H A O OMH H TOY E NIKOY KPATOY KAI TH I TOPIA TOY

H A O OMH H TOY E NIKOY KPATOY KAI TH I TOPIA TOY 1

2 ETAIPEIA MAKE ONIKΩN ΣΠOY ΩN IOIKHTIKO ΣYMBOYΛIO Πρ εδρος : Nικ λαος Mέρτζος Aντιπρ εδρος : Xαράλαµπος Παπαστάθης Γεν. Γραµµατε ς : Tερέζα Πεντζοπο λου-bαλαλά Tαµίας : Θε δωρος αρδαβέσης Έφορος Bιβλιοθήκης : Iωάννης Kολι πουλος Σ µβουλοι : Kωνσταντίνος Bαβο σκος Bασίλειος Πάππας Aθανάσιος Kαραθανάσης Xαράλαµπος Nάσλας Copyright: ETAIPEIA MAKE ONIKΩN ΣΠOY ΩN Eικ να εξωφ λλου: Eυγένιος Nτελακρουά, H Eλευθερία οδηγεί τον λα, Παρίσι 1831, Mουσείο Λο βρου ISBN: 000-000-000-00-0 Tο παρ ν βιβλίο θα αναρτηθεί στην Iστοσελίδα της Eταιρείας Mακεδονικών Σπουδών (www.ems.name)

3 ETAIPEIA MAKE ONIKøN OY øn E NIKH BIB IO HKH AP. 53 H A O OMH H TOY E NIKOY KPATOY KAI TH I TOPIA TOY EappleÈÛÙËÌÔÓÈÎ HÌÂÚ, ÂÛÛ ÏÔÓ ÎË, 29 AappleÚÈÏ Ô 2007 E A ONIKH 2007

4

5 ΠEPIEXOMENA Nικ λαος Mέρτζος, Πρ λογος Iωάννης Kολι πουλος, H Iστορία και οι χρήσεις της Mιλτιάδης Παπανικολάου, H εικονογράφηση των θρ λων και η ιστορία τους Bασίλης K. Γο ναρης, Παρατηρήσεις για τη διδασκαλία της Nε τερης Iστορίας στην Eλληνική Eκπαίδευση Σπυρίδων Σφέτας, Kριτική προσέγγιση του εναλλακτικο εκπαιδευτικο υλικο για τη διδασκαλία της νε τερης Iστορίας της νοτιοανατολικής Eυρώπης Bλάσης Bλασίδης, Tα σχολικά εγχειρίδια Iστορίας της FYROM Στράτος ορδανάς, ιδάσκοντας την Iστορία στα γερµανικά και στα γαλλικά σχολεία: Tο εγχείρηµα του κοινο γαλλογερµανικο σχολικο εγχειριδίου Iάκωβος Mιχαηλίδης, H διδασκαλία της Iστορίας στην ευρωπαϊκή ήπειρο Tο σχολικ εγχειρίδιο Iστορίας της ΣT ηµοτικο. Aνακοίνωση της EMΣ σελ. 7 11 23 37 49 59 67 79 95

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Την Κυριακή 29 Απριλίου 2007, στην αίθουσα τελετών της, η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών διοργάνωσε επιστηµονική ηµερίδα µε θέµα «ιεθνική Ιστορία και Εθνική Ιστορία: Αποδ µηση της Ιστορίας και του Εθνους». Τα Πρακτικά αυτής δηµοσιε ονται στην παρο σα έκδοση και παράλληλα θα διαχυθο ν στο ιαδίκτυο. Τη διοργάνωση της ηµερίδας είχε αναγγείλει ένα µήνα ενωρίτερα η Εταιρεία µας µε ανακοίνωσή της αναφεροµένη στο απαράδεκτο σχολικ εγχειρίδιο διδασκαλίας της ελληνικής Ιστορίας στην Στ τάξη του ηµοτικο Σχολείου και στην, δι αυτο, κατάφωρη παραβίαση του Συντάγµατος της Ελληνικής ηµοκρατίας. Η ελε θερη διακίνηση λων των ιδεών και πληροφοριών είναι, φυσικά, επιβεβληµένη και, µέσα απ νηφάλιο διάλογο, χρήσιµη. Ωστ σο, η διδασκαλία αυτών στους Ελλην παιδες µαθητές της Εθνικής Παιδείας ορίζεται ρητά απ το Σ νταγµα που είναι η α- κίβδηλη βο ληση της λαϊκής κυριαρχίας και η σιδηρά εγγ ησή της. Απ το αέναο ρε µα των ιδεών και θεωριών έχει αναδειχθεί τ σο στην Ελλάδα σο και διεθνώς, µία συγκροτηµένη διεθνιστική αντίληψη η οποία αδροµερώς κηρ σσει τι, εφ σον προχωρεί α- συγκράτητη η παγκοσµιοποίηση, συγκροτο νται υπερεθνικές διεθνικές εν τητες και εµπεδώνεται η Νέα Τάξη, η διδασκαλία της Εθνικής Ιστορίας βλάπτει. ι τι εγκλωβίζει τους αυριανο ς πολίτες της Ευρώπης σε έναν κλειστ ν, εσωστρεφή, φοβικ ν, µισαλλ δοξον και ρατσιστικ ν εθνικ ν µικρ κοσµον, που αντιστρατε εται την πραγµατικ τητα, υπονοµε ει τη διεθνή ειρήνη και συνεργασία, αυτοκαταργεί τις δυνατ τητες, τα δικαιώµατα και το µέλλον των νέων ως πολιτών της Ευρωπαϊκής Ενώσεως και δυνάµει καρπωτών της παγκοσµιοποίησης και αντιτίθεται στις ισχ ουσες διεθνείς συµφωνίες κτλ. Αυτ ς ο τ σο επικίνδυνος, και για τους Ελλην παιδες, µικρ κοσµος είναι ουσιαστικά αν παρκτος και εικονι-

8 Πρ λογος κ ς, ένα ψευδές είδωλο στην οθ νη των παρωχηµένων ιδεοληψιών. Γι αυτ οι νέοι της Ελλάδος και των άλλων χωρών «πρέπει» να διδαχθο ν µία Άλλη Ιστορία, διεθνική, ώστε να µην αυτοκαταστραφο ν στη Νέα Τάξη. Η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών δεν αξιολογεί τα αισθή- µατα ο τε τα κίνητρα αυτών των αξιοσηµειώτων και ευαρίθµων µάλιστα πολιτών (επιστηµ νων, επιχειρηµατιών, πολιτικών κ.ά.) που ενστερνίζονται και συχνά διδάσκουν την ανωτέρω «µεταµοντέρνα» αντίληψη του Κ σµου. Ο πανδαµάτωρ Χρ νος κρίνει τους πάντες και τα πάντα. Σηµειώνει, ωστ σον, τι: 1ον. Τις ανωτέρω (αδροµερώς και ίσως εν µέρει εσφαλµένως) νεωτερικές ιδέες ουδέποτε οι φορείς τους έθεσαν ξεκάθαρα υπ ψη του ελληνικο Λαο, τον οποίον αυτοί επιθυµο ν προφανώς να υ- πηρετο ν και ο οποίος, προς το παρ ν, είναι ο µοναδικ ς κυρίαρχος. Ουδείς δικαιο ται να αποφασίζει για τον Λα ερήµην του Λαο. Αποφασίζει αποκλειστικά ο Λα ς είτε απ ευθείας είτε δια της αιρετής Εθνικής Αντιπροσωπείας του. 2ον. Τις ανωτέρω νεωτερικές ιδέες, µως, οι φορείς τους διδάσκουν ερήµην του Λαο στα τέκνα του Λαο µέσα απ το δηµ σιο εκπαιδευτικ σ στηµα του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων. Και χι µ νον µε το σχολικ εγχειρίδιο της Στ η- µοτικο. Στην πραγµατικ τητα, εντ ς και εναντίον της Εθνικής Παιδείας, έχει στηθεί και ήδη λειτουργεί ένα Κρυφ Σχολει, νεοταξικ και διεθνιστικ, που, σε πανελλαδική κλίµακα, συντελείται ένα παιδοµάζωµα. Τα άγουρα Ελλην πουλα εκπαιδε ονται να αλλαξοπιστήσουν κυριολεκτικά αποτάσσοντας, ως Σατανά, την πίστη των γονέων τους και προσηλυτιζ µενα στην πίστη της Νέας Τάξης. Τα αυτ φωρα αυτά γεγον τα και η συγκριτική επιστηµονική έρευνα φανερώνουν τι ερήµην του ελληνικο Λαο επιχειρείται συστηµατικά να αποδοµηθεί η Εθνική Ιστορία των Ελλήνων προκειµένου νοµοτελειακά να αποδοµηθεί το Εθνικ Κράτος των Ελλήνων. Συνεπώς, απαιτείται εν προκειµένω επειγ ντως ένας νηφάλιος επιστηµονικ ς διάλογος ώστε να πληροφορηθεί τουλάχιστον το Εθνος για σα του προετοιµάζουν άλλοι εν αγνοία του και, ζυγίζοντας προσεκτικά, να διαλέξει απροκατάληπτα την πορεία του προς άµεσο µέλλον του και την σ γχρονη διεθνή πραγ- µατικ τητα. Αυτ ν τον επιστηµονικ διάλογο άνοιξε η Εταιρεία Μακεδο-

