ΧΡΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΕ ΩΝ ΤΩΝ ΦΥΤΟΦΑΡΜΑΚΩΝ ΚΑΙ ΛΙΠΑΣΜΑΤΩΝ ΣΤΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΑ ΝΕΡΑ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ Χαχούδη A. 1 και Νικολάου Κ. 2 1 Αλεξάνδρειο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυµα Θεσσαλονίκη, Μεταπτυχιακό Περιβάλλον- Νέες Τεχνολογίες, E-mail: natasaxa@gmail.com 2 Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης, Βασ. Όλγας 105, 54643 Θεσσαλονίκη, E-mail: kinikola@hol.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ανασκόπηση των βιβλιογραφικών δεδοµένων που επιχειρείται στην παρούσα εργασία καταγράφει χρονικά αλλά και γεωγραφικά τις µελέτες που πραγµατοποιήθηκαν για υπολείµµατα φυτοφαρµάκων και λιπασµάτων στα επιφανειακά νερά (λίµνες και ποτάµια) της Κεντρικής Μακεδονίας. Οι ανιχνεύσεις υπολειµµάτων των φυτοφαρµάκων καταγράφονται από τις πρώτες µελέτες που συναντάµε και µε το πέρασµα του χρόνου γίνονται συχνότερες. Τα φυτοφάρµακα που ανιχνεύονται, στις περισσότερες περιπτώσεις, έχουν άµεση σχέση µε τα φυτοφάρµακα που χρησιµοποιούνται σε καλλιέργειες της περιοχής. Τα υπολείµµατα των λιπασµάτων ανιχνεύονται µε τη µορφή των νιτρικών, νιτρωδών και αµµωνιακών ιόντων καθώς και του φωσφόρου. Οι συγκεντρώσεις τους εµφανίζουν διακυµάνσεις από έτος σε έτος και επηρεάζουν την τροφική κατάσταση των επιφανειακών νερών και ιδιαίτερα των λιµνών. Η παρακολούθηση των επιφανειακών νερών της Κεντρικής Μακεδονίας πρέπει να είναι συνεχής και µεθοδική έτσι ώστε να µπορούν να εξαχθούν ασφαλή συµπεράσµατα για την ποιότητά τους. TEMPORAL AND GEOGRAPHICAL VARIATION OF RESIDUE LEVELS OF PESTICIDES AND FERTILIZERS IN THE SURFACE WATERS OF CENTRAL MACEDONIA Chachoudi A. 1 and Nikolaou K. 2 1 Alexander Technological Educational Institution of Thessaloniki, M.Sc. Environment New Technologies, E-mail: natasaxa@gmail.com 2 Organisation for the Master Plan and Environmental Protection of Thessaloniki, 105 Vas. Olgas St., 54643 Thessaloniki, Greece, E-mail: kinikola@hol.gr ABSTRACT The survey of the bibliographic data that are included in the present study constitutes a temporal as well as geographical review of the studies that have been carried out with regard to the residues of pesticides and fertilizers in the surface waters of rivers and lakes in Central Macedonia. Residues of pesticides have already been recorded in the first studies we come across but they become more frequent over the years. In most cases the pesticides that are detected are in direct relation with the pesticides used in cultivations in the examined area. Residues of fertilizers are detected in the form of nitrates, nitrites, ammonium ions and phosphorus. Their concentration fluctuates from year to year and correspondingly influences the trophy situation of the surface waters, especially in the lakes. Only continuous and methodical monitoring of the surface waters in Central Macedonia will allow the deduction of safe results with regard to their quality.
