ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΑ (137Α-137 ΠΚ)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΑ (137Α-137 ΠΚ) Υπεύθυνη καθηγήτρια: Ελισσάβετ Συμεωνίδου-Καστανίδου ΒΟΥΛΓΑΡΗ ΜΑΡΙΑ Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 2009

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 Σελ. 1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ 7 2. ΕΝΝΟΜΟ ΑΓΑΘΟ 13 3. ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΤΕΛΕΣΗΣ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ 137 Α ΠΚ 17 4. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΕΛΕΣΗΣ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ 137 Α ΠΚ 20 5. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ ΣΤΟ ΑΡΘΡΟ 137 Α ΠΚ. 21 6. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΠΡΟΣΒΟΛΩΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑΣ ΣΤΟ ΑΡΘΡΟ 137 Α ΠΑΡ.3 και 4 ΠΚ 29 7. ΟΙ ΔΙΑΚΕΚΡΙΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ (137Β ΠΚ). 33 8. ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΠΛΑΝΗΣ 38 9. ΑΠΟΠΕΙΡΑ 41 10. ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ 43 2

11. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΡΡΟΗΣ 44 12. ΠΑΡΕΠΟΜΕΝΕΣ ΠΟΙΝΕΣ (137Γ ΠΚ) 46 13. ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ (137Δ ΠΚ) 46 14. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 50 15. Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ 54 16. ΟΙ ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ 57 ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 17. Η ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΔΔΑ 61 18. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΒΛΕΨΗΣ ΤΩΝ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ 65 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 68 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Παρά το γεγονός ότι έχουν απαγορευθεί βάσει του διεθνούς δικαίου, τα βασανιστήρια αποτελούν διαδεδομένη πρακτική σε πολλές χώρες, εκ των οποίων πολλές έχουν ωστόσο κυρώσει τη σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά της πρακτικής αυτής. Στην ΕΕ εκτιμάται ότι ζουν σήμερα 400.000 θύματα βασανιστηρίων, τα περισσότερα από τα οποία είναι πρόσφυγες. Η πρακτική της χρησιμοποίησης των βασανιστηρίων ήταν γνωστή σε όλες τις αρχαίες νομοθεσίες, χωρίς εξαίρεση της ελληνικής και της ρωμαϊκής, από την οποία κληροδοτήθηκε στις νομοθεσίες των ευρωπαϊκών κρατών και διατηρήθηκε μέχρι τους νεότερους χρόνους. Τα βασανιστήρια βρήκαν το αποκορύφωμά τους στη χώρα μας κατά την περίοδο της δικτατορίας. Αυτή η τραγική εμπειρία υπήρξε εξάλλου και η αιτία στο να ακολουθήσει νέα κατεύθυνση η συνταγματική επιταγή για την απαγόρευση των βασανιστηρίων. Τα χρόνια που μεσολάβησαν από την πτώση της δικτατορίας, η Ελλάδα είχε να επιδείξει αποτελέσματα και λήψη μέτρων που δίνανε, ίσως, την εντύπωση σθεναρής πολιτικής αντίδρασης στην πρακτική των βασανιστηρίων και άλλων κακοποιήσεων στην άσκηση της ποινικής εξουσίας. Το ελληνικό Σύνταγμα περιέλαβε την απαγόρευση των βασανιστηρίων και άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας σε περίοπτη θέση, με την επιταγή μάλιστα προς τον κοινό νομοθέτη να προβλέψει την ιδιώνυμη ποινικοποίησή τους. Σε μία πανηγυρική συνεδρίαση εισάγει το ελληνικό κοινοβούλιο το Νοέμβριο του 1984 ομόφωνα στο κεφάλαιο του Ποινικού Κώδικα με τις προσβολές κατά του πολιτεύματος, διατάξεις για την πλήρη ποινική κάλυψη του φαινομένου. Η Ελλάδα διαδραματίζει πρωτοστατικό ρόλο στη διεθνή καταδίκη των βασανιστηρίων και το 1988 και 1991 επικυρώνει αντίστοιχα τη σχετική Σύμβαση του ΟΗΕ 1984 και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής τιμωρίας του 1985. Με μία επαινετή πρωτοβουλία του ο Ελληνας συνταγματικός νομοθέτης, όρισε ότι «Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως 4

νόμος ορίζει.» (άρθρο 7 παρ. 2 Συντ.). Σε υλοποίηση της επιταγής αυτής ψηφίστηκε ο ν. 1500/1984 «περί ποινικού κολασμού των βασανιστηρίων», ο οποίος κατέστησε τα βασανιστήρια έγκλημα κατά του πολιτεύματος, με τη σκέψη ότι τούτο «δεν προσβάλλει μόνο τα αγαθά του ατόμου αλλά κυρίως την ίδια την υπόσταση της Πολιτείας, η οποία ως δημοκρατική αισθάνεται η ίδια βαθύτατα θιγόμενη από τη διαστροφή της εξουσίας της, με απανθρωπιές που κακοποιούν την ανθρώπινη αξία» (Εισηγητική έκθεση ν. 1500/1984). Πράγματι η διάταξη του άρθρου 7 παρ. 2 του Συντάγματος εισάγει νέο δίκαιο. Η καινοτομία της παρουσιάζεται στο γεγονός ότι εκτός από τα βασανιστήρια που απαγόρευαν όλα τα προηγούμενα Συντάγματα, περιλαμβάνει και την απαγόρευση οποιασδήποτε σωματικής κακώσεως ή βλάβης της υγείας, της ψυχολογικής βίας και κάθε άλλης προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η ιδιαίτερη αξία της διατάξεως αυτής έγκειται ακόμη και στο ότι επέβαλε στον κοινό νομοθέτη την υποχρέωση να ποινικοποιήσει με εξιδιασμένο τρόπο τις απαγορεύσεις που περιγράφει, ορίζοντας περαιτέρω «και τιμωρούνται ως νόμος ορίζει». Κατά το άρθρο 137Α παρ.2 ΠΚ (που προστέθηκε από το ν. 1500/1984) «βασανιστήρια συνιστούν κάθε μεθοδευμένη πρόκληση έντονου σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη, καθώς και κάθε παράνομη χρησιμοποίηση χημικών, ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνητών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη βούληση του θύματος». Το πρόβλημα αυτό, όμως, δυστυχώς δεν έπαψε να υπάρχει. Παρά την κατάργηση των νόμιμων βασανιστηρίων της μεσαιωνικής εποχής και των νεώτερων χρόνων, παρά τις απαγορεύσεις των διαφόρων Συνταγμάτων και των διαφόρων διεθνών συμβάσεων, η πρακτική των βασανιστηρίων και των άλλων μορφών κακομεταχείρισης από κρατικά όργανα δεν έχουν εκλείψει. Θα ήταν αφελές να ισχυριστεί κανείς ότι, επειδή τα βασανιστήρια απαγορεύονται από τα Συντάγματα και δεν προβλέπονται στους νόμους, δεν εφαρμόζονται στην πράξη. Η Ελλάδα δεν είναι απαλλαγμένη από την παγκόσμια τάση που έχουν τα όργανα του νόμου να παραβιάζουν συχνά τα δικαιώματα των πολιτών κατά τη διάρκεια της σύλληψης, της ανάκρισης, της κράτησης ή της φυλάκισης. Αυτή η στάση υποβοηθείται από την πρακτική των δικαστικών αρχών, οι 5

οποίες σπάνια διώκουν αυτή την εγκληματική συμπεριφορά. Όταν το κάνουν, οι υποθέσεις φτάνουν στο δικαστήριο πολλά χρόνια μετά τα γεγονότα. Αυτό συμβαίνει ακόμη και σε περιπτώσεις που στηρίζονται σε ιατροδικαστικά στοιχεία, αφού περιστασιακά, αδιάσειστα ενοχοποιητικά στοιχεία καθώς και ιατροδικαστικές βεβαιώσεις αγνοούνται από τα δικαστήρια, τα οποία τελικά αθωώνουν τους αστυνομικούς. Οι αστυνομικοί μπορούν να παραμείνουν στο σώμα κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης περιόδου των ανακρίσεων και των δικαστικών διαδικασιών και κατ αυτό τον τρόπο είναι σε θέση να ασκούν ανεπίτρεπτη επιρροή σε εκείνους που θα τολμήσουν να ασκήσουν δίωξη εναντίον τους. Οι πρακτικές αυτού του είδους αποθαρρύνουν πολλά θύματα αστυνομικής βίας από το να καταθέσουν μηνύσεις κατά των αστυνομικών. 1 Αν κανείς επιχειρήσει να εξηγήσει το γεγονός, ότι παρά την πανηγυρική απαγόρευση των βασανιστηρίων από τα Συντάγματα και τις ιεθνείς Συμβάσεις, στην πράξη αυτά εφαρμόζονται σε πολλές χώρες, θα μπορούσε να υποθέσει ότι υπάρχει πεποίθηση ορισμένων αστυνομικών και σωφρονιστικών υπαλλήλων, ότι κακοποιήσεις και βασανιστήρια σε ορισμένες περιπτώσεις πρέπει να επιτρέπονται για την μεταχείριση μερικών «δύσκολων» ή «επικίνδυνων» κρατουμένων. Αυτή η «δικαιολόγηση» προϋποθέτει, βέβαια, ότι αυτές οι μέθοδοι μπορεί να εφαρμόζονται μόνο στους «άλλους» και μάλιστα στους «παράνομους». Οι ίδιοι οι αστυνομικοί, σωφρονιστικοί και λοιποί δημόσιοι υπάλληλοι βρίσκονται εντεύθεν του ορίου της νομιμότητας και μπορούν να επωφελούνται από τις εξαιρέσεις αυτές και να κάνουν χρήση των μεθόδων αυτών, χωρίς να διακινδυνεύουν να υποστούν και οι ίδιοι τις συνέπειές τους. Τέτοιες εξαιρετικές περιπτώσεις θεωρούνται ότι είναι η καταπολέμηση της τρομοκρατίας, του εμπορίου ναρκωτικών και άλλων μορφών βαριάς εγκληματικότητας αλλά ακόμη και η κακομεταχείριση ανεπιθύμητων αλλοδαπών. 2 Το ζήτημα, λοιπόν, που θα μας απασχολήσει ειδικότερα εδώ είναι, πότε, σε αυτό το νομοθετικό πλαίσιο, η αστυνομική βία ξεπερνά τα όρια της νόμιμης άσκησής της και παραμένει μία τελικά άδικη συμπεριφορά για την οποία θεμελιώνεται τόσο ατομική ποινική ευθύνη, όσο και 1 Βλ. Έκθεση Ελληνικού Παρατηρητηρίου των συμφωνιών του Ελσίνκι, Ελλάδα: Βασανιστήρια, απάνθρωπη συμπεριφορά ή τιμωρία,, www.greekhelsinki.gr 2 Βλ. Σπινέλλη Δ., Η αντιμετώπιση των βασανιστηρίων στην Ελλάδα, Υπερ. 1999, σ.841 6