Πρ λογος 9 νικών Σπουδών και είναι αποφασισµένη να τον τηρήσει ανοικτ σε λες τις ιδέες. Γι αυτ ευχαριστεί θερµά τους επτά επιφανείς εταίρους της, πέντε Καθηγητές της Ιστορίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο και δ ο ειδικο ς πανεπιστηµιακο ς επιστήµονες, που κατέθεσαν τις γνώσεις τους. Θεσσαλονίκη, Μάϊος 2007 Ο Πρ εδρος της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών Νικ λαος Ι. Μέρτζος

11 Ιωάννης Σ. Κολι πουλος* Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΗΣ Η µελέτη του ιστορικο παρελθ ντος βοηθάει τους ανθρώπους να κατανοήσουν τι αποτελο ν µέρος εν ς κ σµου ενιαίου και τι οι κοινωνίες και τα έθνη δεν αποτελο ν αποµονωµένες ανθρώπινες κοιν τητες ο τε οι πολιτισµοί στεγανές εν τητες αξιών που διατηρο ν την αυτονοµία τους στον χρ νο, αλλά εν τητες ιδεών και πρακτικών λ σεων που διαρκώς ανασυγκροτο νται υπ την πίεση των νέων συνθηκών και µε τη δηµιουργική παρέµβαση των ανθρωπίνων οµάδων να κατανοήσουν τους ίδιους και τους «άλλους», διακρίνοντας τις διαφορές και τις οµοι τητες µεταξ των, στο παρελθ ν και το παρ ν να αµφισβητο ν την αξία των στερεοτ πων για άλλους λαο ς, αλλά και για τους ίδιους να σέβονται την ιδιαιτερ τητα και να µην φοβο νται την ετεροδοξία, να δυσπιστο ν δε προς τη µισαλλοδοξία να διακρίνουν τα γεγον τα απ τις εικασίες και την ιστορική πραγµατικ τητα απ την πλασµατική εικ να να κατανοο ν την πολυπλοκ τητα των αιτίων και να δυσπιστο ν προς τις απλουστευτικές απαντήσεις και τις ε κολες εξηγήσεις να αναγνωρίζουν την πλαστή αναλογία και την κατάχρηση των «διδαγµάτων» της ιστορίας, να ε- κτιµο ν δε τις συνέπειες τέτοιας καταχρήσεως να θεωρο ν τι η ά- γνοια του ιστορικο παρελθ ντος µπορεί να τους καταστήσει θ µατα εκείνων που γνωρίζουν αυτ το παρελθ ν, χωρίς να λησµονο ν - τι η ιστορία δεν παίζει τον ρ λο δικαστηρίου και τι οι ιστοριογράφοι δεν είναι εισαγγελείς που αναζητο ν εν χους να αναγνωρίζουν τι ορισµένα προβλήµατα δεν επιδέχονται λ σεων που χρησιµοποιήθηκαν στο παρελθ ν να είναι προετοιµασµένοι να αντιµετωπίσουν στη ζωή πράξεις και στάσεις παράλογες και ανέλπιστες να µην παραιτο νται απ την αναζήτηση της αντικειµενικής αλήθειας ο τε να * Ο Ιωάννης Σ. Κολι πουλος είναι Καθηγητής της Ιστορίας των Νεοτέρων Χρ νων στο Τµήµα Ιστορίας & Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης.

12 Iωάννης Σ. Kολι πουλος επιτρέπουν να κλονίζεται η πεποίθησή τους τι υπάρχει τέτοια αλήθεια. Η αναζήτηση της αλήθειας, της αντικειµενικής αλήθειας ή πως αλλιώς λέγεται, της ιστορικής πραγµατικ τητας υπήρξε εντολή προς τους διακ νους της Ιστορίας εν ς απ τους πρώτους µεγάλους θεράποντες της Κλειο ς, του Λουκιανο, ο οποίος απεφάνθη ως ακολο θως για τους ιστορικο ς: «Τοιο τος ο ν µοι συγγραφε ς, στω φοβος, δέκαστος, λε θερος, παρρησίας κα ληθείας φίλος, ς κωµικ ς φησίν, τ σ κα σ κα, τ ν σκάφην δ σκάφην νοµάσων, ο µίσει ο δ φιλία νέµων ο δ φειδ µενος λε ν αισχυν µενος δυσωπο µενος, σος δικαστής, ε νους πασιν χρι το µ θατέρω τ πονε µαι πλε ον το δέοντος, ξένος ν το ς βιβλίοις κα πολις, α τ νοµος, βασίλευτος, ο τ τ δε δ ξει λογιζ µενος, λλ τ πέπρακται λέγων». «Aφοβος», λοιπ ν, ο ιστορικ ς, «δέκαστος, λε θερος, παρρησίας κα ληθείας φίλος», «σος δικαστής, πολις, α τ νοµος, βασίλευτος», κατά τον Λουκιαν στον οποίο, καθώς και στον µεγάλο Θουκυδίδη, θεµελιώθηκε η ιστοριογραφία του υτικο Κ σµου και πολιτισµο. Έρεισµα αυτής της ιστοριογραφίας υπήρξε η βαθεία πεποίθηση τι η πιστή αναπαράσταση της ιστορικής πραγµατικ τητας είναι απαραίτητη στη διαπαιδαγώγηση των πολιτών µιας ευνοµο µενης πολιτείας. Την ιστορία, χωρίς άλλους επιθετικο ς προσδιορισµο ς, έχουµε οι πανεπιστηµιακοί δάσκαλοι εντολή και καθήκον να διακονο µε στα πανεπιστήµια της χώρας µας, αυτήν την ιστορία διδάσκουµε ή, πρέπει να διδάσκουµε στους µαθητές µας, νέους πολίτες της ευνο- µο µενης πολιτείας µας. Οι ιστορικοί, βέβαια δεν είµαστε «απ λιδες» ή «αβασίλευτοι», πως θα µας ήθελε ο Λουκιαν ς. Ο τε ο ίδιος άλλωστε, ο τε ο Θουκυδίδης, µπορο σαν να καυχηθο ν τι ήσαν «απ λιδες» ή «αβασίλευτοι». Με την επίκληση αυτο του ιδανικο, δηλ. της απ λυτα πιστής αναπαραστάσεως της ιστορικής πραγµατικ τητας, ήθελε να προστατε σει ο Λουκιαν ς τον ιστοριογράφο απ τη σαγήνη που ασκεί η εκάστοτε εξουσία επ αυτο και να τον στηρίξει στην απέραντη µοναξιά του, ταν επιδιώκει να ανακαλ ψει, στα τεκ- µήρια του ιστορικο παρελθ ντος, την αντικειµενική αλήθεια και να τον πείσει να µην κλονισθεί ο τε στιγµή η πεποίθησή του τι υπάρχει, πράγµατι, αντικειµενική αλήθεια, πως υπάρχει, το καλ και το δίκαιο, ως απ λυτη αξία. Αυτή η αναπαράσταση της ιστορικής πραγµατικ τητας ως απ -