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα φυτοφάρµακα είναι ξενοβιοτικές ουσίες. Είναι χηµικές ουσίες που όταν προσλαµβάνονται από έναν ζωντανό οργανισµό διαταράσσουν την υπάρχουσα φυσιολογική ισορροπία δηλαδή εξασκούν κάποιας µορφής βιολογική δράση. [1] Τα λιπάσµατα είναι οποιαδήποτε ένωση ή συστατικό που προστίθεται στο έδαφος για να εφοδιάσει τα θεµελιώδη στοιχεία που χρειάζονται στην ανόργανη θρέψη των φυτών, καθώς για την κανονική ανάπτυξη των φυτών χρειάζονται ορισµένα στοιχεία τα οποία προσλαµβάνονται από το έδαφος. [2,3] Οι ποταµοί και οι λίµνες είναι αποδέκτες των νερών απορροής των λεκανών τους. Τα νερά αυτά προέρχονται είτε από άµεσες κατακρηµνίσεις και λιώσιµο χιονιού ή πάγων, είτε είναι νερά υπερχείλισης υπογείων υδροφόρων συστηµάτων, απορροής και στράγγισης γης. Η γεωργία αποτελεί µη σηµειακή πηγή ρύπανσης τόσο των υπόγειων όσο και των επιφανειακών υδάτινων πόρων. Οι µη σηµειακοί ρύποι των γεωργικών δραστηριοτήτων αφορούν κυρίως τα φυτοφάρµακα καθώς και τα θρεπτικά στοιχεία που προέρχονται από τα λιπάσµατα. [4] Το είδος αλλά και οι συγκεντρώσεις των φυτοφαρµάκων που ανιχνεύονται στα επιφανειακά νερά είναι άµεσα συνδεδεµένα µε το είδος των καλλιεργειών της περιοχής από τις οποίες και καθορίζεται το είδος των φυτοφαρµάκων που εφαρµόζονται. Η παρουσία τους (των υπολειµµάτων των φυτοφαρµάκων) είναι πιο έντονη την περίοδο Μαΐου Ιουλίου όπου και παρατηρούνται συχνά µέγιστες συγκεντρώσεις καθώς είναι η περίοδος µετά την εφαρµογή τους (για τις περισσότερες από τις καλλιέργειες στην περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας). [5,6] Τα αζωτούχα λιπάσµατα εφοδιάζουν το έδαφος µε νιτρικά ιόντα τα οποία είναι ευκίνητα στο έδαφος ενώ τα φωσφορικά είναι δυσκίνητα στο έδαφος. Αν και η χρήση λιπασµάτων είναι αυξηµένη κατά την άνοιξη, τα αναπτυσσόµενα φυτά των καλλιεργειών απορροφούν το µεγαλύτερο ποσοστό τους. Επίσης κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού οι διαδικασίες έκπλυσης είναι µειωµένες λόγω της ξηρασίας. Αντίθετα µε τη µείωση της εξάτµισης και την αύξηση των βροχοπτώσεων κατά το φθινόπωρο και τις αρχές του χειµώνα οι συγκεντρώσεις στα διάφορα υδάτινα συστήµατα αυξάνονται. Στο τέλος του χειµώνα οι χαµηλές θερµοκρασίες µειώνουν το βαθµό νιτροποίησης, ενώ τα αποθέµατα διαλυτού αζώτου µειώνονται. [7,8,9] 2. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Η περιοχή µελέτης είναι η Κεντρική Μακεδονία µε 7 νοµούς: Σερρών, Κιλκίς, Θεσσαλονίκης, Χαλκιδικής, Πιερίας, Ηµαθίας και Πέλλας. Τα εξεταζόµενα ποτάµια της περιοχής είναι ο Αξιός, ο Αλιάκµονας, ο Λουδίας, ο Στρυµόνας (& Κερκίνη) και ο Γαλλικός και οι λίµνες Βεγορίτιδα, Βόλβη, οϊράνη και Κορώνεια. Η µέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν της βιβλιογραφικής έρευνας. Η βιβλιογραφία συλλέχθηκε από διάφορες υπηρεσίες, φορείς, πανεπιστήµια αλλά και προσωπικά από κάποιους ερευνητές. Μελετήθηκε µε προσοχή και κάθε αξιοποιήσιµο στοιχείο της εντάχθηκε στην αντίστοιχη θέση χρονικά αλλά και γεωγραφικά. Έτσι προέκυψε µια λεπτοµερής καταγραφή των βιβλιογραφικών δεδοµένων µε στόχο την ανασκόπηση της χρονικής και γεωγραφικής µεταβολής των επιπέδων των φυτοφαρµάκων και λιπασµάτων στα επιφανειακά νερά της Κεντρικής Μακεδονίας. Υπήρχαν διαφορές ανάµεσα στις µελέτες σε διάφορα σηµεία όπως, οι παράµετροι - φυτοφάρµακα και λιπάσµατα, ο αριθµός των δειγµάτων, τα σηµεία δειγµατοληψίας, η συχνότητα δειγµατοληψίας και η µεθοδολογία για τον προσδιορισµό των παραµέτρων. Οι µονάδες µέτρησης για τα φυτοφάρµακα που ανιχνεύθηκαν είναι σε µg/l ενώ για τα λιπάσµατα σε mg/l. [10]