συλλογική ευθύνη του κράτους να υιοθετήσει, όπου είναι αναγκαίο πρόσφορα μέτρα για την αποτροπή αντίστοιχων προσβολών στο μέλλον. 1) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Το φαινόμενο των βασανιστηρίων είναι τόσο παλιό όσο και το φαινόμενο της εξουσιαστικής οργάνωσης της κοινωνίας. Το μεγάλο μέρος άλλωστε της ιστορικής του διαδρομής διανύθηκε στο όνομα ή με την ανοχή του νόμου. Ο βασανισμός των δούλων στην αρχαία Αθήνα, των χριστιανών αλλά και των πολιτών για crimen majestatis στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, των αιρετικών από την ιερά εξέταση, η θεσμοποίηση του βασανισμού στην ποινική διαδικασία με την Carolina (1532) στη Γερμανία και η ανοχή του μέχρι τα τέλη του ΙΗ αιώνα για τα εγκλήματα κατά του κράτους, οι σωματικές ποινές και βάναυσες δημόσιες εκτελέσεις στα απολυταρχικά συστήματα της Κεντρικής Ευρώπης είναι μερικοί μόνο σταθμοί της επισημοποιημένης βαρβαρότητας. Είναι, όμως, και ενδεικτικά ιστορικά παραδείγματα που υπό το σύγχρονο πρίσμα του ιδιαίτερου προσβλητικού χαρακτήρα των βασανιστηρίων διαφωτίζουν την αντικειμενοποίηση του ατόμου στην άσκηση της εξουσίας. 3 Στην ιστορική εξέλιξη δύο παράγοντες ήταν καθοριστικοί για την εφαρμογή του βασανισμού ως επιτρεπτού μέσου στην ποινική διαδικασία. Το κατά πόσον αφενός μπορούσε ο κατηγορούμενος ή μάρτυρας με βάση τα εκάστοτε ισχύοντα κοινωνικοπολιτικά και θεσμικά αξιολογικά κριτήρια να είναι συμμέτοχος σε μία δημόσια υπόθεση και αφετέρου η προθυμία της εκάστοτε κυβέρνησης να παραμείνει σε ένα επίπεδο επικοινωνιακής συνύπαρξης με τον θιγόμενο. Η προθυμία αυτή εξαρτόταν συνήθως από την έκταση της απειλούμενης κυριαρχίας. 3 Βλ. Σιμόπουλο Κ., Βασανιστήρια και εξουσία, Από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, το Βυζάντιο και την Τουρκοκρατία ως την εποχή μας, Αθήνα 1987 7

Στα απολυταρχικά συστήματα που στηρίζονταν στο αδιαπραγμάτευτο και ακαταμάχητο της εξουσίασης, η ατιμωρησία του εγκλήματος αμφισβητούσε την παντοδυναμία της κρατικής βίας. Η προσφυγή στα βασανιστήρια για την, έστω και εικονική, αποκατάσταση της τάξης με τη «διελεύκανση» και τιμωρία του εγκλήματος διατράνωνε την υπεροχή της. 4 Στην Ελλάδα οι πατριώτες αγωνιστές βασανίστηκαν μαζικά και άγρια στη Μακρόνησο ενώ από τα Γιούρα πέρασαν συνολικά, σε όλες τις περιόδους λειτουργίας τους, 22.000 αγωνιστές πολιτικοί κρατούμενοι, πολλοί απ' αυτούς έμειναν ανάπηροι, άλλοι πέθαναν και άλλοι τρελάθηκαν. Αλλά και κατά τη διάρκεια της χούντας έγιναν φρικτά βασανιστήρια σε βάρος των δημοκρατών που αντιστάθηκαν. Τα βασανιστήρια αυτά αποκαλύφθηκαν στις δίκες των βασανιστών. Από τον Αύγουστο του 1975 μέχρι το Νοέμβριο του 1976, έγιναν έξι δίκες για βασανιστήρια. Η πρώτη και δεύτερη δίκη των βασανιστών του ΕΑΤ - ΕΣΑ, η δίκη για τους βασανιστές του ΕΛΛΗ, η δίκη των βασανιστών της Ασφάλειας Αθηνών στη Χαλκίδα και η δίκη των βασανιστών για τα βασανιστήρια στην Μπουμπουλίνας, όπου λειτουργούσε και η περίφημη «ταράτσα» σαν τόπος βασανιστηρίων. εκάδες αγωνιστές κατέθεσαν για τα βασανιστήρια που υπέστησαν από το χουντικό καθεστώς. Ξυλοδαρμοί, φάλαγγα, ηλεκτροσόκ, απομόνωση, παραισθησιογόνα 5 Από την παράθεση των σημαντικών δικών προκύπτει με ανάγλυφο τρόπο η επιλεκτικότητα που χαρακτηρίζει την ποινική δίωξη των υπευθύνων για πράξεις βασανισμού κατά τη διάρκεια της δικτατορίας. Ενώ οι σημαντικότεροι κατηγορούμενοι της ΕΣΑ καταδικάστηκαν σε αυστηρές ποινές, οι ποινικές καταδίκες στη δίωξη των μελών της αστυνομίας ήταν ασήμαντες. Με την έλλειψη ad hoc ποινικών διατάξεων για πράξεις βασανισμού, η ποινική δίωξη στηρίχτηκε κυρίως στις διατάξεις για κατάχρηση εξουσίας, σωματικές βλάβες και σε ορισμένα στρατιωτικά αδικήματα. 6 «To γεγονός ότι ομολογία της προεκλήθη διά της βίας δεν αποκλείει να είναι αληθής, εφόσον αυτή διασταυρούται μετά των λοιπών αποδεικτικών στοιχείων, οπότε εν τη περιπτώσει 4 Βλ. Σπυράκο Δ., Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων: επίσημη στάση και πραγματικότητα, Υπερ.1993, σ.41 5 Βλ. Παρέμβαση του Παπλωματά Κωνσταντίνου, εκπροσώπου του Δ.Σ. της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδας στο 4 ο Διεθνές Συμπόσιο κατά της απομόνωσης που πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι από τις 16 έως τις 19 Δεκεμβρίου 2005 6 Βλ. Σπυράκο Δ., ό.π., σ.33 8

ταύτη διατηρεί την αποδεικτικήν της δύναμιν». Το κείμενο αυτό αποτελεί απόσπασμα δικαστικής απόφασης, που δεν εκδόθηκε στην προεπαναστατική περίοδο της Γαλλίας, αλλά στην αυτοχαρακτηριζόμενη σαν «επαναστατική» περίοδο των «κυβερνήσεων βίας» της επταετίας 1967-1974 στην Ελλάδα. εν πρόκειται καν για απόφαση Εκτάκτου Στρατοδικείου, αλλά του Ποινικού Τμήματος του Αρείου Πάγου, του κατ εξοχήν δηλαδή δικαστηρίου ελέγχου της νομιμότητας και προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των θεμελιωδών δικαιωμάτων. 7 Είναι γεγονός ότι και υπό τις συνθήκες της εποχής εκείνης ίσχυε η διάταξη του άρθρου 239 ΠΚ, που απαγόρευε τη δια βίας απόσπαση της ομολογίας του κατηγορουμένου «έστω και αν η βία αυτή δεν φθάνη τα όρια των βασάνων, αι οποίες ως γνωστόν ανέκαθεν απηγορεύοντο και υπό του Συντάγματος είτε ως ποινή, είτε ως μέσον ανιχνεύσεως εγκλήματος». 8 Η ελληνική ποινική σκέψη παρέμεινε ακέραιη την ίδια εποχή, κατά την οποία φύλακες του νόμου, νομιμοποιούσαν τις πρακτικές της δικτατορίας. Σημειώνεται ότι η δια βίας ομολογία του κατηγορουμένου στην υπόθεση αυτή αφορούσε την «κλοπή 30 φιαλών ποτών». Η αυστηρή κριτική που ασκείται κατά της αρεοπαγιτικής αυτής απόφασης έχει, εκτός της δογματικής, και ιστορική θεμελίωση. Σε μια εποχή έντονων αντιδράσεων του ευρωπαϊκού συνασπισμού για την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, του Συμβουλίου της Ευρώπης, απέναντι στη γενικευμένη πρακτική των βασανισμών όσων αντιστάθηκαν στο καθεστώς ανελευθερίας της περιόδου 1967-1974, στη χώρα μας αναμενόταν εύλογα η επίδειξη ευαισθησίας και προσοχής από τα δικαστήρια, τους «φυσικούς εγγυητές» της αξίας και των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου, ώστε οι αποφάσεις τους να μη δημιουργούν «εντονωτάτας απορίας» και να μη χρειάζεται η υπόμνηση όσων η θεωρία είχε υποστηρίξει, σε χαλεπούς μάλιστα καιρούς, για την απαγόρευση της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχειρίσεως των κατηγορουμένων κατά την αστυνομική ιδίως προανάκριση. 9 Όσον αφορά στην εκπαίδευση των βασανιστών αποκαλύφθηκε ότι αρκετοί από αυτούς είχαν εκπαιδευτεί στην τέχνη των βασανιστηρίων στις ΗΠΑ. Άλλοι εκπαιδεύτηκαν από τη στρατιωτική αστυνομία, την περιβόητη ΕΣΑ. Να πώς περιγράφει η έκθεση της ιεθνούς Αμνηστίας τη δημιουργία ενός βασανιστή. «Μετά τη βασική εκπαίδευση, νεαροί κληρωτοί 7 Βλ. ΑΠ 761/1973, ΠΧ ΚΓ, σ. 806 8 Βλ. Παρατηρήσεις Ψαρούδα-Μπενάκη Α. στην ΑΠ 761/1973, ΠΧ ΚΓ, σ.806 9 Βλ. Αργυρόπουλο Χ., Οι ποινικές διατάξεις για τα βασανιστήρια, ΠοινΔικ2002, σ.773 9