H Iστορία και οι χρήσεις της 13 λυτης αξίας είναι απαραίτητη στη διαµ ρφωση των πολιτών µιας ευνοµο µενης πολιτείας, ώστε να µην ολισθαίνουν οι πολίτες στον σχετικισµ των αξιών και των αρχών που καλλιεργο ν λοι οι δηµεγέρτες, αλλά να εκτιµο ν δια της µελέτης των πράξεων και των αποφάσεων των ανθρώπων στο παρελθ ν την αξία και τη σηµασία του η- ρωισµο και της αυτοθυσίας, αλλά και της δειλίας και της ιδιοτέλειας, της προσφοράς αλλά και της πλεονεξίας, του δικαίου αλλά και του αδίκου, της ανοχής και του σεβασµο προς την ετεροδοξία, αλλά και της µισαλλοδοξίας. Ο σχετικισµ ς, αυτή η µάστιγα της ευνοµο - µενης πολιτείας, που ορθώνει το ανάστηµά της και σαγηνε ει τους θιασώτες της ήσσονος προσπάθειας, τους νωθρο ς και τους δειλο ς, τους απαίδευτους, καλλιεργεί τη θέση τι δεν υπάρχει αντικειµενική αλήθεια, ο τε ιστορική πραγµατικ τητα, και τι η άποψη του απαίδευτου έχει την ίδια αξία µε αυτήν του πεπαιδευµένου, τι λες οι α- π ψεις για το ιστορικ παρελθ ν, λες οι «προσεγγίσεις», είναι αποδεκτές και σεβαστές, τι δεν υπάρχουν αυθεντίες. Οι αρχές και αξίες που αντλο νται και καλλιεργο νται δια της µελέτης των ανθρωπίνων πράξεων είναι, βέβαια, προϊ ντα του υτικο κ σµου και πολιτισµο, αλλά έχουν επηρεάσει και επηρεάζουν και άλλους πολιτισµο ς και κ σµους, αναγνωρίζονται δε πλέον ως αρχές και αξίες µε γενικ τερη εφαρµογή, ωστ σο, προβάλλονται και καλλιεργο νται στο πλαίσιο της πολιτείας που αναπτ χθηκε απ κοινο µε το εθνικ κράτος των νε τερων χρ νων. Ελλείψει µιας παγκ σµιας πολιτείας, η πολιτεία που έχει στη διάθεσή του το εθνικ κράτος είναι η µ νη εν τητα που προβάλλει και καλλιεργεί τις αρχές και αξίες αυτές. Αναπ φευκτα, λοιπ ν, και ώσπου να αντικατασταθεί το εθνικ κράτος απ κάποιο άλλο πολιτικ µ ρφωµα, δεν είναι δυνατ να υπονοµευθεί η αποδεδειγµένα επιτυχηµένη στέγη της πολιτείας που ευν ησε την καλλιέργεια και την παραγωγή των αρχών και των αξιών της ευνοµο µενης πολιτείας, το εθνικ κράτος. Προϊ ν αλλά και συντελεστής της αναπτ ξεως του εθνικο κράτους υπήρξε και η εθνική ιστορία, η οποία εσχάτως δέχεται πυρά α- π διάφορους διεθνιστικο ς κ κλους. Η εθνική ιστορία, αναπτ χθηκε κυρίως µετά τη Γαλλική επανάσταση και την άνοδο του εθνικισµο, διαφέρει δε απ την ιστορία χωρίς άλλο επιθετικ προσδιορισµ, πως εξηγήθηκε πιο πάνω, στο εξής: αποσκοπεί στη διαµ ρφωση της απαραίτητης σε µια εθνική πολιτεία εθνικής ταυτ τητας. Η ε- θνική ιστορία που διδάσκεται στα σχολεία είναι συνήθως προϊ ν συνθέσεως ποικίλων στοιχείων, επιλεγµένων µε τρ πο ώστε να προ-

14 Iωάννης Σ. Kολι πουλος βάλλονται οι αρετές εν ς έθνους. Την εποχή του Ροµαντισµο, µάλιστα, ταν τέθηκαν οι προδιαγραφές της εθνικής ιστορίας των διαφ ρων λαών, παρεισέφρυσαν πολλά στοιχεία, ξένα προς την ιστορική πραγµατικ τητα, αλλά που κρίθηκαν πως εξυπηρετο ν την ανάπτυξη της εθνικής ταυτ τητας. Προϊ ντα επιλογής ιστορικών στοιχείων ήσαν και τα έργα ιστοριογράφων της εποχής πριν απ τη ροµαντική ιστοριογραφία του 19ου αιώνος, αποσκοπο σαν δε στην ανάπτυξη της«αρετής» (virtu) σε εκείνους τους ολίγους που προορίζονταν να ασκήσουν ανώτερα δηµ σια αξιώµατα. Η διδασκαλία των βίων των µεγάλων ανδρών της Ελληνορωµαϊκής αρχαι τητας για την προετοι- µασία των αυριανών ηγετών της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και η διδασκαλία της κατάλληλα διασκευασµένης εθνικής ιστορίας ανάλογους στ χους εξυπηρετο σαν. Η επιστήµη της ιστορίας, της εθνικής ιστορίας συµπεριλαµβανο- µένης, είχε απ τους κλασικο ς ελληνικο ς χρ νους, διδακτικ χαρακτήρα. Η αυτοτέλεια της ιστορικής έρευνας απέναντι στον εξωτερικ καταναγκασµ ή εις κάθε είδους πνευµατικές δεσµε σεις και ε- πιδράσεις, οι εντολές του µεγάλου διακ νου της Κλειο ς, του Λουκιανο, δεν καθ ριζαν την έρευνα αυτήν και το προϊ ν της ως αυτοσκοπ αποσπασµένο απ κάθε ηθική ή παιδαγωγική σκέψη. Η αναζήτηση της αλήθειας ή της ιστορικής πραγµατικ τητας είχε πάντοτε για τους Έλληνες ένα βαθ τερο ηθικ σκοπ να υπηρετήσει, να βελτιώσει τον άνθρωπο, µε την εµµονή στη µοναδική αλήθεια. Στις λογικές υποθέσεις που υπάρχουν συνυφασµένες µε την ι- στορική πραγµατικ τητα, στους «µ θους» που ανακαλ πτουν στην εθνική ιστορία µε ιερή αγανάκτηση οι σηµερινοί πολέµιοι του έθνους, διακρίνουν οι προσεχτικοί παρατηρητές τα στοιχεία εκείνα µε τα ο- ποία ήθελε να εφοδιάσει η πολιτεία του εθνικο κράτους των Ελλήνων τους πολίτες της. Αυτά τα στοιχεία κρίνονταν στο παρελθ ν τι εξυπηρετο σαν τον επιδιωκ µενο στ χο, τη βελτίωση του ανθρώπου. Αν τώρα κρίνονται ακατάλληλα, θα πρέπει οι πολέµιοί τους να προτείνουν άλλα στοιχεία που καλλιεργο ν και προάγουν την αρετή, άλλους «µ θους», εξίσου παιδαγωγικο ς µε τους υπ διωγµ ν. Οι αρχαίοι Έλληνες, ας µην λησµονο ν οι πολέµιοι των µ θων της εθνικής ιστορίας, µε µ θους είχαν επενδ σει ορισµένα απ τα µεγαλ τερα διδάγµατα που άφησαν ως κληρονοµιά σε λον τον κ σµο. ια του σχολικο βιβλίου, ιδίως δε του σχολικο βιβλίου της ι- στορίας, οι αρµ διες αρχές της πολιτείας προωθο ν και καλλιεργο ν την εθνική ταυτ τητα των αυριανών πολιτών, την πεποίθηση