3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ 3.1. ΦΥΤΟΦΑΡΜΑΚΑ Για τα φυτοφάρµακα τα στοιχεία που έχουµε αφορούν τα έτη, για τον Αξιό 1992 2006, για τον Αλιάκµονα 1990 2006, για το Λουδία 1992 2000 και για τον Στρυµόνα 1985 2000. Τα φυτοφάρµακα για τα οποία ελέγχθηκαν και ανιχνεύθηκαν τα παραπάνω ποτάµια είναι: Alachlor Aldrin Amitraz Atraton Atrazine Azinphos ethyl Azinphos methyl Benalaxyl Biffethrin Bromacil Bromopropylate Captafol Captan Carbendazim Carbofuran Carbophenothion ethyl Carbosulfan Chloridazon Chlorothalonil Chlorotoluron Chlorpyrifos Chlorpyrifos ethyl Chlorpyriphos - Methyl cis-permethrin Coumaphos Cyanazine Cyanofos Cycloate DDD Deisopropyl-Atrazine Deltamethrin (Demeton O+S) Demeton S methyl Desethyl-Atrazine (DEA) Desmetryne Diazinon Dichlorobenil Dichlorvos Dicloran Dicofol Dieldrin Dimethoate Diphenylamine Disulfoton Diuron Endosulfan Endosulfan I Endosulfan sulfate Endrin Endrin aldehyde Endrin ketone EPTC Ethion Ethirimol Ethofumesate Ethoprophos Fenitrothion Fenpropimorph Fenthion Fluometuron Flutriafol Folpet Furalaxyl G-28 Heptachlor Heptachlor epoxide Heptachlor-endo-epoxide Heptachloror-exo-epoxide Hexachlorobenzene Hexachlorobutadiene Hexachlorocyclohexane Indoxacarb Isobenzan Isodrin Isoproturon Lindane Linuron Malathion MCPA Metalaxyl Metamitron Methamidophos Methidathion Methoxychlor Metobromuron Metolachlor Metribuzin Mevinphos Molinate Monocrotophos Monolinuron Myclobutanil Napropamide OHcarbofuran Omethoate p,p-ddt Paraoxon Paraoxon methyl Parathion Parathion ethyl Parathion methyl Penconazole Pendimethaline Phorate Phorate sulfone Phosalone Phosmet Phoxim Pirimifosmethyl p-p -DDD p-p -DDE Pretilachlor Prometryne Propachlor Propanil Propargite propazine Propoxur Pyrazophos Quintozene Simazine Tebuconazole Terbufos Terbumeton Terbuthylazine Triadimenol Triazophos Trifluralin Vinclozolin α- BHC α- Endosulfan α-hexachlorocyclohexane β- BHC β-endosulfan β-hexachlorocyclohexane δ- BHC. Για τις λίµνες τα στοιχεία που έχουµε αφορούν τα έτη, για τη Βεγορίτιδα 1996 2000, για τη Βόλβη 1996 2004 και για τη οϊράνη 1998 2000, ενώ τα φυτοφάρµακα για τα οποία ελέγχθηκαν και ανιχνεύθηκαν οι παραπάνω λίµνες είναι: 2,4- DDT 4,4-DDD 4,4-DDT Alachlor Aldrin Atrazine Azinphos ethyl Azinphos methyl Bifentrin Chloridazon Chlorotoluron Coumaphos Cyanazine DeisopropylAtrazine Demeton (O+S) Demeton-S- Methyl Desethyl-Atrazine Dieldrin Dimethoate Disulfoton Diuron Endosulfan sulfate Endrin Endrin aldehyde Endrin ketone Fenitrothion Fenthion Heptachlor Heptachlor epoxide Hexachlorobenzene Hexachlorocyclohexane Isodrin Linuron Malathion Metamitron Methamidophos Methoxychlor Metobromuron Metolachlor Mevinphos Monolinuron Omethoate p,p-dde parathion Parathion ethyl Parathion methyl Phoxim Prometryne Simazine Terbuthylazine Triazophos α-endosulfan α-hexachlorocyclohexane β-endosulfan β-hexachlorocyclohexane γ-hexachlorocyclohexane δ-hexachlorocyclohexane. Ενδεικτικά επιλέχθηκαν δύο φυτοφάρµακα το ζιζανιοκτόνο alachlor και το εντοµοκτόνο γ- HCH (lindane) για να γίνει µια συγκεντρωτική παρουσίαση των συγκεντρώσεων των παραπάνω φυτοφαρµάκων στα εξεταζόµενα ποτάµια και λίµνες. [10]
3.2. ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ Για τα λιπάσµατα τα στοιχεία που έχουµε αφορούν τα έτη, για τον Αξιό 1980 2010, για τον Αλιάκµονα 1995 2007, για το Λουδία 1994 2010, για τον Στρυµόνα 1980 2009 και για το Γαλλικό 1997 2010. [10] Για τις λίµνες τα στοιχεία που έχουµε αφορούν τα έτη, για τη Βεγορίτιδα 1988 2001, για τη Βόλβη 1983 2009, για τη οϊράνη (1928) 1986 2000 και για την Κορώνεια 1983 2009. Ενδεικτικά επιλέχθηκαν η ελάχιστη και µέγιστη τιµή των NO 3 - και του P για να γίνει µια συγκεντρωτική παρουσίαση των συγκεντρώσεών τους στα εξεταζόµενα ποτάµια και λίµνες.