στρατιώτες από γνωστές αντικομμουνιστικές οικογένειες επιλέγονταν για ειδική εκπαίδευση από τη στρατιωτική αστυνομία. Από περαιτέρω εξονυχιστική εξέταση, ξεχώριζαν εκείνοι που θα εκπαιδεύονταν ως βασανιστές. Αυτή η διάκριση σήμαινε ιδιαίτερα προνόμια, γόητρο, χρήση αυτοκινήτου, βαθμό υπαξιωματικού, έξτρα μισθό και άδειες και μια θέση στην πρωτεύουσα μάλλον, παρά στην επαρχία ή τα σύνορα. Οι περισσότεροι απ' αυτούς ήταν από επαρχία ή από εργατικές οικογένειες κι έτσι αυτά τα προνόμια και η εγγυημένη θέση στο ημόσιο μετά την αποστράτευσή τους ήταν ισχυρό κίνητρο για να δεχτούν μια θέση στο επίλεκτο στρατιωτικό σώμα. Στην αρχή δε γνώριζαν τα καθήκοντα αυτού του σώματος. Ένα μεγάλο μέρος της εκπαίδευσής τους αποτελείτο από χτυπήματα που έδιναν κι έπαιρναν από τους συναδέλφους τους. Οι αξιωματικοί που τους εκπαίδευαν τους διέταζαν να τρώνε τις λουρίδες από τους μπερέδες τους, να γονατίζουν και να ορκίζονται υποταγή σε πορτρέτα διοικητών, να κάνουν εξευτελιστικές πράξεις, όπως να προσποιούνται ότι κάνουν έρωτα σε μια γυναίκα μπροστά σε άλλους στρατιώτες. Μετά την ιδεολογική διδασκαλία και ψυχολογική προετοιμασία, τους ανέθεταν στην αρχή να φρουρούν φυλακισμένους, κατόπιν να συλλαμβάνουν υπόπτους και, τέλος, να τους βασανίζουν. Το να διστάζουν να βασανίζουν σήμαινε γελοιοποίηση, περισσότερο ξύλο, απειλές μετάθεσης και απώλειες των προνομίων και απειλές για την οικονομική υπόσταση των οικογενειών τους». Ανατρίχιασε η κοινή γνώμη παγκοσμίως, όταν πριν λίγα χρόνια, δημοσιογράφος αμερικανικής εφημερίδας, με άρθρο του, επανέφερε το ζήτημα των βασανιστηρίων, προτείνοντας τη νομιμοποίησή τους, στο όνομα της καταπολέμησης της τρομοκρατίας. Επειδή, όμως, οι εφημερίδες δεν επαρκούν, διότι δε διαβάζονται από το πλατύτερο κοινό, φαίνεται πως χρειαζόταν ένας απλούστερος και «χαρούμενος» τρόπος, για να «περάσει» η ιδεολογία των βασανισμών και να γίνει αποδεκτή από την αμερικανική - και όχι μόνον - κοινή γνώμη. Επιστρατεύτηκαν, λοιπόν, τα τηλεπαιχνίδια. Το ένα απ' αυτά, ονομάζεται «θάλαμος» - προφανώς των βασανιστηρίων - και είχε προβληθεί από το δίκτυο FOX. Οι παίκτες βασανίζονταν με αληθινά βασανιστήρια όλο και περισσότερο, με ηλεκτροσόκ, κρέμονταν πάνω από φλόγες που τους τσουρούφλιζαν τα πόδια, έμπαιναν μισόγυμνοι στην κατάψυξη, ενώ ο τηλεπαρουσιαστής κραύγαζε «θέλω να σε δω να 10

υποφέρεις», «πες μου πόσο πονάς» κ.ά. Σε επόμενες δοκιμασίες περιλαμβανόταν και ένα δωμάτιο με 500 μύγες. Ο τελικός στόχος του παιχνιδιού ήταν να υποφέρει ο παίκτης όλο και περισσότερο, ώστε να αποχωρήσει, μην αντέχοντας τα βασανιστήρια. Το δεύτερο τηλεπαιχνίδι προβλήθηκε από το κανάλι ABC και λεγόταν «Καρέκλα». Οι παίκτες απαντούσαν σε ερωτήσεις, ενώ ήταν δεμένοι σε μια καρέκλα και περιστοιχίζονταν από ζωντανούς κροκόδειλους. Τηλεπαρουσιαστής ήταν ένας διάσημος παίκτης του τένις, ενώ στόχος του παιχνιδιού ήταν να μην αυξάνεται η καρδιακή συχνότητα του παίκτη, παρά τις αντίξοες συνθήκες του παιχνιδιού. Τα βασανιστήρια, λοιπόν, «πουλάνε», αν κρίνει κανείς από τη μεγάλη θεαματικότητα που είχαν τα τηλεπαιχνίδια (12,4 εκατομμύρια θεατές η «Καρέκλα» και 9,8 εκατομμύρια ο «θάλαμος»). Αλλά ας μη νομίσουμε ότι επειδή αυτά τα ανατριχιαστικά εξελίσσονται στην Αμερική δε μας αφορούν, κάθε άλλο μάλιστα. Είναι γνωστό ότι η κερδοσκοπία, στη βάση των σκοτεινών, βρώμικων ενστίκτων, λειτουργεί παντού το ίδιο. Και απευθύνεται ιδεολογικά κύρια στους νέους. Είναι, αλήθεια, τυχαίο - ή εμείς είμαστε καχύποπτοι; - ότι τις ίδιες μέρες στις μικρές μας οθόνες εμφανίζονταν τραγικές εικόνες για τις συνθήκες κράτησης των αιχμάλωτων Ταλιμπάν που κρατούνται στη βάση Γκουαντανάμο της Κούβας; Συγκλονιστικές φωτογραφίες, που έδειχναν ανθρώπους - φυτά, έκαναν το γύρο του κόσμου και προκάλεσαν σάλο και διεθνή κατακραυγή, πρωτοσέλιδα δημοσιεύματα στις περισσότερες έγκυρες ευρωπαϊκές εφημερίδες. Περιγράφοντας την κατάσταση των αιχμαλώτων, έγραφε η γαλλική «Μοντ»: «Κλεισμένοι σε κλουβιά, γονατιστοί ανάμεσα σε δύο σειρές αγκαθωτά συρματοπλέγματα, αλυσοδεμένοι, ποτισμένοι με ναρκωτικά, φιμωμένοι, σε κατάσταση αποκαλούμενη «απομόνωση των αισθήσεων», με δεμένα μάτια». Και η γερμανική «Ζιντντόιτσε Τσάιτουνγκ»: «Σαν να μην έφθανε που κακομεταχειρίζονται τους εχθρούς τους σαν ζώα σε κλουβιά, οι ΗΠΑ τους εξορίζουν σε ένα χώρο ανυπαρξίας δικαίου». Έτσι, λοιπόν, ο μεσαίωνας των βασανιστηρίων εισβάλλει ξανά, στο όνομα της τρομοκρατίας. 11