H Iστορία και οι χρήσεις της 15 των πολιτών τι ανήκουν σε µια διακριτή κοιν τητα ανθρώπων, σε µια διακριτή πολιτιστική κοιν τητα, σε µια εθνική κοιν τητα, καθώς και την αγάπη και την αφοσίωση προς αυτήν την κοιν τητα, το έ- θνος, και κατ επέκταση προς την εθνική πατρίδα. ια του σχολικο βιβλίου ιστορίας προβάλλονται για να αποτυπωθο ν στη συλλογική εθνική συνείδηση γεγον τα, πως απελευθερωτικοί π λεµοι, εθνικά έπη αλλά και τραγωδίες και δεινά του έθνους, που κρίνονται τι στηρίζουν και προάγουν την τα τιση µε την εθνική κοιν τητα και την αγάπη προς την πατρίδα. Αναπ φευκτα, η προαγωγή της ταυτίσεως µε την οικεία εθνική κοιν τητα, καλλιεργεί τη δυσπιστία α- πέναντι στους κατά καιρο ς αντιπάλους της εθνικής κοιν τητας, σε ορισµένες δε περιπτώσεις και τον φ βο ή και το µίσος απέναντι στους κατά καιρο ς αντιπάλους και εχθρο ς του έθνους και της πατρίδος. Η δυσπιστία, ο φ βος και το µίσος απέναντι στους κατά καιρο ς αντιπάλους και εχθρο ς του έθνους και της πατρίδας κρίνονται πλέον στοιχεία ανεπιθ µητα, απ διεθνιστικο ς κ κλους κυρίως, στη διαπαιδαγώγηση των αυριανών πολιτών, έχουν δε επιβάλει οι ίδιοι κ κλοι ορισµένες πολιτικές ορθ τητες που επηρεάζουν ολοένα και ευρ τερους πολιτικο ς κ κλους αρνητικά απέναντι στα σχολικά βιβλία ιστορίας που προάγουν την εθνική ιστορία και την εθνική ταυτ τητα. Κρίνεται, λοιπ ν, ολοένα και απ ευρ τερους πολιτικο ς κ κλους, τι τα σχολικά βιβλία ιστορίας δεν πρέπει να προάγουν τη δυσπιστία, τον φ βο και το µίσος απέναντι στους κατά καιρο ς αντιπάλους και εχθρο ς του έθνους και της πατρίδας, αλλά να προβάλλουν τα γεγον τα εκείνα του ιστορικο παρελθ ντος που φανερώνουν τη συνεργασία και την ειρηνική συν παρξη µεταξ του οικείου έθνους και των κατά καιρο ς αντιπάλων και εχθρών του. Η ογκο µενη, καθώς φαίνεται, αντίδραση εναντίον του εθνικο σχολικο βιβλίου ιστορίας ως προξένου ξενοφοβίας και µίσους αποτελεί πλέον µια πολιτική ορθ τητα, η οποία σπανίως αµφισβητείται. Έχει, ωστ σο η πολιτική αυτή ορθ τητα, ορισµένες αδυναµίες, τις ο- ποίες θα παρουσιάσω εν συντοµία. Μια τέτοια αδυναµία είναι το ε- φήµερο πολλών πολιτικών ορθοτήτων. Ανάλογες αµφισβητήσεις του εθνικο κράτους και της εθνικής ταυτ τητας που καλλιεργείται στο πλαίσι του, στο παρελθ ν, απ διεθνιστικο ς ή άλλους υπερεθνικο ς κ κλους, αχρηστε θηκαν µε την πάροδο των χρ νων και λησµονήθηκαν. Το εθνικ κράτος χι µ νον άντεξε στις επιθέσεις απ τους κατά καιρο ς αµφισβητίες του αλλά υπερίσχυσε και εξήλθε απ

16 Iωάννης Σ. Kολι πουλος τις συγκρο σεις ενισχυµένο. Άλλη συναφής αδυναµία της αµφισβητήσεως της χρησιµ τητας της εθνικής ταυτ τητας και του εθνικο κράτους που τη στηρίζει έχει σχέση µε την καθ λα καλοπροαίρετη αλλά αφελή πεποίθηση τι λοι οι λαοί οµοφώνως θα σπε σουν να καταργήσουν τις εθνικές ταυτ τητες και τα εθνικά κράτη, πεποίθηση που εδράζεται στη διεθνιστική πίστη τι οι λαοί και οι ηγέτες τους δεν είναι δυνατ ν να στηρίζουν πολιτικά µορφώµατα που αναπαράγουν τις προστριβές και τις συγκρο σεις. Ανάλογη διεθνιστική ειρηνιστική κίνηση του Μεσοπολέµου είχε ως αποτέλεσµα να υπονοµευθο ν τα εξοπλιστικά προγράµµατα των υτικών ηµοκρατιών και α- ντιθέτως να αποθρασυνθο ν λες εκείνες οι δυνάµεις που ευνοο σαν τον π λεµο ή τον εκβιασµ για να αναθεωρήσουν το εδαφικ καθεστώς, που είχε προκ ψει απ τις συνθήκες του Α Παγκοσµίου Πολέµου. Η σοβαρ τερη µως αδυναµία εκείνων που αµφισβητο ν τη χρησιµ τητα της εθνικής ταυτ τητας στη διαπαιδαγώγηση των πολιτών είναι η απουσία προτάσεως εναλλακτικής ταυτ τητας που να είναι σε θέση να συνέχει την κοινωνία της ευνοµο µενης πολιτείας πως την συνέχει η εθνική ταυτ τητα. εν διευκρινίζεται εν προκειµένω ποια ταυτ τητα θα καλλιεργεί η ιστορία δια του διεθνιστικο σχολικο βιβλίου που φαίνεται να προωθο ν διάφοροι ιστορικοί που ανήκουν στη συνοµοταξία των λεγοµένων «αποδοµητών» της εθνικής ταυτ τητας και του εθνικο κράτους. Η αµφισβήτηση µως της εθνικής ιστορίας και η επιχείρηση να κατεδαφισθεί η εθνική ταυτ τητα των Ελλήνων συνιστο ν σοβαρ πολιτικ ζήτηµα. Σε αντίθεση προς την ιστορία που καλλιεργείται και διδάσκεται στα πανεπιστήµια και που υπ κειται σε διορθωτικές αλλαγές µε την ευθ νη των ιστορικών που διακονο ν την Κλειώ στα πανεπιστήµια και σε άλλα ερευνητικά ιδρ µατα, η Εθνική Ιστορία που διδάσκεται στα σχολεία ανήκει στην ευθ νη της πολιτείας και των θεσµικών οργάνων της. Η εθνική ιστορία διδάσκεται προκειµένου να καλλιεργηθεί η εθνική ταυτ τητα στους αυριανο ς πολίτες, των οποίων η εθνική συνείδηση και θρησκευτική πίστη προστατε ονται απ το Σ νταγµα της χώρας. Το περιεχ µενο λοιπ ν της εθνικής ιστορίας και η δι αυτο του περιεχοµένου καλλιέργεια και προαγωγή της εθνικής ταυτ τητας δεν είναι αντικείµενο συζητήσεως και α- ποφάσεως των Ιστορικών, αλλά πολιτικ ζήτηµα, για το οποίο αποφασίζουν τα αρµ δια θεσµικά ργανα της πολιτείας. Οι Ιστορικοί µπορεί να είναι σ µβουλοι της πολιτείας, ταν συγγράφουν µως βι-