4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι υψηλότερες συγκεντρώσεις φυτοφαρµάκων εντοπίζονται το διάστηµα λίγο µετά την εφαρµογή τους στον αγρό, δηλαδή την περίοδο από το Μάιο µέχρι τον Ιούνιο. Μερικές φορές είναι και η µόνη περίοδος κατά την οποία ανιχνεύονται κάποια από αυτά, ενώ απουσιάζουν τελείως το υπόλοιπο έτος. Από όλες τις καταγεγραµµένες µελέτες για τον Αξιό τα φυτοφάρµακα που ανιχνεύονται µε τη µεγαλύτερη συχνότητα είναι τα alachlor, atrazine, metolachlor, molinate, prometryne, 4,4 DDE (µεταβολίτης του DDT) και το α- και γ- ισοµερές του εξαχλωρο-κυκλοεξανίου (το γνωστό εντοµοκτόνο lindane). Κατά περίπτωση, συχνότερα συναντάµε τα 2,4-D, aldrin, diazinon, diuron, simazine, parathion, metribuzin και trifluralin. Στον Αλιάκµονα ανιχνεύονται συχνότερα τα alachlor, atrazine, 2,4-D, diazinon, γ-hch, metolachlor αλλά και τα molinate, parathion, parathion methyl, trifluralin και dieldrin. Στο Λουδία συχνότερα συναντάµε τα alachlor, atrazine, metolachlor, molinate, prometryne. Σε αρκετές περιπτώσεις τα γ-hch, parathion methyl, simazine, trifluralin και α-bhc. Τέλος, στον Στρυµόνα ανιχνεύθηκαν στις περισσότερες των περιπτώσεων που µελετήθηκαν τα aldrin, endosulfan sulfate, endrin aldehyde, heptachlor epoxide, prometryne, α- endosulfan και β-hch. Σε µερικές περιπτώσεις ανιχνεύθηκαν τα 4,4 DDE, atrazine, parathion methyl, metolachlor, simazine και γ-hch. Γενικά παρατηρούµε ότι τα φυτοφάρµακα που ανιχνεύθηκαν συχνότερα στα νερά των ποταµών είναι κατά κύριο λόγο τα ίδια, ιδιαίτερα στους ποταµούς Αξιό, Αλιάκµονα και Λουδία κάτι που είναι λογικό γνωρίζοντας τη θέση τους και το γεγονός ότι και οι τρεις εκβάλλουν στο Θερµαϊκό κόλπο. Η ύπαρξη των περισσοτέρων από αυτά τα φυτοφάρµακα είναι σε συνάρτηση των καλλιεργειών που υπάρχουν στη λεκάνη απορροής των ποταµών. Υπάρχει όµως και η περίπτωση του aldrin στον Στρυµόνα που είναι από τα φυτοφάρµακα που έχουν απαγορευθεί στην Ελλάδα από το 1972 και θεωρείται πιθανό η ύπαρξη του να οφείλεται σε µεταφορά του από τη Βουλγαρία. [10,11] Στη λίµνη Βεγορίτιδα τα atrazine, endosulfan sulfate, heptachlor, heptachlor epoxide και α- endosulfan ήταν από τα συχνότερα ανιχνεύσιµα. Το aldrin ανιχνεύθηκε σε υψηλές συγκεντρώσεις. Ανιχνεύσιµες συγκεντρώσεις είχαµε και στα endrin aldehyde, metolachlor, β-
HCH, δ-hch, parathion και parathion methyl. Στη Βόλβη ανιχνεύθηκαν κυρίως τα hexachlorobenzene, α- endosulfan, β-hch, γ-hch αλλά και τα alachlor, atrazine, dieldrin, aldrin, endosulfan sulfate, 2,4-DDT και metolachlor. Τέλος, στη οϊράνη στα διαθέσιµα, από δύο µελέτες, στοιχεία, ανάµεσα στις άλλες ανιχνεύσεις έχουµε και αυτές των atrazine, endrin aldehyde, fenthion, heptachlor, malathion, metolachlor, parathion ethyl, prometryne, α- endosulfan. Ενδεικτικά