Ας ξαναγυρίσουμε, όμως, στη μικρή οθόνη. Η εμφάνιση των ανατριχιαστικών τηλεπαιχνιδιών και των συγκλονιστικών σκηνών κράτησης των αιχμαλώτων πολέμου, δεν είναι κεραυνός εν αιθρία. Υπάρχει από καιρό, όσο κι αν φανεί παράξενο, η σχετική προετοιμασία του εδάφους. Εδώ και κάτι χρόνια τώρα, το τηλεοπτικό κοινό ανά τον κόσμο - και στη χώρα μας - υποβάλλεται σε μια συστηματική πλύση εγκεφάλου, με στόχο τη φθορά των συνειδήσεων, μέσω των φρικτών αμερικανικών παραγωγών βίας. Σ' αυτές, το γνωστό προσφιλές στόρι είναι το κυνήγι των κακών κακοποιών ή τρομοκρατών από τις καλές αμερικάνικες αρχές και υπηρεσίες. Σε πολλές από αυτές τις ταινίες, οι «κακοί» υποβάλλονται σε πλείστα όσα βασανιστήρια - μια απ' αυτές, π.χ., έδειχνε το αργό και βασανιστικό κόψιμο του αυτιού ανθρώπου, που ήταν δεμένος σε μια καρέκλα. Έτσι, οι «καλοί» νομιμοποιούνται απέναντι στα τέρατα, όποιο μέσο βίας κι αν χρησιμοποιήσουν, ακόμα κι αν τους σκοτώσουν, παρά και ενάντια στις διαταγές των ανωτέρων τους. Εμφανίζονται, λοιπόν, εδώ και καιρό, επικίνδυνες απόψεις, φασιστικές, που νομιμοποιούν τη βία, ολέθριες, κύρια για τη νεολαία, αλλά και για όλους τους εργαζόμενους, που, κουρασμένοι από τη δουλειά, αφήνονται να ψυχαγωγηθούν μ' αυτά τα προγράμματα βίας, που ίσως χωρίς να το συνειδητοποιούν επιδρούν στην κρίση, στη μνήμη και τις απόψεις τους. Όπως επισημαίνει σε έκθεσή της, του 1984, η ιεθνής Αμνηστία, οι απολογητές των βασανιστηρίων κατά κανόνα επικαλούνται το κλασικό επιχείρημα της σκοπιμότητας. Ότι, δηλαδή, οι αρχές είναι υποχρεωμένες να συντρίψουν τους τρομοκράτες, που η δράση τους απειλεί ανθρώπινες ζωές και θέτει σε κίνδυνο την κοινωνία των πολιτών, όσο και το ίδιο το κράτος. Γίνεται προσπάθεια να δικαιολογηθούν τα βασανιστήρια, με τον ισχυρισμό ότι η επιδίωξη είναι η προστασία του μεγαλύτερου αγαθού για το μεγαλύτερο αριθμό ατόμων. Ο ρόλος της ψυχιατρικής επιστήμης και η μέθοδος της χρησιμοποίησης ναρκωτικών και παραισθησιογόνων ουσιών ως μέσων βασανισμού είναι γνωστά, αν και όχι σε μεγάλη έκταση. Ποιος, αλήθεια, δε θυμάται από την τηλεόραση τη σκηνή της σύλληψης του Οτσαλάν από τις μυστικές υπηρεσίες; Το όλο απόγνωση άγριο βλέμμα του, την παραλυμένη βούληση του ανθρώπου, που βρίσκεται κάτω από την επίδραση ψυχοτρόπων ουσιών; Πολλά γράφτηκαν εκείνες τις μέρες στις εφημερίδες για τα ψυχοφάρμακα και τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν. 12

Αν τα βασανιστήρια μπορεί να αποτελούν τηλεοπτικά σόου για ορισμένες χώρες, για την Ελλάδα τα βασανιστήρια αποτελούν μια επώδυνη ιστορική μνήμη. Από τη δικτατορία του Μεταξά μέχρι τα φρικτά βασανιστήρια της μετεμφυλιοπολεμικής περιόδου στα κολαστήρια της Μακρονήσου, της Γυάρου και αργότερα στην Μπουμπουλίνας, στην Ασφάλεια της Μεσογείων επί χούντας, στο ΕΑΤ - ΕΣΑ, στις στρατιωτικές φυλακές Μπογιατίου. 10 2) ΕΝΝΟΜΟ ΑΓΑΘΟ Η ποινικοποίηση των βασανιστηρίων δεν ικανοποίησε απλώς μια επιθυμία του συντακτικού νομοθέτη, όπως αυτή εκφράστηκε με το άρθρο 7 παρ. 2 του Συντάγματος, αλλά υπήρξε ασφαλώς και ορθή. ύσκολα, όμως, θα μπορούσε να ισχυρισθεί κανείς ότι ορθή ήταν και η συστηματική ένταξη των σχετικών διατάξεων ανάμεσα στα εγκλήματα που στρέφονται κατά του πολιτεύματος. Σύμφωνα με την Εισηγητική Έκθεση η λύση αυτή ενδείκνυται για δύο λόγους: α) Καθιστά σαφές ότι το έγκλημα των βασανιστηρίων δεν προσβάλλει μόνο τα αγαθά του ατόμου- αυτά προστατεύονται ούτως ή άλλως από άλλες διατάξεις του ΠΚ- αλλά κυρίως την ίδια την υπόσταση της πολιτείας, η οποία ως δημοκρατική αισθάνεται η ίδια βαθύτατα θιγόμενη από τη διαστροφή της εξουσίας της, με απανθρωπιές που κακοποιούν την ανθρώπινη αξία. β) Ανταποκρίνεται πιστά στο πνεύμα του Συντάγματος το οποίο ακριβώς υλοποιεί. Γιατί το Σύνταγμα στο πρώτο τμήμα του, που έχει τον τίτλο «Μορφή του πολιτεύματος» περιλαμβάνει δύο διατάξεις: Το άρθρο 1 που καθορίζει το δημοκρατικό χαρακτήρα και τη δομή του πολιτεύματός μας και το άρθρο 2 που ορίζει ως ουσία του πολιτεύματος αυτού, το σεβασμό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου. Και συνεχίζει η αιτιολογική έκθεση: Όπως επομένως το έγκλημα της εσχάτης προδοσίας που θίγει το χαρακτήρα και τη δομή της πολιτείας ως δημοκρατικής, συνιστά έγκλημα προσβολής του πολιτεύματος, έτσι και τα βασανιστήρια, που 10 Βλ.Παρέμβαση του Παπλωματά Κωνσταντίνου,ό.π. 13

θίγουν σύμφωνα με τη ρητή διάταξη της παρ.2 του άρθρου 7 του Συντάγματος την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, πρέπει και αυτά να χαρακτηρισθούν ως εγκλήματα κατά του πολιτεύματος και να ενταχθούν στο σχετικό πρώτο κεφάλαιο του ειδικού μέρους του ΠΚ, αφού ο σεβασμός στην αξία του ανθρώπου αποτελεί, κατά τη ρητή συνταγματική θέληση, στοιχείο της μορφής του πολιτεύματος και μάλιστα τον ουσιαστικό του πυρήνα. Η εισηγητική έκθεση, λοιπόν, προβάλει ως έννομο αγαθό που προστατεύεται από τη συγκεκριμένη διάταξη, το πολίτευμα, αφού είναι γνωστό ότι η ένταξη μιας διατάξεως σε κάποιο κεφάλαιο του Ποινικού Κώδικα γίνεται με βάση το προστατευόμενο από αυτή έννομο αγαθό. Όπως, όμως, φαίνεται από την ανάγνωση της εισηγητικής έκθεσης αιτία της λαθεμένης επιλογής κατά την ταξινόμηση των νέων εγκλημάτων υπήρξε η υπερβολική συναισθηματική φόρτιση που κατείχε τους συντάκτες του νόμου. Όπως φαίνεται καθαρά η σκέψη των συντακτών του νομοθετήματος υπήρξε ότι το δημοκρατικό πολίτευμα της χώρας προσβάλλεται αντανακλαστικά. Όταν κρατικά όργανα ή σφετεριστές της εξουσίας πλήττουν με απάνθρωπο τρόπο ατομικά έννομα αγαθά ζωτικής σημασίας, τότε θίγεται και η ίδια η υπόσταση της πολιτείας. Με αυτή τη σκέψη, όμως, το ίδιο θα έπρεπε να υποστηριχθεί και για μια σειρά από άλλα εγκλήματα του Ποινικού Κώδικα με δράστες κρατικά όργανα, όπως λ.χ. της καταχρήσεως εξουσίας (άρθρο 239), του άρθρου 240 (Παραβάσεις της εκτέλεσης των ποινών), κλπ. 11 Ο ισχυρισμός εξάλλου ότι «τα αγαθά του ατόμου προστατεύονται ούτως ή άλλως και από άλλες διατάξεις του ΠΚ» είναι ελάχιστα πειστικός, αφού ο σκοπός της ποινικοποιήσεως των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ήταν ακριβώς η με εξιδιασμένο τρόπο αντιμετώπιση των δραστών της απλής ή σύνθετης μορφής προσβολής του εννόμου αγαθού «άνθρωπος». Ατυχής τέλος υπήρξε και ο παραλληλισμός του εγκλήματος των βασανιστηρίων με το έγκλημα της εσχάτης προδοσίας που στρέφεται πράγματι ευθέως κατά του δημοκρατικού πολιτεύματος. 12 Έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις από τους θεωρητικούς σχετικά με το προστατευόμενο έννομο αγαθό της συγκεκριμένης διάταξης. H πρώτη θεωρητική αμφισβήτηση αναφέρεται στο 11 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., Ποινικό Δίκαιο και εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, 1987, σ.110. 12 Βλ. Σπινέλλη Δ., Η εσχάτη προδοσία ανάμεσα στο παρελθόν και στο μέλλον, σειρά «ΠΟΙΝΙΚΑ» 3, σ.4 14