H Iστορία και οι χρήσεις της 17 βλία Ιστορίας για το Ελληνικ σχολείο, υποτάσσονται στις επιταγές του Συντάγµατος, δεν έχουν το δικαίωµα της λαθραίας εισαγωγής περιεχοµένου και ερµηνειών του ιστορικο παρελθ ντος που αντιβαίνουν στα ρητά προστατευ µενα απ το Σ νταγµα αγαθά, στην εθνική συνείδηση και τη θρησκευτική πίστη του κυρίαρχου λαο (άρθρο 16, παρ. 2). Τείνει ωστ σο να επικρατήσει η άποψη τι, προκειµένου να εξυπηρετηθεί η ειρήνη µεταξ των διαφ ρων λαών και χωρών, ιδίως µεταξ των γειτονικών, είναι απαραίτητο να προβληθεί δια των σχολικών βιβλίων της Ιστορίας το παρελθ ν των χωρών και των λαών α- παλλαγµένο απ διάφορα αρνητικά στερε τυπα και χαρακτηρισµο ς µειωτικο ς για τους γείτονες, καθώς και απ στοιχεία που θεωρο νται πως αναπαράγουν την καχυποψία και το µίσος µεταξ των διαφ ρων λαών, πως αίτια προστριβών και συγκρο σεων και διάφορα δεινά. Πληθαίνουν οι διακρατικές επιτροπές για τον έλεγχο των βιβλίων, πληθαίνουν και τα σχολικά βιβλία µε στ χο την καλλιέργεια της αγάπης προς την ειρήνη και την αποστροφή προς τον π λεµο. Για να εκτιµηθεί η δυνατ τητα ή η σκοπιµ τητα της χρήσεως της Ιστορίας για την προαγωγή φιλικών σχέσεων µεταξ των γειτονικών λαών που µοιράσθηκαν στο παρελθ ν τ πους και κοινές τ χες και ε- µπειρίες, χρειάζεται να υποµνησθεί τι των φιλικών σχολικών βιβλίων Ιστορίας προς τους γείτονες συνήθως προηγο νται µακροχρ νιες και αδιατάρακτες φιλικές σχέσεις µεταξ τους σε πολιτικ και οικονοµικ επίπεδο. Τα φιλικά προς τους γείτονες σχολικά βιβλία Ιστορίας ασφαλώς ενισχ ουν τις φιλικές σχέσεις σε πολιτικ επίπεδο, αλλά δεν τις υποκαθιστο ν, ο τε είναι δυνατ ν να τις υποκαταστήσουν. Τέτοιες προσδοκίες θα ήταν επικίνδυνες για την ασφάλεια των χωρών, αλλά και για την υπ θεση της ειρήνης σε µια περιοχή, που είναι ακ µη διακριτά κάποια βαθιά ρήγµατα που σχηµατίσθηκαν στο παρελθ ν. Εκτ ς µως απ τις επικίνδυνες αυτές προσδοκίες που µπορεί να εκθρέψει η άποψη που φαίνεται να διαµορφώνεται για τον ρ λο των σχολικών βιβλίων της Ιστορίας, είναι απαραίτητο να τεθεί το ζήτηµα της χρήσεως της Ιστορίας γενικώς σε µια ευνοµο µενη πολιτεία, προπαντ ς δε να διευκρινισθεί τι η επιλογή θετικών στοιχείων απ το ιστορικ παρελθ ν προκειµένου να ικανοποιηθο ν διάφορες πολιτικές ορθ τητες δεν συνιστά Ιστορία, επειδή παρουσιάζει ορισµένες µ νο πλευρές της πολ πλευρης ιστορικής πραγµατικ τητας. 2

18 Iωάννης Σ. Kολι πουλος Πίσω απ την τυραννία των πολιτικών ορθοτήτων ευρίσκονται, πως ήδη αναφέρθηκε, οι κοινωνικοί επιστήµονες οι λεγ µενοι «µεταµοντερνιστές» ή «αποδοµητές», οι οποίοι θεωρο ν την Ιστορία, ιδίως δε την εθνική ιστορία, πρ ξενο λων των δεινών του κ σµου, αυτή δε η άποψη για την Ιστορία στηρίζεται στην καθ λα αφελή αλλά άρρητη άποψη τι τους πολέµους προκαλο ν και διεξάγουν ηγέτες και λαοί που δεν εκτιµο ν την ειρήνη ο τε έχουν διαπαιδαγωγηθεί να εκτι- µο ν τα αγαθά της. Αυτοί λοιπ ν οι κοινωνικοί επιστήµονες επιδιώκουν να «αποδοµήσουν» το ιστορικ παρελθ ν και να το καταστήσουν εργαλείο υπε θυνο για την προαγωγή της ειρήνης στον κ σµο. Εχθρο ς τους θεωρο ν οι «αποδοµητές» κοινωνικοί επιστήµονες τους παραδοσιακο ς ιστορικο ς που διακονο ν την Κλειώ και επιδιώκουν να παρουσιάσουν το πολ πλευρο ιστορικ παρελθ ν σο πιο πιστά δ νανται, µε την πεποίθηση τι κατ αυτ ν τον τρ πο εξυπηρετο ν την αυτογνωσία και την ταυτ τητα της κοινωνίας της οποίας αποτελο ν µέλη. Κατά βάθος, λοιπ ν, η συζήτηση γίνεται, σε χώρες τουλάχιστον που οι πολιτικοί αφεν ς δεν ενδίδουν άκριτα και ε κολα σε εφήµερες πολιτικές ορθ τητες, ο τε ανέχονται την τυραννία εκείνων που τις προωθο ν, για την υπον µευση ή χι της Ιστορίας, ιδίως δε της ε- θνικής ιστορίας, ως οργάνου στη διάθεση της πολιτείας για τη δια- µ ρφωση πολιτών µε την απαραίτητη αυτογνωσία και εθνική ταυτ τητα, ώστε να αποτελο ν διακριτή εθνική κοιν τητα. Το ζήτηµα, µε άλλα λ για, είναι κατά π σον οι Έλληνες επιθυµο ν να καλλιεργο ν τη διακριτή εθνική τους ταυτ τητα, την οποία καλλιεργο ν τουλάχιστον τα τελευταία διακ σια χρ νια, ή θα ενδώσουν στον πειρασµ να ενστερνισθο ν το ραµα του µεταµοντερνισµο για µια παγκ σµια κοινωνία χωρίς εθνικά κράτη και έθνη. Μπορεί εν τέλει οι Έλληνες να αποδεχθο ν αυτές τις εισηγήσεις των «αποδοµητών» του εθνικο κράτους των νεωτέρων χρ νων, αλλά αυτή η αποδοχή πρέπει να είναι προϊ ν χι λαθροχειρίας αλλά κατανοήσεως κατ πιν εις βάθος συζητήσεως λων των δεδοµένων, ιδίως δε των καλώς νοουµένων ε- θνικών συµφερ ντων, της ειρήνης φυσικά, αλλά και της ασφάλειας της εθνικής επικράτειας, της εθνικής ταυτ τητας και του πολιτισµο της χώρας. Αν αυτά δεν θεωρο νται πλέον καλώς νοο µενα εθνικά συµφέροντα, αλλά αντιθέτως προτιµηθεί η χωρίς εθνικά σ νορα Ελλάς, πολ γλωσση και πολ δοξη, ανοιχτή σε λους τους γείτονες, πολυεθνική ή πολυπολιτισµική, πως την οραµατίζονται αρκετοί στη χώρα σήµερα, αυτή η µετάβαση θα πρέπει να συντελεσθεί εν γνώσει

