. 17. 11 S.D. Goitein, Studies in Islamic history and institutions, Netherlands 1968, σ. 10. 12 W. Montgomery Watt, Islamic philosophy and theology, Edinburgh 1985, σ. 59. 13 Άρθρο What s the difference between shia and sunni Muslims?, http://islam.about.com/cs/divisions/f/shia-sunni.htm 27

Τόση μεγάλη είναι η σημασία που αποδίδουν οι σουννίτες μουσουλμάνοι στο σουννιτικό Ισλάμ, ώστε να θεωρούν ότι το τελευταίο έχει υπάρξει το πιστεύω των μουσουλμάνων απ την αρχή 14. Οι οπαδοί του κλάδου αυτού είναι άνθρωποι της σούννας, δηλαδή της παράδοσης. Στηρίζονται στη σούννα του προφήτη, δηλαδή στον τρόπο ή στη συνήθεια με τον οποίο μιλούσε και ενεργούσε ο Μωάμεθ. Παράλληλα, υποστηρίζουν ότι μετά το θάνατο του προφήτη, η Αποκάλυψη έληξε, οπότε το θέλημα του Θεού γίνεται γνωστό μόνο από τη μελέτη του Κορανίου και της σούννας 15. Συγχρόνως, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι οι σουννίτες αποδίδουν τεράστια σημασία στο ρόλο του χαλίφη, ως διαδόχου του Μωάμεθ. Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφέρουμε ότι το σουννιτικό Ισλάμ έχει αποκαλεσθεί επίσημη θρησκεία του χαλιφάτου 16. Αποδέχονται ως πρώτο διάδοχο τον Αμπού Μπακρ και στη συνέχεια και τους τέσσερις χαλίφες, τους λεγόμενους ορθόδοξους. Χαρακτηριστικό είναι μάλιστα ότι οι ίδιοι οι σουννίτες μουσουλμάνοι θεωρούνται συχνά ως «ορθόδοξοι», εκφραστές δηλαδή της ισλαμικής ορθοδοξίας σ αντίθεση με τους «αιρετικούς» σιίτες. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει, αφού η διαφοροποίησή τους αυτή, ουδέποτε έλαβε τον χαρακτήρα ορθοδοξίας - αίρεσης 17. Σύμφωνα λοιπόν με τους πιστούς του σουννιτικού Ισλάμ, ο χαλίφης είναι επιθυμητό να ανήκει στη φυλή του Μωάμεθ, αλλά δεν είναι απαραίτητο να έχει εξ αίματος συγγένεια μαζί του. Απορρίπτεται έτσι η κληρονομική και οικογενειακή διαδοχή, ενώ τονίζονται οι ηθικοθρησκευτικές αρετές του υποψήφιου διαδόχου, ο οποίος εκλέγεται από τη μουσουλμανική κοινότητα. 14 W. Montgomery Watt, ό.π., σ. 56. 15 Άρθρο Έξαντας -ΕΡΤ online «Η επίδραση της θρησκείας στην κοινωνία και στην πολιτική», σ. 2 http://66.102.9.104/search?q/=cache:v3fxg15wz08j:exandas.ert.gr/archive/sandi_ara... 16 S.D. Goitein, ό.π., σ. 56. 17 Administrator άρθρο «Σουννίτες» σ. 1 http://www.kspm.gr/index.php?option=comcontent&tasu=viewandid=69anditemid=95 28

Για τους σουννίτες, ο χαλίφης δεν αποτελεί θεότητα ούτε και τέλειο άνθρωπο. Αντιθέτως, αποτελεί τον ηγέτη εκείνο που θα εξασφαλίζει την ισορροπία στα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα και θα υποστηρίζει την τάξη και τη δικαιοσύνη. Με λίγα λόγια, ο χαλίφης αποτελεί το πρότυπο για το πώς πρέπει να ζουν οι άνθρωποι 18. Κλείνοντας, οι σουννίτες δεν εμφανίζουν σημάδια εξύψωσης ανάμεσα στους προφήτες και τους χαλίφες. Οι τελευταίοι αποτελούν απλούς ανθρώπους και σε καμιά περίπτωση δεν είναι προφήτες. Επίσης, έχουν μια λιγότερο λεπτομερή και συνάμα δυναμική θρησκευτική ιεραρχία συγκριτικά με τους σιίτες 19. 2.2 Τα ιστορικά γεγονότα της εποχής των τεσσάρων ορθοδόξων χαλιφών Ο όρος χαλίφης εμφανίζεται δύο φορές στο Κοράνιο,στον πληθυντικό αριθμό με επτά διαφορετικές χρήσεις και ερμηνείες και σημαίνει εκπρόσωπος του Θεού. Ως προς τη θέση του χαλίφη έπρεπε να επιλεγεί ο καταλληλότερος, ο οποίος θα διακρινόταν για τις ηγετικές του ικανότητες. Οι τέσσερις χαλίφες αποκαλούνται rachidun δηλαδή «οι ορθώς καθοδηγούμενοι» 20. Κυβέρνησαν περίπου 30 χρόνια από το 632 ως το 661. Πρώτος χαλίφης, όπως προαναφέρθηκε ήταν ο Αμπού Μπάκρ, ο οποίος διοίκησε μόλις δύο χρόνια, από το 632-634. Ακολούθησε ο Όμαρ, που κυβέρνησε για δέκα χρόνια απ το 634 ως το 644. Την διαδοχή ως τρίτος χαλίφης ανέλαβε ο Οθμάν, απ το 644 έως το 656 και τελευταίος ο Άλι, απ το 656 έως το 661 21. Ας δούμε όμως αναλυτικότερα, τί συνέβη κατά τη διάρκεια της χαλιφείας τους. Σύμφωνα με τη μουσουλμανική παράδοση, κατά τη διάρκεια της αρρώστιάς του ο Μωάμεθ είχε παραχωρήσει κάποιες αρμοδιότητες στον Αμπού 18 Ira M. Lapidus, A history of Islamic societies, New York 1998, σ. 189. 19 Febe Armanios, Islam: Sunnis and Shiites, CRS Report For Congress, Congressional Research Service, The Library of Congress, February 23, 2004, σ. 4. 20 Κωνσταντίνος Πάτελος, Η πολιτική εξέλιξη του Ισλάμ, Αθήνα 2004, σ. 60. 21 Γ. Ζιάκας, Ιστορία των θρησκευμάτων Β Το Ισλάμ, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 142. 29