γεγονός ότι τα βασανιστήρια δεν αποτελούν στην πραγματικότητα προσβολές κατά του πολιτεύματος, αλλά κατά ατομικών εννόμων αγαθών και γι αυτό η ένταξη των σχετικών εγκλημάτων δημιουργεί σοβαρά δογματικά προβλήματα ερμηνείας και εφαρμογής. 13 Έχει διατυπωθεί, λοιπόν, η άποψη ότι το έννομο αγαθό που προστατεύεται από τις συγκεκριμένες διατάξεις του Ποινικού Κώδικα είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, δηλαδή η ανθρώπινη αξία. 14 O συντακτικός νομοθέτης θέλησε να τιμωρήσει τα βασανιστήρια όχι επειδή προσβάλλουν άλλα βασικά έννομα αγαθά του ανθρώπου, δηλαδή σωματική ακεραιότητα, σωματική και ψυχική υγεία, κλπ. αλλά προκειμένου να υπερτονίσει την αξία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ως αυτοτελούς σημαντικού εννόμου αγαθού. Το περιεχόμενο της έννοιας της ανθρώπινης αξίας δεν προσδιορίζεται, όμως, με τη σαφήνεια που αρμόζει σε ένα αντικείμενο ποινικής προστασίας. Ο ορισμός της ανθρώπινης αξίας αποδίδει κατά βάση μία ιδεολογική ή ηθική κρίση και συνεπώς αυτή δεν προσβάλλεται εμπειρικά. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν αποτελεί έννομο αγαθό, γιατί δεν είναι πράγμα, αλλά κρίση περί πράγματος. Προϋποθέτει, αν θέλουμε να αποφύγουμε την αυθαίρετη θέσπισή της, υποκείμενα που διαπραγματεύονται το περιεχόμενό της και προάγουν τη σημασία δεδομένων αγαθών. Τα έννομα αγαθά, όμως, οφείλουν ως προς το πραγματικό τους υπόβαθρο να συλλαμβάνονται σε άμεση σχέση του ατόμου προς το περιβάλλον. Η ανθρώπινη αξία δεν μπορεί να αποτελέσει έννομο αγαθό, γιατί συλλαμβάνεται διυποκειμενικά, και μία αντικειμενικοποιούσα και περιγραφική στάση απέναντί της δεν είναι νοητή. 15 Μία δεύτερη άποψη, υποστηρίζει ότι οι συγκεκριμένες διατάξεις θα έπρεπε να ενταχθούν στο κεφάλαιο του Ποινικού Κώδικα, που περιλαμβάνει τα εγκλήματα κατά της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας. Με τον τρόπο αυτό θα ήταν ξεκαθαρισμένο ότι το έγκλημα των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στρέφεται κατά των ατομικών εννόμων αγαθών του προσώπου που είναι συμφυή με τον άνθρωπο, μεταξύ των οποίων το σπουδαιότερο αποτελεί η ανθρώπινη ζωή. 16 De lege ferenda, έχει προταθεί, σε μια 13 Βλ. Αργυρόπουλο Χ., Οι ποινικές διατάξεις για τα βασανιστήρια, ΠοινΔικ2002, σ.774, Μανωλεδάκη Ι., Το έννομο αγαθό ως βασική έννοια του Ποινικού Δικαίου, 1998, σ.224 14 Βλ. Χαραλαμπάκη Α., Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια, Υπερ 1995, σ.661, Ανδρουλάκη Μ., Σύνταγμα και ποινική δικαιοσύνη, 1976,σ.71 15 Βλ. Σπυράκο Δ., Η εγκληματοπολιτική σημασία της έννοιας του εννόμου αγαθού,1991, σ.56 16 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., Ποινικό Δίκαιο και εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, 1987, σ.110, Σπινέλλη Δ., Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος. Εγκλήματα σχετικά με την υπηρεσία.1988. σ. 46, Κονταξή Ι., Ερμηνεία του Ποινικού Κώδικα, σ.1433, Χαραλαμπάκη Α., Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια, Υπερ 1995, 15

ενδεχόμενη μελλοντική ριζική αναμόρφωση του Ποινικού μας Κώδικα, οι σχετικές διατάξεις να ενταχθούν στην αρχή ενός κεφαλαίου με τίτλο «Εγκλήματα κατά του ανθρώπου», όπου σε υποκεφάλαια να υπαχθούν και τα εγκλήματα κατά της ζωής, της σωματικής ακεραιότητας ή υγείας, της προσωπικής ελευθερίας και της τιμής. 17 Η θέση αυτή έχει ήδη υιοθετηθεί στο Γαλλικό Ποινικό Κώδικα, όπου οι διατάξεις για τα βασανιστήρια έχουν ενταχθεί στο Κεφάλαιο κατά της ακεραιότητας του ανθρώπου, σε αυτοτελές πρώτο μέρος, αμέσως μετά τις προσβολές της ζωής. Ωστόσο, στο γαλλικό ποινικό δίκαιο τυποποιείται κάθε πράξη βασανιστηρίων ή βαρβαρότητας, χωρίς να προσδιορίζονται ειδικότερα οι όροι αυτοί και χωρίς να απαιτείται επιπλέον η πράξη να προέρχεται από τη δράση πολιτειακών οργάνων σε βάρος προσώπων που βρίσκονται υπό την εξουσία τους για την επίτευξη συγκεκριμένων σκοπών. Στο ελληνικό, όμως, δίκαιο με τη μορφή που έχουν πάρει τα βασανιστήρια και οι άλλες προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στα άρθρα 137 Α επ. ΠΚ, η προσβολή του εννόμου αγαθού της σωματικής ακεραιότητας, μολονότι κατά κανόνα προϋποτίθεται, δεν είναι σε κάθε περίπτωση αναγκαία. Ο ανιχνευτής αλήθειας λ.χ..ή η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας δεν εμπεριέχουν ούτε καν διακινδύνευση της σωματικής ακεραιότητας. 18 Βέβαια έχει διατυπωθεί και η άποψη που προβάλλει ως έννομο αγαθό την ίδια την ανθρώπινη ζωή που μπαίνει σε κίνδυνο στο σύνολό της με αυτές τις αποτρόπαιες πράξεις. 19 Ωστόσο, και αυτή η άποψη πάσχει, διότι σκοπός των βασανιστηρίων δεν είναι σε καμία περίπτωση να πληγεί η ζωή των βασανισθέντων. Η προσβολή ή ακόμη και η διακινδύνευση της ζωής αποτελούν μόνο κατ εξαίρεση, και μάλιστα μη επιθυμητές, συνέπειες των βασανιστηρίων. Στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, οι πράξεις των βασανιστηρίων δεν εμπεριέχουν ούτε καν δυνητική διακινδύνευση της ζωής. 20 Τέλος, η τελευταία και σωστότερη κατά την άποψή μου γνώμη, παρόλο που έχει θεωρηθεί από μερικούς θεωρητικούς αόριστη και γενική, υποστηρίζει ότι με τα βασανιστήρια προσβάλλεται η συμμετοχή του πολίτη στο κράτος, δηλαδή η αναγνωρισμένη από την έννομη τάξη δυνατότητα να διατηρεί επικοινωνιακές σχέσεις με τα κρατικά όργανα και να επηρεάζει 17 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., ό.π., σ.111 18 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον Ποινικό Κώδικα, ΠοινΧρ 2009, σ.5 19 Βλ. Μανωλεδάκη Ι., ΠοινΧρ 1980, σ.492, Κωνσταντινίδη Κ., ο.π. 20 Βλ.Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε.,ό.π. ΠοινΧρ 2009, σ.5 16

στην εκπλήρωση των καθηκόντων τους. Η συμμετοχή αυτή του πολίτη συνιστά τη δικαιοκρατική, δημοκρατικά χαραγμένη όψη της προστασίας της προσωπικής ελευθερίας από τους κινδύνους, που συνεπάγεται γι αυτή η άσκηση κατασταλτικών κρατικών λειτουργιών. 21 Η ουσία των βασανιστηρίων, στην ιστορική τους διαδρομή, βρίσκεται στην υποταγή, στην κάμψη της βούλησης του ατόμου και στην εκμηδένιση της προσωπικότητάς του. Άλλωστε, τα ατομικά αγαθά που θίγονται από τις πράξεις βασανισμού είναι προφανή. Η προσβολή του ανθρώπινου σώματος είναι το εργαλείο επίθεσης στην προσωπική ελευθερία, εφόσον αποσκοπεί στην κάμψη της θέλησης, στον εκφοβισμό ή την τιμώρηση του κακοποιημένου ή τρίτου προσώπου. Η απειλή, μάλιστα, για την προσωπική ελευθερία παίρνει εδώ μεγαλύτερη διάσταση γιατί επέρχεται στο πλαίσιο διαχείρισης μιας ποινικής ή πειθαρχικής κατασταλτικής αξίωσης. Αυτό διαφοροποιεί, εντέλει, και τα βασανιστήρια από μία περίπτωση διακεκριμένης συρροής αντίστοιχων κοινών εγκλημάτων, λόγω σχέσης εξουσίασης και προνομιούχας για το δράστη πρόσβασης στα αγαθά του θύματος. 22 3) ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΤΕΛΕΣΗΣ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ 137 Α ΠΚ Η βασική διάταξη, το άρθρο 137 (Α) ΠΚ ξεκινά με τον προσδιορισμό των ατόμων που μπορούν να αποτελέσουν υποκείμενο των σχετικών εγκλημάτων: αναφέρεται σε «υπάλληλο ή στρατιωτικό», όπου ο όρος «στρατιωτικός» τίθεται πλεονεκτικά, διότι είναι αναμφισβήτητο ότι και οι στρατιωτικοί είναι «υπάλληλοι» υπό την έννοια του άρθρου 13 παρ. α ΠΚ. Στα καθήκοντα του υπαλλήλου πρέπει να ανάγεται η δίωξη ή η ανάκριση ή η εξέταση αξιοποίνων πράξεων ή πειθαρχικών παραπτωμάτων ή η εκτέλεση ποινών ή η φύλαξη ή 21 Βλ. Σπυράκο Δ., Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων: επίσημη στάση και πραγματικότητα, Υπερ.1993, σ.40, Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., ΠοινΧρ 2009, σ.3 22 Βλ. Σπυράκο Δ., ο.π., σ. 38 17