H Iστορία και οι χρήσεις της 19 και µε τη συναίνεση του λαο της, που εν τέλει θα πρέπει να έχει τον τελευταίο λ γο και να αποφασίσει για το µέλλον του. Τα προϊ ντα της αποδοµητικής δράσεως, αυτά τα «εκλαϊκευτικά» βιβλία Ιστορίας, δεν είναι Ιστορία, µε την καθιερωµένη έννοια, δεν απεικονίζουν το ιστορικ παρελθ ν, εθνικ ή άλλο. Το ιστορικ παρελθ ν είναι κατάστικτο απ πολέµους, βαρβαρ τητες, εθνικές και κοινωνικές προστριβές και συγκρο σεις, καταπιέσεις εθνοτήτων απ άλλες εθν τητες, καθώς και απ περι δους ειρήνης και συνεργασίας. Αυτές οι πλευρές του ιστορικο παρελθ ντος, σκοτεινές και ζοφερές πολλές, προϊ ντα λες των ανθρωπίνων αποφάσεων, δια- µ ρφωσαν τους σηµερινο ς λαο ς, οι οποίοι διακρίνονται µεταξ τους απ τη γλώσσα ή τις γλώσσες που µιλο ν, απ το θρήσκευµα ή τα θρησκε µατα που πρεσβε ουν, απ τις παραδ σεις και την ταυτ τητά τους, απ την εθνική τους ιστορία ιστορία η οποία είναι ακ - µη χρήσιµη στη διαµ ρφωση των σ γχρονων πολιτειών. Θα σπε σουν ίσως οι στρατευµένοι στον αποδοµισµ, ως άλλοι «χάσκακες» του Έθνους πως χαρακτήριζε ο Μανουήλ Γεδεών τους αρνητές της καθ ηµάς Ανατολής την εποχή των µεγάλων πολιτικών και κοινωνικών αναστατώσεων (1789-1815) να καταγγείλουν τις παρατηρήσεις αυτές ως άλλη µια απ πειρα του συντηρητικο «νεοαναθεωρητισµο» που επιχειρείται, υποτίθεται. Ας µην ανησυχο ν η ηγεµονία της διεθνιστικής «cabale» που ορίζει και νέµεται τις εθνικές ευαισθησίες των Ελλήνων, τουλάχιστον απ τη Μεταπολίτευση και εξής, είναι µάλλον ασφαλής και αδιαφιλονίκητη, προς το παρ ν τουλάχιστον. Στην Ελλάδα, οι διάφορες πολιτικές ορθ τητες φθίνουν και αποσ ρονται µε καθυστέρηση τουλάχιστον µιας δεκαετίας. Θα ξενίσουν ίσως αυτές οι παρατηρήσεις και εκείνους που πιστε ουν πως η λεγ µενη πολυπολιτισµική κοινωνία είναι αναπ δραστη, επειδή αντιπροσωπε ει την πρ οδο, υποτίθεται, που αντιπαρατίθεται στις συντηρητικές επιλογές. Το εθνικ κράτος, ωστ σο, ο τε συντηρητική επιλογή αποτελεί ο τε φαίνεται τ σο ευάλωτο σο πιστε ουν οι αντίπαλοί του. Ανέτρεψε εκ θεµελίων πολυπολιτισµικά πολιτικά µορφώµατα στο παρελθ ν και εξασφάλισε στους πολίτες του κάθε άλλο παρά ευκαταφρ νητη προαγωγή του εθνικο πολιτισµο, της ευηµερίας και της αξιοπρέπειάς των, στο πλαίσιο του κράτους δικαίου µάλιστα. Η πολυπολιτισµική κοινωνία, την οποία στηρίζουν υποτίθεται οι τρέχουσες πολιτικές ορθ τητες, δεν είναι ο τε «νέα» ο τε «προοδευτική». Υπήρξαν στο παρελθ ν τέτοιες πολυπολιτισµικές κοινωνίες

20 Iωάννης Σ. Kολι πουλος στο πλαίσιο πολυεθνικών αυτοκρατοριών, δεν τις ανακάλυψαν οι ε- πίδοξοι αποδοµητές της εθνικής ταυτ τητας. εν είναι εξάλλου βέβαιο τι η πολυπολιτισµική κοινωνία υπηρετεί πάντοτε την ειρήνη και τη συνεργασία µεταξ των διαφ ρων πολιτισµικών ενοτήτων α- φο µπορεί να οδηγήσει στην περιχαράκωση διακριτών αλλά ανίσχυρων κοινοτήτων. Πριν να δώσει τη θέση της σε κάποιας µορφής πολυπολιτισµική κοινωνία, η κοινωνία που σχηµατίσθηκε στο πλαίσιο του Ελληνικο εθνικο κράτους µε την ενσωµάτωση και την αφοµοίωση ετερ γλωσσων κοινοτήτων σε µια οµοιογενή γλωσσική εθνική κοιν τητα, ανεκτική στις διαφορετικές θρησκευτικές πεποιθήσεις των πολιτών, θα πρέπει να στηριχθεί περαιτέρω µε την ενίσχυση και την κατοχ ρωση του σεβασµο προς τις διαφορετικές θρησκευτικές πεποιθήσεις, στο πλαίσιο του κράτους δικαίου. Ο κατακερµατισµ ς της κοινωνίας σε γλωσσικές κοιν τητες δεν υπηρετεί την κοινωνική συνοχή που είναι απαραίτητη για την προαγωγή της ευηµερίας λων των µελών της κοινωνίας, αντιθέτως ευνοεί τον ανταγωνισµ, τις προστριβές και τις συγκρο σεις και εν τέλει, την υποταγή των ανίσχυρων γλωσσικών ή άλλων κοινοτήτων στην ισχυρ τερη ή τις ισχυρ τερες. Η κατακερµατισµένη κοινωνία µπορεί να ευνοήσει και τον φασισµ. Στην ελληνική «πραγµατικ τητα», η πολυπολιτισµική κοινωνία που επαγγέλλονται οι αποδοµητές του οµοιογενο ς εθνικο κράτους θα είχε ως πιθανές συνέπειες διάφορες αποσχιστικές κινήσεις. Οι καιροσκ ποι δεν λείπουν, πως επίσης δεν λείπουν και εκείνοι που έ- χουν συµφέρον να υποκινο ν τους κατά καιρο ς καιροσκ πους. Η ι- στορία της Ελλάδος των τελευταίων εκατ ν πενήντα χρ νων βρίθει τέτοιων καιροσκοπικών επιχειρήσεων, οι οποίες µ νον προβλήµατα δηµιουργο σαν στο σ νολο των Ελλήνων. Εν ψει της εξάρσεως του εθνικισµο στις µορες χώρες, θα ήταν τραγικ για την ασφάλεια της ελληνικής εθνικής επικράτειας να παραδοθεί το ελληνικ εθνικ κράτος στις αφελείς, στην καλ τερη περίπτωση, επιδιώξεις µιας «cabale» ανιστ ρητων και ανελλήνιστων νοµέων της εθνικής ευαισθησίας, η οποία τείνει να επιβάλει καθεστώς ιδεολογικής τροµοκρατίας στην ελληνική πνευµατική και πολιτική ηγεσία. Το παρ ν οµοιογενές εθνικ κράτος των Ελλήνων υπήρξε προϊ- ν εθνικής πολιτικής δ ο και πλέον αιώνων, απ την εποχή του Ρήγα Βελεστινλή και του Αδαµαντίου Κοραή, µε κορυφαίο «αρχιτέκτονα» του σ γχρονου Ελληνικο έθνους τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγ πουλο. Αν κριθεί απ την πνευµατική και πολιτική ηγεσία της χώρας τι

H Iστορία και οι χρήσεις της 21 η οµοιογενής πολιτιστική κοιν τητα και ταυτ τητα του σ γχρονου Ελληνικο έθνους πρέπει να εγκαταλειφθεί και στη θέση της να ανεγερθεί ένα νέο εθνικ οικοδ µηµα, πολυπολιτισµικ και χωρίς κυρίαρχη εθνική κοιν τητα, πως την ρισαν αυτοί οι πατέρες του έ- θνους, είναι ανάγκη επιτακτική η έγερση της νέας εθνικής κοιν τητας να µην αφεθεί αβασάνιστα σε αφελείς µάλλον αρχιτέκτονες που φιλοδοξο ν να στήσουν στη θέση του ένα οικοδ µηµα άδηλης ακ µη µορφής, δοµής ή λειτουργικ τητας.