επιλέχθηκαν δύο φυτοφάρµακα το ζιζανιοκτόνο alachlor και το εντοµοκτόνο γ- HCH (lindane) για να γίνει µια συνολική παρουσίαση των συγκεντρώσεων των παραπάνω φυτοφαρµάκων στα εξεταζόµενα ποτάµια και λίµνες. Σε αυτή την παρουσίαση των συγκεντρώσεων του alachlor στα ποτάµια, για τις χρονικές περιόδους που εξετάζονται, οι υψηλότερες συγκεντρώσεις alachlor εµφανίζονται την περίοδο Μαΐου Αυγούστου 1992 µε παρόµοιες συγκεντρώσεις στους τρεις ποταµούς Αξιό, Αλιάκµονα και Λουδία. Επίσης παρατηρούµε ότι ο Αξιός είναι ο ποταµός µε τη µεγαλύτερη συχνότητα εµφάνισης υψηλών συγκεντρώσεων του alachlor, µε το Λουδία να ακολουθεί και να εµφανίζει σε κάθε εξεταζόµενη περίοδο Μαΐου Αυγούστου υψηλές συγκεντρώσεις του φυτοφαρµάκου. Στην παρουσίαση των συγκεντρώσεων του γ-hch (lindane) στα ποτάµια, για τις χρονικές περιόδους που εξετάζονται, η αισθητά υψηλότερη συγκέντρωση που συναντάµε είναι την περίοδο 1993 1994 στον Αξιό αλλά και την περίοδο 1997 1998 στον ίδιο ποταµό. Παρατηρώντας τις συγκεντρώσεις στα υπόλοιπα ποτάµια εντοπίζουµε σχετικά υψηλές συγκεντρώσεις στο Λουδία αλλά και στον Αλιάκµονα παλαιότερα. Τα διαθέσιµα στοιχεία για το alachlor και το γ-hch (lindane) στις εξεταζόµενες λίµνες είναι πολύ περιορισµένα. Είναι ξεκάθαρο ότι η Βόλβη παρουσιάζει εντονότερο πρόβληµα από τη Βεγορίτιδα µε υψηλότερες συγκεντρώσεις ιδιαίτερα στην περίπτωση του alachlor. Από τις µελέτες που υπάρχουν στη διάθεσή µας φαίνεται ότι το οργανικό φορτίο που συναντάται στα επιφανειακά νερά παρουσιάζει µια οµοιότητα και είναι σε άµεση εξάρτηση µε τις καλλιέργειες της περιοχής. Υπάρχει βέβαια και η περίπτωση των ποταµών που εισέρχονται στην Ελλάδα από άλλη χώρα και στους οποίους οι συγκεντρώσεις κάποιων φυτοφαρµάκων είναι ιδιαίτερα αυξηµένες στους σταθµούς δειγµατοληψίας κοντά στα σύνορα. Οι τιµές των οργανικών ρύπων των φυτοφαρµάκων διαφοροποιούνται ανάµεσα στα υδάτινα σώµατα µε πιο επιβαρυµένο, από τους ποταµούς, τον Λουδία. Για την περίπτωση των NO - 3, NO - 2, NH + 4 και του P η µεταβολή τους παρακολουθείται σε τακτικά χρονικά διαστήµατα, ιδιαίτερα για την περίοδο από το 1980 µέχρι και το 2001. Από το 2007 και µετά, η προσπάθεια της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας για µελέτη των λιµνών και ποταµών της περιοχής είναι πολύ καλά οργανωµένη και ολοκληρωµένη και µε προοπτική τακτικής ετήσιας έκθεσης αποτελεσµάτων. Είναι έντονη η ανάγκη να υπάρχει ένας σταθερός τρόπος και χρόνος δειγµατοληψίας για να µπορούν µακροχρόνια να εξαχθούν συµπεράσµατα. Αξιός: Η ποσότητα των νιτρικών αυξάνει από 4 mg/l από την έναρξη των συστηµατικά καταγραµµένων µετρήσεων και αυξάνεται φτάνοντας το 2001 µέχρι την τιµή των 17 mg/l. Μετά το 2005 2006 οι τιµές των νιτρικών µειώνονται στα 5 8 