επιμέλεια κρατουμένων. Πρωτοτυπία της συγκεκριμένης διατάξεως αποτελεί ότι δεν τιμωρεί μόνο τον υπάλληλο που έχει την ανωτέρω λειτουργική αρμοδιότητα, αλλά και τον υπάλληλο ή στρατιωτικό που με εντολή προϊσταμένου του ή αυτοβούλως «σφετερίζεται» τέτοια καθήκοντα και τελεί πράξεις βασανιστηρίων. 23 Αυτό δικαιολογείται ως εναρμόνιση της ποινικής κάλυψης του φαινομένου με την έννοια των βασανιστηρίων της σχετικής σύμβασης του ΟΗΕ του 1984 που δε διακρίνει ως προς την αρμοδιότητα. Η εξισωτική ποινική μεταχείριση αυτών των περιπτώσεων δε στηρίζεται ωστόσο σε μια πλήρως κοινή θεμελίωση του αδίκου, αλλά σε λόγους του αξιοποίνου. Η θέση αυτή έχει καθοριστική σημασία για το αξιόποινο της συμμετοχής, όπως θα δούμε στο αντίστοιχο επόμενο κεφάλαιο. Έτσι, υποκείμενο του εγκλήματος των βασανιστηρίων μπορεί να είναι: οι υπάλληλοι στα καθήκοντα των οποίων ανάγεται η δίωξη ή ανάκριση αξιόποινων πράξεων, όπως οι εισαγγελείς, αντεισαγγελείς και εισαγγελικοί πάρεδροι, οι γενικοί και ειδικοί δημόσιοι κατήγοροι, οι επίτροποι και αντεπίτροποι των στρατοδικείων, οι διοικητές των μονάδων όπου έχει ιδρυθεί στρατοδικείο, οι ανακριτές, οι γενικοί και ειδικοί ανακριτικοί υπάλληλοι, οι εισηγητές των στρατοδικείων. Ακόμη υποκείμενο του εγκλήματος μπορεί να είναι και υπάλληλοι ή στρατιωτικοί στα καθήκοντα των οποίων ανάγεται και η εξέταση αξιόποινων πράξεων. Ο όρος «εξέταση» αξιόποινων πράξεων που τίθεται στο άρθρο 137 Α παρ.1 ΠΚ χρήζει περαιτέρω διευκρίνισης. Ασφαλώς, δεν εννοεί εδώ ο νομοθέτης την προκαταρκτική εξέταση, αφού ο όρος «εξέταση» αναφέρεται και για τα πειθαρχικά παραπτώματα. Για τον ίδιο λόγο με τον όρο «εξέταση» δε νοείται ούτε και η έκτακτη ή αστυνομική προανάκριση, που γίνεται, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, χωρίς παραγγελία του Εισαγγελέα (243 παρ.2 ΚΠ ). Η τελευταία εκδοχή πρέπει να αποκλεισθεί και ενόψει του γεγονότος ότι τα όργανα που είναι αρμόδια για την τακτική είναι και για την έκτακτη προανάκριση και ως εκτούτου δεν υπήρχε ανάγκη να γίνει ιδιαίτερη μνεία για τα τελευταία. Σημαίνει προφανώς την αρμοδιότητα για την έρευνα και ανακάλυψη των εγκληματικών πράξεων. 24 23 Βλ. Χαραλαμπάκη Α., Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια, Υπερ.1995, σ.663, Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., Βασανιστήρια και κατάχρηση εξουσίας: «Μια περίπτωση εσφαλμένης εφαρμογής του νόμου», Υπερ.1999, σ.473 24 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., ο.π., σ. 113 18

Η νομολογία απαιτεί η πράξη να έχει σχέση με την άσκηση των διωκτικών ή ανακριτικών καθηκόντων του δράστη και συνεπώς οι προκαλούμενες κατά τη σύλληψη ή τη μεταγωγή σωματικές βλάβες δεν περιλαμβάνονται στην έννοια των βασανιστηρίων. 25 Βέβαια, σύμφωνα με το νόμο υπάγεται στην έννοια των βασανιστηρίων και η σωματική κάκωση που γίνεται είτε για να αποσπάσει ο αστυνομικός ομολογία, κατάθεση ή πληροφορία, είτε για να τιμωρήσει, είτε για να εκφοβίσει (137 Α παρ.1 ΠΚ). Συνεπώς, είναι αδιανόητο να δεχτεί κανείς την άποψη της νομολογίας πως αν κάποιος αστυνομικός υποστηρίξει ότι χτύπησε κάποιο κρατούμενο από εμπάθεια ή εκδίκηση και όχι κατά την άσκηση των καθηκόντων του, δεν υπάγεται στην έννοια των βασανιστηρίων αλλά της σωματικής βλάβης. εδομένης της δυναμικής και των αυθαιρεσιών που μπορεί να λάβουν χώρα κάτω από τέτοιες περιστάσεις, η διάκριση είναι εξαιρετικά δύσκολη στην εφαρμογή της και μπορεί να οδηγήσει σε ατιμωρησία σε περιπτώσεις όπου ο απλός πολίτης έχει κατ εξοχήν ανάγκη προστασίας. 26 Σύμφωνα με το άρθρο 137 Α παρ.1 ΠΚ. τα βασανιστήρια αναγορεύονται σε ιδιαίτερο έγκλημα όταν διαπράττονται στο πλαίσιο συγκεκριμένων σχέσεων εξουσίασης και για την επιδίωξη ενός σκοπού σχετικού με τη δημόσια θέση του δράστη. Οι σκοποί επομένως των βασανιστηρίων αποβλέπουν στη διεύρυνση θέσεων εξουσίασης. Στις σχέσεις που γίνεται λόγος για βασανιστήρια, ο δημόσιος υπάλληλος επιφορτισμένος με την εκπλήρωση συγκεκριμένων καθηκόντων υποχρεώνει ένα ή περισσότερα πρόσωπα σε συνύπαρξη μαζί του. Στους αναγκαίους όρους του εγκλήματος ανήκει συνεπώς και η άσκηση φυσικού ελέγχου. Αυτή μπορεί να ανήκει και σε ανοικτούς ή και ιδιωτικούς χώρους. Ο διαδηλωτής επομένως που έχει απομονωθεί από αστυνομικούς και ξυλοκοπείται για τον εκφοβισμό ή την τιμωρία του πέφτει θύμα βασανισμού. Εφόσον δεν πρόκειται πλέον για μια ανοικτή αντιπαράθεση, όπου στην άσκηση σωματικής βίας μπορεί να αντιδράσει με την αποχώρησή του, βρίσκεται υπό τον φυσικό έλεγχο και τη φύλαξη των αστυνομικών οργάνων. Με την κακοποίηση του θύματος για την επιδίωξη των αναφερομένων στη σχετική διάταξη σκοπών εγκαταλείπει ο δημόσιος υπάλληλος κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του το τελευταίο πεδίο επικοινωνιακής συνύπαρξης με τον εξουσιαζόμενο. εν περιορίζεται πλέον στην άσκηση εξωτερικής φυσικής βίας, αλλά εισβάλλει 25 Βλ. ΜΟΕφΘεσ. 46-48/1997, ΠοινΔικ1998, σ.50, ΕφΘεσ. 608/1998, ΠοινΔικ1998, σ.994 26 Βλ. Μαγγανά Α., Παρατηρήσεις στη ΜΟΕφΘεσ 46-48/1997, ΠοινΔικ1998, σ.50 19

στο forum internum του προσώπου επιδιώκοντας την εξουδετέρωση της θέλησης και τη μετατροπή του σε απλό αντικείμενο εξουσίασης. 27 Από όλα τα προαναφερόμενα προκύπτει ότι τα βασανιστήρια αποτελούν ιδιαίτερο έγκλημα, αφού φυσικός αυτουργός τους δεν μπορεί να είναι οποιοσδήποτε, αλλά μόνο πρόσωπο που έχει κάποια από τις ιδιότητες, τις οποίες ορίζει ο νόμος. Πρόβλημα, βέβαια, είναι αν πρόκειται για γνήσιο ιδιαίτερο ή μη γνήσιο ιδιαίτερο έγκλημα. Αν σκεφθεί κανείς ότι κάθε περίπτωση βασανισμού δεν μπορεί παρά να αποτελεί κάποιο κοινό έγκλημα, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο γίνεται όπως λ.χ. σωματική βλάβη, εξύβριση, παράνομη βία, κλπ., θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για μη γνήσιο ιδιαίτερο έγκλημα. Εντούτοις μια παρόμοια αντίληψη δε θα ήταν ακριβής. Πράγματι τα μη γνήσια ιδιαίτερα εγκλήματα είναι κοινά εγκλήματα που τιμωρούνται βαρύτερα ή ελαφρότερα όταν δράστης τους είναι κατά νόμο πρόσωπο με ιδιαίτερες ιδιότητες. Όχι, όμως, και εκείνα που στην αντικειμενική τους υπόσταση, πέρα από τις ιδιαίτερες ιδιότητες του δράστη περιλαμβάνουν και άλλα στοιχεία, τα οποία τα διαφοροποιούν εντελώς από τα αντίστοιχα κοινά. Σ αυτή την κατηγορία ανήκουν τα βασανιστήρια, που αποτελούν γνήσιο ιδιαίτερο έγκλημα, όπως ακριβώς και η κατάχρηση εξουσίας (239 ΠΚ), η οποία συνιστά συμπεριφορά που αν τελεσθεί από πρόσωπο χωρίς τις ιδιότητες που περιγράφει, θα ήταν ενδεχομένως απειλή ή παράνομη βία ή ψευδής καταμήνυση, κλπ. 28 4) ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΕΛΕΣΗΣ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ 137 Α ΠΚ Υλικό αντικείμενο της πράξεως των βασανιστηρίων μπορεί να είναι οποιοδήποτε πρόσωπο βρίσκεται στην εξουσία του δράστη, κατάσταση στην οποία βρίσκεται κάθε πρόσωπο που έχει συλληφθεί και ανακρίνεται. Με την κακοποίηση του θύματος για την επιδίωξη των αναφερόμενων στη σχετική διάταξη σκοπών, εγκαταλείπει ο δημόσιος υπάλληλος κατά την 27 Βλ. Σπυράκο Δ., ό.π., σ.38. 28 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., ό.π., σ.113 20