23 Μιλτιάδης Μ. Παπανικολάου* Η ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΩΝ ΘΡΥΛΩΝ ΚΑΙ Η IΣTOPIA ΤΟΥΣ Είναι γνωστ τι η ιστορία γράφεται µε βάση ένα ποικίλο πηγολογικ υλικ, που προέρχεται είτε απ γραπτές µαρτυρίες, επώνυµες και ανώνυµες, βασισµένες σε πραγµατικά γεγον τα είτε χι, είτε απ τις λαϊκές παραδ σεις και τους θρ λους, µεταφερµένους απ στ µα σε στ µα και απ γενιά σε γενιά, είτε ακ µα και απ τις τυχ ν εικονογραφήσεις που αναπαριστο ν τα γεγον τα µε βάση την καλλιτεχνική ευαισθησία. Μένει στον ιστορικ και τον µελετητή να αξιοποιήσει µε επιστηµονικ τρ πο τα δεδοµένα, που ο τως ή άλλως καλ πτουν ένα ευρ τατο φάσµα πληροφοριών, προερχ µενα απ πολλές πλευρές. Η δ ναµη µάλιστα των παραδ σεων και των θρ λων είναι τ σο ισχυρή, που η έντεχνη εκµετάλλευσή τους οδηγεί τον ιστορικ επιστήµονα σε ασφαλή και έγκυρα συµπεράσµατα, στηρίζοντας πειστικά το οικοδ µηµα των συλλογισµών του. Ακ µα και για µακρινές περι δους, πως λ.χ. το αρχαίο µας παρελθ ν, νε τεροι αρχαιολ γοι εκµεταλλε ονται τις σ γχρονες λαϊκές παραδ σεις, τα έθιµα ή τις διάφορες ονοµασίες (τοπικές συνήθειες, τοπων µια, φανταστικές δοξασίες κτλ.), πολ περισσ τερο τη διασωθείσα εικονογράφηση, ώ- στε να µπορο ν να ταυτίζουν µνηµεία, αρχαίες τοποθεσίες ακ µα και ολ κληρες π λεις. Ο 19ος αι. ήταν για την Ελλάδα η σηµαντικ τερη περίοδος της νε τερης ιστορίας της. Ήταν ο αιώνας της Απελευθέρωσης και της α- νοικοδ µησης του νεοσ στατου ελληνικο κράτους. Τα µεγάλα ιστορικά γεγον τα αποτέλεσαν το αντικείµενο χι µ νο των ειδικών, αλλά και της Τέχνης, που µε τον δικ της µοναδικ τρ πο «ερµήνευσε» τις σηµαντικ τερες στιγµές της νεοελληνικής ιστορίας. Βρισκ µαστε άλλωστε στην περίοδο του ροµαντισµο και οι καλλιτεχνικές υπερ- * O Mιλτιάδης M. Παπανικολάου είναι Καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στη Φιλοσοφική Σχολή του Α.Π.Θ.

24 Mιλτιάδης M. Παπανικολάου βολές δικαιολογο νται απ λυτα, αν δεν επιβάλλονται προκειµένου να επιδράσουν στο ανθρώπινο συναίσθηµα. Ακ µα και απλοί ρεπ ρτερ, µεγεθ νουν τα γεγον τα και προχωρο ν σε ευαίσθητους χαρακτηρισµο ς, πως έπραξε ο ανώνυµος ανταποκριτής απ την Τεργέστη το 1824 (για λογαριασµ γερµανικής εφηµερίδας Augsburger Allgemeine Zeitung της 13.10.1823) µιλώντας µε εντυπωσιακο ς χαρακτηρισµο ς (µυθικ ς και άγιος) για τον ηρωικ θάνατο του Μάρκου Μπ τσαρη (εικ. 1). 1 Την ίδια χρονιά ο Ντελακρουά ζωγράφισε τις «Σφαγές της Χίου» (εικ. 2) και το 1826 την «Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου» (εικ. 3), έργα εµπνευσµένα απ τις πληροφορίες και τις περιγραφές των εφηµερίδων της εποχής. 2 Ποιος, πραγµατικά, µπορεί σήµερα να αµφισβητήσει την αλήθεια αυτών των γεγον των; Μπορεί η τέχνη του ροµαντισµο να απέρριπτε το ειδησεογραφικ και το φωτογραφικ στιγµι τυπο (καθώς και τα πατριωτικά εµβατήρια), αλλά η έµπνευση των πρωταγωνιστών της βασιζ ταν εν πολλοίς και στα γεγον τα της εποχής, µικρά και µεγάλα. 1. Γράφει σχετικά η γερµανική εφηµερίδα «Οι τελευταίες στιγµές του ηρωικο Μάρκου Μπ τσαρη, ο οποίος σαν άλλος Λεωνίδας παρέδωσε το πνε µα του για την πίστη και την πατρίδα του στην περιοχή των Αγράφων, συνοδε ονται απ αξιοσηµείωτα γεγον τα, που στο µέλλον η ιστορία αυτής της εκπληκτικής µάχης δεν θα µπορέσει να ξεχαστεί. Στη µάχη της 24ης προς την 25η Αυγο στου ο Μπ τσαρης µε 800 εθελοντές πήγε στο Καρπενήσι στο στρατ πεδο του Τζελαλεδήν Μπέη ανιψιο του Κιουταχή Πασά, γκρέµισε τη σκηνή του και τον σκ τωσε µε το ίδιο του το χέρι. Στη µάχη που έγινε 3.000 Το ρκοι υπήρξαν θ µατα Ο Μάρκος Μπ τσαρης τραυ- µατίστηκε και αυτ ς θανάσιµα και στερα απ λίγο ξεψ χησε. Το πτώµα του µεταφέρθηκε µε τιµές Αγίου στο Μεσολ γγι». Βλ. σχετικά Μ. Παπανικολάου, Απ τον Ντελακρουά στο Νικ λαο Γ ζη. Ο Εθνικ ς µας Αγώνας στην Τέχνη, στο Μ. Παπανικολάου, Το κ κκινο Τετράγωνο, Θέµατα Ιστορίας και Κριτικής της Τέχνης,Θεσσαλονίκη 2005, σ. 203 κ.ε. 2. Ο ίδιος ο ζωγράφος περιγράφει τη διαδικασία δηµιουργίας των «ελληνικών» θεµάτων του ως εξής: «Ένα είναι το ζήτηµα: πρέπει να βγάλης απ µέσα σου το µέγιστον», «να εκπυρωθής να µπης στη φωτιά του θέµατος» να νιώσης «σο είναι βολετ αυτ που θέλεις να διαχ σης στην ψυχή των άλλων». Πρέπει το «απείθαρχο πνε µα του να κάµη, να ξεκάµη, να δοκιµάση εκατ διαφορετικο ς τρ πους ώσπου να φτάση στο σκοπ που η ανάγκη του µε τυραννά Αν δεν είµαι ταραγµένος σαν το φίδι στο χέρι της Πυθίας, παραµένω ψυχρ ς».τ τε, µάλιστα, «ο πίνακάς µου αποκτά µια συστροφή, µιαν έντονη κίνηση που πρέπει απαραιτήτως να συµπληρώσω. Ω χαµ γελο του ετοιµοθάνατου! Μητρικ βλέµµα! Σιωπηλή δ να- µη, που δεν µιλάει στην αρχή παρά στα µάτια και που κατακτά και κυριε ει λες τις διαθέσεις της ψυχής». Έτσι τριζοβολο ν κάτω απ την πένα του οι εκφράσεις της πένας του, του ενθουσιασµο του, του πυρετο του. Βλ. Rene Huggle, Ο Ντελακρουά και η Ελλάδα, Αθήνα 1971.