mg/l. Τα νιτρώδη σε παραπλήσιες τιµές µε µια αυξητική τάση το διάστηµα 1992 1993, που στις καταγραφές κάποιων ερευνητών είναι εξαιρετικά υψηλή, τα επίπεδα επανέρχονται µετά το 1995 σε αυτά των ετών πριν το 1992. Ο φώσφορος εµφανίζεται στις ίδιες τιµές εκτός από το 2003 που συναντάµε µια µεγάλη αύξηση για το έτος. Από το 2007 οι τιµές είναι σε χαµηλότερα επίπεδα από όλες τις προηγούµενες µετρήσεις. Αλιάκµονας: εν µπορούµε να βγάλουµε συµπεράσµατα καθώς οι διαθέσιµες µετρήσεις είναι λίγες και αφορούν το κατώτερο τµήµα του ποταµού που ανήκει στην Κεντρική Μακεδονία. Οι τιµές των νιτρικών N-NO 3 για το 1997 1998 είναι στα 0,88 mg/l ενώ το 2003 στα 25,32 mg/l. Το 2007 οι τιµές κυµαίνονται από τα 1,9 στα 4,6 mg/l. Λουδίας: Οι τιµές από το 1998 µέχρι και το 2003 ήταν κατά κύριο
λόγο υψηλές από το 2007 και µετά πέφτουν στα επίπεδα του 1995 1996. Στρυµόνας Κερκίνη: Από το 1980 µέχρι το 1997 οι τιµές των νιτρικών είναι στα ίδια επίπεδα. Από το 1997 και µετά παρουσιάζονται αυξητικές τάσεις οι οποίες από το 2007 και µετά µειώνονται. Οι σταθµοί κοντά στα σύνορα παρουσιάζουν τις περισσότερες φορές αυξηµένες συγκεντρώσεις νιτρικών σε σχέση µε σταθµούς χαµηλότερα στη ροή του ποταµού. Σε σηµεία δειγµατοληψίας προς τις εκβολές οι συγκεντρώσεις αυξάνονται φτάνοντας ή και ξεπερνώντας τις περισσότερες φορές τις συγκεντρώσεις µε τις οποίες εισέρχονται στη χώρα (παράδειγµα το σηµείο δειγµατοληψίας στο αρδ. αντλ. Μυρκίνου όπου είναι το σηµείο όπου ο Στρυµόνας συναντά τον Αγγίτη). Γαλλικός: Οι µετρήσεις είναι σχετικά πρόσφατες µε τιµές σχεδόν στα ίδια επίπεδα για τη δεκαετία που καλύπτουν εκτός από ένα έτος κατά το οποίο είναι σχεδόν διπλάσιες από τα συνηθισµένα. Συνοψίζοντας βλέπουµε ότι από τους ποταµούς της Κεντρικής Μακεδονίας, για το διάστηµα που υπάρχουν µετρήσεις, ο Λουδίας είναι ο ποταµός που παρουσιάζει τις υψηλότερες συγκεντρώσεις θρεπτικών µε τον Αξιό να ακολουθεί ενώ έπονται ο Στρυµόνας, ο Αλιάκµονας (για το τµήµα που ανήκει στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας) και ο Γαλλικός. εν µπορούµε να αγνοήσουµε, για τον Αξιό και τον Στρυµόνα, το γεγονός ότι εισέρχονται στην Ελλάδα από άλλες χώρες και αυτό µπορεί να σηµαίνει εισαγωγή υψηλών συγκεντρώσεων θρεπτικών που δεν µπορούν να ελεγχθούν. Βεγορίτιδα: εν είναι επαρκή τα στοιχεία. Το 1994 φαίνεται µια εξαιρετικά υψηλή συγκέντρωση νιτρικών στη Νησίδα του Αγ. Νικολάου περίπου 100 mg/l. Βόλβη: Οι τιµές των νιτρικών ήταν χαµηλές µέχρι το 1991 <0,44 mg/l. Από το 1994 και µετά οι τιµές είναι από 6 έως και 15,8 mg/l. Το 1998 στη δειγµατοληψία του Μαρτίου καταγράφεται µια εξαιρετικά υψηλή τιµή (112,2 mg/l) Από το 1999 και µετά εκτός από το 2001 και το 2003 οι τιµές επανέρχονται σε χαµηλά επίπεδα. Οι τιµές για τα νιτρώδη µέχρι