εκτέλεση των καθηκόντων του το τελευταίο πεδίο επικοινωνιακής συνύπαρξης με τον εξουσιαζόμενο. 29 Αυτό που χαρακτηρίζει τα βασανιστήρια και τα διακρίνει από τις υπόλοιπες μορφές αυθαίρετης κρατικής βίας είναι ότι η υποταγή της βούλησης των ατόμων και η προσβολή της ελευθερίας τους γίνεται στα πλαίσια μιας σχέσης εξουσίασης, που προσφέρει στο δράστη προνομιούχα «πρόσβαση» στα έννομα αγαθά του θύματος, το οποίο βρίσκεται υπό την εξουσία του, χωρίς να έχει καμία δυνατότητα αυτοδιάθεσης. Εξαιτίας αυτής ακριβώς της σχέσης, η χρήση των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας δε συνεπάγεται απλώς μια συνηθισμένη προσβολή της ελευθερίας, αλλά οδηγεί, κατά κυριολεξία, στην εξουδετέρωση της βούλησης του ατόμου και τον υποβιβασμό του σε αντικείμενο εξουσίασης. Ακόμα, λοιπόν, και αν μία πράξη δεν προκαλεί σωματική βλάβη, μπορεί με τον πόνο, σωματικό ή ψυχικό, ή τη σωματική εξάντληση που προκαλεί, να κάμψει τη βούληση και να υποτάξει το θύμα. 30 5) Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ ΣΤΟ ΑΡΘΡΟ 137 Α ΠΚ. Η έννοια των βασανιστηρίων προσδιορίζεται αυθεντικά από το νομοθέτη στη δεύτερη παράγραφο του άρθρου 137 Α ΠΚ. Από τη διατύπωση της διάταξης συνάγεται ότι σε αυτή περιγράφονται δύο μορφές βασανιστηρίων με διακριτό μεταξύ τους περιεχόμενο. Η πρώτη περιλαμβάνει «κάθε μεθοδευμένη πρόκληση έντονου σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη», ενώ η δεύτερη περιλαμβάνει «κάθε παράνομη χρησιμοποίηση χημικών, ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη βούληση του θύματος.» 31 Οσον αφορά στην πρώτη μορφή, όπως φαίνεται από τη διατύπωση του νόμου, κάθε σωματικός πόνος δεν αποτελεί βασανισμό, αλλά μόνο ο σωματικός πόνος που προκαλείται μεθοδευμένα και είναι έντονος. Ο όρος «έντονος» ως αξιολογικό στοιχείο στην αντικειμενική 29 Βλ. Σπυράκο Δ., ο.π.., σ.38 30 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ο.π., σ.5 31 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ο.π., σ.4 21

υπόσταση των βασανιστηρίων σημαίνει τον εντεταμένο, το σφοδρό και γενικότερα το σωματικό πόνο, που έχει ισχυρή επίδραση πάνω στις αισθήσεις του ανθρώπου. Ο όρος κρίθηκε προφανώς αναγκαίος για να αποκλεισθεί από την αντικειμενική υπόσταση κάθε ελαφρύς ή ασήμαντος σωματικός πόνος. 32 Πρόβλημα, ωστόσο, δημιουργείται ως προς τον όρο «μεθοδευμένη». Η κρατούσα άποψη θεωρεί την πρόκληση σωματικού πόνου «μεθοδευμένη», όταν αυτή έχει επανάληψη και διάρκεια. Έτσι, η πρόκληση του στιγμιαίου πόνου, όσο έντονος και αν είναι, δεν υπάγεται στην παρούσα διάταξη. 33 Με τον όρο «μεθοδευμένη», υπονοείται κάτι περισσότερο από την απλή και κάτι λιγότερο από τη συστηματική πρόκληση έντονου σωματικού πόνου. 34 Η άποψη αυτή δεν μπορεί να θεωρηθεί πειστική για πολλούς λόγους: α) Αρχικά, γιατί είναι αντίθετη με την ίδια την έννοια της μεθόδευσης. Η μεθόδευση δεν έχει εννοιολογικά σχέση με τη διάρκεια της συμπεριφοράς, αλλά με την προετοιμασία ή με το σχεδιασμό της. β) Από την άλλη πλευρά, εάν κανείς αποδεχόταν ότι για την πλήρωση της αντικειμενικής υπόστασης του βασικού εγκλήματος των βασανιστηρίων απαιτείται επανάληψη της πράξης, αυτό θα πρέπει να γίνεται δεκτό για τη διακεκριμένη μορφή του εγκλήματος, όπως τυποποιείται στο άρθρο 137Β ΠΚ. γ) Ένα ακόμη επιχείρημα φαίνεται σημαντικό. Αν ο δράστης του εγκλήματος χρησιμοποιεί λ.χ. μία μεμονωμένη φορά μία ναρκωτική ουσία για να επιτύχει ομολογία, η πράξη του τιμωρείται με βάση το άρθρο 137 Α παρ.1 ΠΚ, καθώς η έννοια της «μεθοδευμένης» τέλεσης εμπεριέχεται μόνο στην πρώτη, όχι όμως και στη δεύτερη μορφή των βασανιστηρίων. εν μπορεί, όμως, να δικαιολογηθεί γιατί θα πρέπει οποιαδήποτε άλλη μορφή των βασανιστηρίων, που δεν περιλαμβάνει τη χρήση χημικών κλπ. μέσων, να πρέπει να επαναλαμβάνεται για ένα μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. 35 Ο όρος μεθοδευμένη, στην καθημερινή μας γλώσσα, σημαίνει μία πράξη που γίνεται σχεδιασμένα, με προγραμματισμένο τρόπο. Η μεθόδευση δεν προϋποθέτει σε κάθε περίπτωση 32 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., ό.π., σ. 114 33 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., ό.π., σ.115, Κονταξή Ι., ό.π., σ.1012, Χαραλαμπάκη Α., ό.π., σ.663 34 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., ό.π., σ.115 35 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σ. 6 22

μακρά προετοιμασία ούτε την εξασφάλιση υποδομής ή άλλης οργάνωσης. Μεθοδευμένα τελείται μία πράξη ακόμη και όταν ο σχεδιασμός διαμορφώνεται την ίδια στιγμή της τέλεσής της. Σε κάθε, όμως, περίπτωση η μεθόδευση προϋποθέτει «επιλογή συμπεριφοράς» και επομένως εσκεμμένη τέλεση της μυικής ενέργειας ή παράλειψης. Η χρήση, λοιπόν, του όρου «μεθοδευμένη» στο 137 Α ΠΚ περιορίζει τόσο την αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος, αφού υποδεικνύει την ανάγκη ύπαρξης συνθηκών που επιτρέπουν στο δράστη να επιλέγει τη συμπεριφορά του, όσο όμως ταυτόχρονα και την υποκειμενική υπόσταση, αφού για την πράξη των βασανιστηρίων προϋποθέτει άμεσο δόλο α βαθμού. Αντίθετα, το αποτέλεσμα της μυικής ενέργειας μπορεί να καλύπτεται από οποιoδήποτε είδος δόλου. 36 Το στοιχείο της «μεθοδευμένης» τέλεσης μπορεί λοιπόν να καταφαθεί όταν οι αστυνομικοί, αφού έχουν καταφέρει να ακινηοποιήσουν το άτομο που θέλουν να συλλάβουν, στη συνέχεια το κακοποιούν ενώ αδυνατεί να ξεφύγει ή όταν μετά τη λήξη κάποιων επεισοδίων, απομονώνουν ένα άτομο, επειδή θεωρούν ότι συμμετείχε στα επεισόδια, και το κτυπούν με γροθιές και κλοτσιές στο πρόσωπο και άλλα σημεία του σώματός του. 37 Το ίδιο ισχύει όταν δένουν τον συλληφθέντα αλλοδαπό με χειροπέδες στο σίδερο της σκάλας, του καταφέρουν ισχυρά λακτίσματα στα οπίσθια, τον κουρεύουν περιμετρικά «αφήνοντας μια φούντα στη μέση», τον αλείφουν με μαύρο βερνίκι παπουτσιών και τον περιλούζουν με βενζίνη, δείχνοντάς του προφανώς ότι θα του βάλουν φωτιά. Η πράξη δεν μπορεί να θεωρηθεί χωρίς περαιτέρω έρευνα ως απλή χρήση σωματικής βίας, η οποία υπάγεται στο άρθρο 137 Α παρ.3 ΠΚ, γιατί η πιο πάνω συμπεριφορά είναι οπωσδήποτε μεθοδευμένη πρόκληση πόνου- σωματικού και ψυχικού- και το μόνο επιπλέον στοιχείο που θα έπρεπε εν προκειμένω να ερευνηθεί είναι αν ο πόνος είναι της έντασης που απαιτεί το άρθρο 137 Α ΠΚ. Παρόλα αυτά, στο υπ αριθμ. 111/1995 βούλευμα του ΣυμβΣτρΛαρ, έγινε δεκτή η πρόταση του Εισαγγελέα, ο οποίος υποστήριξε ότι οι στρατιώτες που προέβησαν σε όλες τις προαναφερόμενες πράξεις σε αλλοδαπό συλληφθέντα, δεν τέλεσαν βασανιστήρια κατά την έννοια των παραγράφων 1 και 2 του άρθρου 137 Α ΠΚ, αλλά υπάγονται στην παράγραφο 3 αυτού, όπου προβλέπεται η προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. 38 36 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σ.7, Σπινέλλη Δ., Εγκλήματα σχετικά με την υπηρεσία,1988, σ.49 37 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σ.7,. Σπυράκο Δ., ό.π.., σ.38 38 Βλ. ΣυμβΣτρΛαρ.111/1995, Υπερ1996, σ.606 23