το 1992 κυµαίνονται σε χαµηλά επίπεδα ενώ από το 1995 και µετά η αύξηση είναι εµφανής. οϊράνη: Μέχρι το 1989 χαµηλές τιµές νιτρικών (<0,44 mg/l) από το 1991 και µετά είναι αυξητικές µέχρι και το 2007 σε τιµές που φτάνουν µέχρι και τα 5,3 mg/l. Οι συγκεντρώσεις στα νιτρώδη µέχρι και το 1988 σε χαµηλά επίπεδα ενώ από το 1989 και µετά σε αυξητική τάση µε υψηλές τιµές να καταγράφονται το 1992 αλλά και το 2007. Κορώνεια: Πολύ χαµηλές τιµές νιτρικών (<0,44 mg/l) µέχρι και το 1992. Από το 1994 κατακόρυφη άνοδο των συγκεντρώσεων µε τιµές να φτάνουν στη µέγιστη συγκέντρωση των 132 mg/l, ενώ από το 2000 και µετά έχουµε κατακόρυφη πτώση για να φτάσουµε στο 2007 στις τιµές των 3 4 mg/l. Γενικά οι µετρήσεις από ερευνητές παρουσιάζουν έντονες διαφορές από τις µετρήσεις των υπηρεσιών. Οι µετρήσεις όµως που υπάρχουν σε πληθώρα και σε χρονική συνέχεια είναι αυτές των υπηρεσιών. Ενδεικτικά επιλέχθηκαν η ελάχιστη και µέγιστη τιµή των NO - 3 και του P για να γίνει µια συγκεντρωτική παρουσίαση των συγκεντρώσεών τους στα εξεταζόµενα ποτάµια και λίµνες. Έτσι, στα ποτάµια, οι υψηλότερες συγκεντρώσεις NO - 3 εµφανίζονται στον Αξιό το 2000 αλλά - και το 1998 ενώ και ο Λουδίας παρουσιάζει µια ασυνήθιστα υψηλή τιµή NO 3 το 2001. Γενικά από το 1998 και έπειτα στα περισσότερα ποτάµια εµφανίζεται µια έντονα αυξητική τάση και στις µέγιστες αλλά και στις ελάχιστες τιµές, σε σχέση µε τα προηγούµενα χρόνια. Οι υψηλότερες συγκεντρώσεις P είναι το 1993 στον Αξιό µε αµέσως επόµενη υψηλή συγκέντρωση το 2003 στον Αλιάκµονα. Το 2003, επίσης υψηλές συγκεντρώσεις P παρουσιάζουν ο Αξιός και ο Λουδίας. Για τις λίµνες, οι υψηλότερες συγκεντρώσεις νιτρικών καταγράφονται την περίοδο 1994 έως και 1998 στη λίµνη Κορώνεια µε την υψηλότερη συγκέντρωση το έτος 1997. Στη λίµνη Βεγορίτιδα τα έτη 1994 και 1996 παρουσιάζονται υψηλές τιµές και στις ελάχιστες αλλά και στις µέγιστες συγκεντρώσεις των NO - 3. Τέλος, η υψηλότερη συγκέντρωση P είναι στη λίµνη Βόλβη το έτος 2003. Εκτός από αυτή την ακραία συγκέντρωση P, η λίµνη οϊράνη
παρουσιάζει συχνά υψηλές συγκεντρώσεις ενώ η λίµνη Κορώνεια σχεδόν σε όλες τις µετρήσεις που πραγµατοποιήθηκαν σε αυτή έχει σταθερά υψηλές συγκεντρώσεις. Από όλα όσα παρουσιάστηκαν στην παρούσα εργασία αντιλαµβανόµαστε την αναγκαιότητα της συστηµατικής παρακολούθησης της ποιότητας των επιφανειακών υδάτων καθώς επηρεάζουν τη µεγάλη αγροτική αλλά και αστική περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας. Η συνεχής επιβάρυνση των υδάτων µε υπολείµµατα φυτοφαρµάκων και λιπασµάτων είναι κάτι που πρέπει να προβληµατίζει και να κατευθύνει τους αρµόδιους στην προστασία των υδάτινων πόρων µε την εφαρµογή περιβαλλοντικού σχεδίου διαχείρισής των και καλύτερων καλλιεργητικών πρακτικών από τους αγρότες. Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί και στην περίπτωση των υδάτινων σωµάτων που ανήκουν και σε γειτονικές χώρες και να εφαρµόζεται από κοινού ένα πρόγραµµα παρακολούθησης αλλά και διαχείρισής τους. [10] ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ [1] Παπαδοπούλου Μουρκίδου, Ευθ. (2008) ΓΕΩΡΓΙΚΑ ΦΑΡΜΑΚΑ Χηµεία, Φαρµακολογία (Φαρµακοκινητική/Μεταβολισµός/ Τρόπος δράσης), Τοξικολογία, Οικοτοξικολογία και Συµπεριφορά και Τύχη στο Περιβάλλον, εκδόσεις ΜΕΘΕΞΙ, Θεσσαλονίκη. [2] Βασιλικιώτης Γ.Σ. (1989) Χηµεία Περιβάλλοντος, εκδόσεις UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη. [3] Θεριός Ι. Ν. (2005) Ανόργανη Θρέψη & Λιπάσµατα Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, εκδόσεις Γαρταγάνης, Θεσσαλονίκη. [4] Ραγκου Α. (2008) Αποτίµηση Εξωτερικών Επιδράσεων της Γεωργίας στην Κοιλάδα του Ποταµού Στρυµόνα ιδακτορική ιατριβή, Γεωπονική Σχολή, Τοµέας Αγροτικής Οικονο- µίας, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη. [5] Παπαδοπούλου Μουρκίδου Ε. (Επιστηµονικά Υπεύθυνη) (2002) Πρόγραµµα Ελέγχου Ποιότητας Επιφανειακών Υδάτων στη Μακεδονία Θράκη Τελική Έκθεση Αποτελεσµάτων Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο, Εργαστήριο Γεωργικών Φαρµάκων, Θεσσαλονίκη. [6] Κωνσταντίνου Ι., Χελά., Γιαννούλης Ν. και Αλµπάνης Τ. (2005) Η Ρύπανση των Επιφανειακών Υδάτων της Ελλάδας από Υπολείµµατα Παρασιτοκτόνων: Εκτίµηση του Οικοτοξικολογικού Κινδύνου, 2 ο Περιβαλλοντικό Συνέδριο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη. [7] Μόσχος Α.. (1988) Γονιµότητα Εδάφους Θρέψη Φυτού και Λιπάσµατα, Τ.Ε.Ι. Θεσσαλονίκης, Σχολή Τεχνολογίας Γεωπονίας, Θεσσαλονίκη. [8] Ντοτα Α. (2008) Η Συµβολή της ΚΑΠ στην Προστασία του Περιβάλλοντος και τη Βιώσιµη Ανάπτυξη. Εφαρµογή στην Περιοχή της λίµνης Κορώνειας, ιπλωµατική Εργασία, Π.Μ.Σ. Ειδίκευσης «Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιµη Ανάπτυξη», Πολυτεχνική Σχολή Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη. [9] Μυστρίδου Γ. (2007) Περιβαλλοντικές Παράµετροι Ευτροφισµού στο Θερµαϊκό Κόλπο, Μεταπτυχιακή Εργασία, Σχολή Θετικών Επιστηµών Τµήµα Βιολογίας, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη. [10] Χαχούδη Α. (2010) ιερεύνηση της Χρονικής και Γεωγραφικής Μεταβολής των Επιπέδων των Φυτοφαρµάκων και Λιπασµάτων στα Επιφανειακά Νερά της Κεντρικής Μακεδονίας, Μεταπτυχιακή ιπλωµατική Εργασία,.Π.Μ.Σ. «Περιβάλλον Νέες Τεχνολογίες», Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων - Α.Τ.Ε.Ι.Θ. [11] Stylianos D. Kilikidis, Athanasios P. Kamarianos and Xanthippos N. Karamanlis (1992) Seasonal Fluctuations of Organochlorine Compounds in the Water of the Strimon River (N. Greece), Bulletin of Environmental Contamination and Toxicology 49: 375 380.