Το θέμα που αντιμετώπισε το πιο πάνω βούλευμα, με το οποίο έγινε δεκτή η εισαγγελική πρόταση, ξαναφέρνει στο μυαλό μας εκφυλιστικές εξουσιαστικές δραστηριότητες, η επισήμανση και η στηλίτευση των οποίων συνιστά μια ελάχιστη χειρονομία άμυνας για όσους θέλουν να αποκρούσουν μια εντεινόμενη διάθεση ανοχής ρατσιστικών προκαταλήψεων. Σήμερα που το σύστημα εξουσίας επείγεται να ανανεώσει και να εκσυγχρονίσει τις θεσμικές καταβολές του, η όποια ληθαργική αφασία σε φαινόμενα ρατσισμού και ξενοφοβίας μπορεί να πληρωθεί ακριβά στο επίπεδο της ενίσχυσης και διεύρυνσης των δημοκρατικών θεσμών. Γιατί, ασφαλώς, όσο μεγάλη σημασία αν έχει ο ρόλος του στρατιωτικού που τάχθηκε να υπερασπίζεται την εδαφική ακεραιότητα της χώρας, περισσότερο σημαντική είναι η ευαισθησία του στα θέματα της προσωπικής αξιοπρέπειας, ακριβώς γιατί η ουσιώδη αυτή αρετή δίνει περιεχόμενο στην ιδιότητά του ως υπερασπιστή της πατρίδας. Από την άποψη αυτή, η μεταχείριση που επιφύλαξαν έλληνες στρατιώτες σε κρατουμένους λαθρομετανάστες αποτελεί ιδιαίτερα δυσάρεστο και ανησυχητικό φαινόμενο που δικαιολογεί πολλές απορίες και ακόμη περισσότερα ερωτηματικά. Οι ενέργειες των στρατιωτικών αναδεικνύουν μία ύποπτη πρακτική, που έδινε την εντύπωση ότι τα τελευταία χρόνια περιέπεσε σε λήθαργο, περιμένοντας τον εύθετο καιρό για να επαναλάβει τη δράση της προς «άλλη» κατεύθυνση. 39 Οσον αφορά στο δεύτερο σκέλος της πρώτης μορφής των βασανιστηρίων, δηλαδή στη «μεθοδευμένη πρόκληση σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία», το πρόβλημα που τίθεται είναι ως προς τον όρο της διακινδύνευσης. Βασικά, σωματική εξάντληση σημαίνει τη σωματική κατάπτωση, την εξασθένιση και γενικά την αδυναμία του ανθρώπινου οργανισμού. Η σωματική αυτή εξάντληση πρέπει περαιτέρω να είναι επικίνδυνη για την υγεία του υφιστάμενου τα βασανιστήρια. Κατά την κρατούσα άποψη, πρόκειται εδώ για έγκλημα συγκεκριμένης διακινδυνεύσεως της σωματικής ακεραιότητας, διότι για την ολοκλήρωσή του απαιτείται να διαπιστωθεί ότι η σωματική εξάντληση είναι τέτοιας έντασης, ώστε να έχει δρομολογήσει μία διαδικασία που θα οδηγήσει άμεσα σε βλάβη της υγείας, αν δεν ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο. 40 Έχει διατυπωθεί, βέβαια, και διαφορετική άποψη, η οποία βασιζόμενη στο όλο πνεύμα 39 Βλ. Παρατηρήσεις Παπαδαμάκη Α. στο ΣυμβΣτρΛαρ 111/1995, Υπερ.1996, σ.609 40 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., ό.π., σ.115, Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σ.4 24

του νόμου, θεωρεί ότι πρόκειται για έγκλημα δυνητικής διακινδύνευσης. 41 Η πρακτική συνέπεια της διακρίσεως έγκειται στο ότι στην τελευταία περίπτωση δεν είναι απαραίτητο να επέλθει πράγματι ο κίνδυνος για την υγεία του θύματος, αλλά αρκεί η πρόκληση της σωματικής εξάντλησης να είναι ικανή στη συγκεκριμένη περίπτωση να επιφέρει βλάβη στην υγεία του θύματος. Ωστόσο, τα όρια του αξιοποίνου προσδιορίζονται, βέβαια, από το γράμμα του νόμου. Contra legem ερμηνεία που οδηγεί σε θεμελίωση αξιοποίνου, δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή, ενόψει του άρθρου 7 παρ.1 Συντ. 42 Συνεπώς, αποτελεί έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης, αφού ο κίνδυνος ανήκει στην αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος. Τέλος, αποτέλεσμα των βασανιστηρίων μπορεί να είμαι και η πρόκληση «ψυχικού πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη». Η μεθοδευμένη αυτή συμπεριφορά πρέπει να προκαλέσει ψυχικό πόνο, δηλαδή μία μείωση της ψυχικής ενεργητικότητας. Ο ψυχικός πόνος πρέπει να είναι ικανός να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη. ηλαδή, μία στρέβλωση, αλλοίωση, επιπεδοποίηση της ψυχικής προσωπικότητας του θύματος, που πάσχει ως εκτούτου ισχυρά ή και αφόρητα. Η μεθοδευμένη πρόκληση του ψυχικού πόνου αρκεί, κατά συνέπεια, για την πλήρωση της αντικειμενικής υπόστασης των βασανιστηρίων, χωρίς να χρειάζεται να επέλθει και η σοβαρή ψυχική βλάβη, με την προϋπόθεση όμως ότι ο ψυχικός πόνος θα είναι ικανός να επιφέρει το αποτέλεσμα αυτό. Βασανιστήρια δεν είναι κάθε πρόκληση ψυχικού πόνου, αλλά εκείνη που μπορεί να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη. Ο όρος «ικανός» δε χρησιμοποιείται στη διάταξη αυτή αφηρημένα, ως κάποια δυνατότητα επελεύσεως του κινδύνου, πιθανότητα που την έκρινε ο ίδιος ο νομοθέτης, αλλά συγκεκριμένα, ως συγκεκριμένη δυνατότητα προκλήσεως κινδύνου που θα την κρίνει ο δικαστής. Με λίγα λόγια, η μεθοδευμένη πρόκληση του ψυχικού πόνου, κατά τη συνήθη πορεία των πραγμάτων και ενόψει των συγκεκριμένων συνθηκών, θα πρέπει να δημιουργήσει κίνδυνο, μία μεταβολή στον εξωτερικό κόσμο, από τον οποίο κίνδυνο θα πραγματωθούν αιτιακοί όροι ή συνθήκες για την πρόκληση της σοβαρής ψυχικής βλάβης. Συνεπώς, εδώ είναι βέβαιο ότι, πρόκειται για έγκλημα 41 Βλ. Χαραλαμπάκη Α., ο.π., σ.663, 42 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σ.4 25

δυνητικής διακινδύνευσης, εφόσον αυτό προκύπτει άμεσα από τη διατύπωση στη συγκεκριμένη διάταξη. 43 Στη νομοτυπική του μορφή υπάγεται λ.χ. η ψευδής αναγγελία θανάτωσης ενός προσφιλούς προσώπου ή η τοποθέτηση μαγνητοφώνου σε κελί κρατουμένου προκειμένου να ακούει τη γυναίκα του ή το παιδί του που βασανίζονται και εκλιπαρούν τους βασανιστές τους να σταματήσουν. Ακόμη και αν η είδηση ή η σκηνή δεν είναι αληθινή, είναι αρκετή για την πλήρωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος, εφόσον προκαλεί έντονο ψυχικό πόνο και δημιουργεί κίνδυνο διαταραχής της ψυχικής ισορροπίας του ατόμου. 44 Η δεύτερη μορφή των βασανιστηρίων που περιγράφεται στο νόμο είναι η παράνομη χρησιμοποίηση χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν τη βούληση του θύματος. Ως ναρκωτικά θεωρούνται προφανώς τα φυσικά φάρμακα, που παράγονται μετά από κάποια ειδική επεξεργασία των προϊόντων ορισμένων φυτών. Ως χημικά μέσα, πολλά από τα οποία υπάγονται στα ναρκωτικά υπό την ευρεία έννοια του νόμου, θεωρούνται εδώ αυτά που παράγονται από διάφορες χημικές συνθέσεις. Τέλος, ο ορισμός «άλλα φυσικά ή τεχνητά μέσα», υπονοεί κάθε μέσο με το οποίο μπορεί να επηρεασθούν οι σωματικές ή ψυχικές λειτουργίες, και που δεν καλύπτεται από τις προηγούμενες περιπτώσεις. Aπό τη διατύπωση του νόμου συνάγεται ότι για τη στοιχειοθέτηση της δεύτερης μορφής των βασανιστηρίων αρκεί η χρήση κάθε φυσικού ή τεχνικού μέσου, ενώ η αναφορά στις χημικές και ναρκωτικές ουσίες είναι ενδεικτική. Με τη διατύπωση αυτή ο Έλληνας νομοθέτης υπάγει στην έννοια των βασανιστηρίων μορφές συμπεριφοράς, οι οποίες δε συμπεριλαμβάνονται στον ορισμό που έχει διατυπωθεί στο άρθρο 1 της ιεθνούς Σύμβασης κατά των βασανιστηρίων (1782/1988). ιευρύνει, μάλιστα, την έννοια των βασανιστηρίων με τη χρήση ενός ευρύτατου όρου, ο οποίος στην πραγματικότητα μόνο με συσταλτική ερμηνεία του σκοπού τέλεσης και με αξιοποίηση των ενδεικτικά αναφερόμενων μέσων, μπορεί να προσδιοριστεί. Πράγματι, στην 43 Βλ. Χαραλαμπάκη Α., ό.π., σ.663, Κωνσταντινίδη Κ., ό.π., σ.116 44 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σ.4, Μαγκάκης Α., Πρακτικά Βουλής της 12.11.1984, σ.1569 26