H εικονογράφηση των θρ λων και η ιστορία τους 25 Ορισµένα µως γεγον τα, για τα οποία τελευταία γίνεται πολ ς λ γος, µε τρ πο µάλιστα εξαιρετικά υποτιµητικ για το έργο που ά- φησαν µεγάλοι ζωγράφοι, δηµιουργώντας την εντ πωση τι η σωζ - µενη εικονογραφία διαδραµατίζει µικρ αν χι µηδαµιν ρ λο στην ιστορική αναπαράσταση, θυµίζω µ νο την εσωτερική ανάγκη που ένιωσε ο στρατηγ ς Μακρυγιάννης, ιστορώντας τα γεγον τα στους ζωγράφους απ τη Σπάρτη ηµήτριο και Παναγιώτη Ζωγράφο (1836). Υπάρχει, άραγε, ιστορικ ς αυτής της περι δου που να µην έλαβε υπ ψη τις εικ νες του στρατηγο ; Ο ίδιος άλλωστε έγραψε τι έδωσε την εντολή της εικονογράφησης της Ελληνικής Επανάστασης, «για να αποδείξει τις ψευτιές και τις χαµέρπειες των ελλήνων ιστοριογράφων της». Κατά τον 19ο αι. κυκλοφ ρησαν αρκετά λευκώµατα και µεµονω- µένα καλλιτεχνικά έργα, που αναπαριστο ν ιστορικά γεγον τα, κα- µωµένα µε τους καν νες που µ νον η Τέχνη γνωρίζει. Χωρίς αµφιβολία, τα έργα αυτά δεν συνιστο ν ιστορικά τεκµήρια, διαφωτίζουν ω- στ σο το πνε µα της εποχής και, ανάλογα µε την περίπτωση, αποτελο ν χρήσιµα εργαλεία ερµηνείας των γεγον των, καθώς η εποχή ευνοεί την ανάπτυξη της λεγ µενης «ιστορικής ηθογραφίας», η οποία δίνει ξεχωριστ βάρος στην αποτ πωση του εθνογραφικο, του λαογραφικο, αλλά και του αληθοφανο ς παραδοσιακο στοιχείου. Το 1865 ο πρώτος ζωγράφος της Σχολής του Μονάχου Θε δωρος Βρυζάκης ζωγράφισε το γνωστ έργο «Ο Παλαιών Πατρών Γερµαν ς ευλογεί τη σηµαία της Επανάστασης» (εικ. 4) και το 1886 ο Νικ λαος Γ ζης ζωγραφίζει το περίφηµο έργο «Το Κρυφ Σχολει» (εικ. 5), µία σ νθεση που ο τήνιος καλλιτέχνης περιγράφει στις «Επιστολές» του λη τη φάση της δηµιουργίας του, 3 γεγον ς που προδίδει την επίδρα- 3. Σε επιστολή του της 24ης Ιανουαρίου 1886, ο καλλιτέχνης έγραφε για τον πίνακά του τα εξής: «Προ πολλο υπεσχέθην να σας περιγράψω την εικ να εις την οποίαν καταγίνοµαι και ήτις µε παιδε ει. Ιδο α τη: Εις γωνίαν εντ ς σκοτεινο υ- πογείου εκκλησίας µπαρωµένης της θ ρας και ηµικλείστου του παραθ ρου, κάτωθεν εικονίσµατος και κανδυλίου, καθήµενος γέρων καλ γηρος επί των γονάτων αυτο έχων βιβλίον κα περί αυτ ν 5 παιδιά εφήβου ηλικίας τα διδάσκει. Ολίγον προς το βάθος νέος καθήµενος και κρατών πλον δίκην φ λακος προσέχει και αυτ ς εις τον λ γον του σεβασµίου καλογήρου. ια του υπογείου, της κλειστής θήρας και παραθ ρου και διά του ωπλισµένου νέου εσκέφθην να παραστήσω την εποχήν εκείνην της Ελλάδος, τε επί Τουρκοκρατίας ήσαν αυστηρώς απηγορευµένα τα σχολεία και µ νον εν κρυπτώ ελειτο ργον. Η εικών αυτήν είναι µικρά ως εκείνη του παραµυθιο, την οποίαν πέρυσιν εις την αυτο έκθεσιν είδατε. Με δυσκολε ει η αρµονία της, καθ τι ηθέλησα να παραστήσω την µυστηριώδη πράξιν εις σκοτειν ν υπ γειον, µ -

26 Mιλτιάδης M. Παπανικολάου ση που άσκησαν πάνω του οι ιδέες του Κωνσταντίνου Παπαρρηγ πουλου και του Νικ λαου Πολίτη. Η συνέχεια άλλωστε του Ελληνισµο εκφράζεται στους καλλιτέχνες της Σχολής του Μονάχου ποικιλοτρ πως και ιδίως σε ζωγραφιές που η νέο-αστική κοινωνία της Ελλάδας του τέλους του 19ου αι. επιζητο σε µε κάθε τρ πο, καθώς ή- ταν ακ µη νωπές οι εντυπώσεις απ τις θεωρίες του Φαλµεράγιερ, αλλά και προκειµένου το νέο κράτος να ορίσει την ταυτ τητά του. Συνεπώς δεν είναι τυχαία η εµφάνιση σε έργα τέχνης της εποχής αναφορών που παραπέµπουν στον χρ νο και στον χώρο, πως λ.χ. στον πίνακα του Νικηφ ρου Λ τρα «Τα Κάλαντα» (η διακριτική παρουσία εν ς αρχαίου γλυπτο στα δεξιά της εικ νας) (εικ. 6) ή σε πίνακες του Νικ λαου Ξυδιά «Τα Αναφιώτικα» ( που υπάρχει συνδυασµ ς αρχαίων µνηµείων και σ γχρονων αναφορών) (εικ. 7). Επίσης ίδιους στ χους εξυπηρετο ν και τα ταξίδια Ελλήνων καλλιτεχνών στη Μικρά Ασία και σε άλλες χώρες της Μεσογειακής λεκάνης (Αίγυπτο, Παλαιστίνη κτλ.), πως για παράδειγµα το ταξίδι στη Μικρά Ασία το 1872 των καλλιτεχνών και φίλων Νιικ λαου Γ ζη και Νικηφ ρου Λ τρα. 4 Η απεικ νιση πάντως του Παλαιών Πατρών Γερµανο υπάρχει και σε µία άλλη, σχεδ ν άγνωστη παράσταση (ασπρ µαυρο σχέδιο του 1836, που απεικονίζει κληρικο ς και λαϊκο ς να ορκίζονται στο βωµ της Αγίας Τράπεζας) (εικ. 8), που έγινε για να αποτυπωθεί ως πρώτη συµβολική εικ να στην εικονογράφηση της Ελληνικής Επανάστασης στην Αίθουσα των Τροπαίων του Ανακτ ρου του θωνα (σηµερινή Αίθουσα Ελευθερίου Βενιζέλου της Βουλής των Ελλήνων). Το σχέδιο, πως και το εικονογραφικ πρ γραµµα, έγινε απ τον βαυαρ ζωγράφο και γλ πτη Λο ντβιχ Σβαντχάλερ, ο οποίος δεν επισκέφθηκε ποτέ την Ελλάδα, αλλά λη η σ νθεσή του (µια µακρά ζωφ ρος που κάλυπτε και τους τέσσερις τοίχους της αίθουσας), βασίστηκε αποκλειστικά σε πληροφορίες των ίδιων των πρωταγωνιστών του Αγώνα, γι αυτ και δεν παρατηρο νται ιστορικές α- νακρίβειες. Η ζωφ ρος αυτή σώζεται µέχρι σήµερα, εκτ ς της συγκεκριµένης παράστασης, η οποία ωστ σο αποκαταστάθηκε πρ σφατα νο δια µιας ακτίνος ηλίου εισερχοµένης εντ ς και δια της αντανακλάσεως αυτής την φωτοσκίασην των προσώπων και λοιπών αντικειµένων. Ωραία τέχνη η ζωγραφική, αλλ ευτυχώς δ σκολος, και λέγω ευτυχώς, δι τι αν δεν ήτο δ σκολος, θα ήσαν λοι ζωγράφοι». Βλ. Επιστολαί Νικολάου Γ ζη, Γ. ροσίνη Λ. Κοροµηλά (επιµ.), Αθήνα 1953, σ. 138. 4. Βλ. σχετικά Μ. Παπανικολάου, Η ελληνική ηθογραφική ζωγραφική του 19ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 1978.

H εικονογράφηση των θρ λων και η ιστορία τους 27 µε βάση το σωζ µενο σε κρατικ Μουσείο του Μονάχου αρχικ πρωτ τυπο σχέδιο. Το θέµα αυτ µεταφέρθηκε ζωγραφικά στην τοιχογραφία απ τον ζωγράφο Κ. Σράουντολφ το 1842 και µε βάση συµβ λαιο εκτέλεσής της που σώζεται στα ΓΑΚ (αρ. 142) (εικ. 9) αναφέρεται ρητά και χωρίς καµία αµφιβολία, τι η ορκωµοσία των Αγωνιστών έγινε απ τον Παλαιών Πατρών Γερµαν. Είναι το µοναδικ εικονογραφικ ντοκουµέντο, µε βάση το οποίο αποδεικν εται τι η ορκωµοσία δεν είναι θρ λος, αλλά πραγµατικ γεγον ς. 5 Η ιστορική αλήθεια αυτής της εικ νας δ σκολα µπορεί να αµφισβητηθεί. 6 Αρκεί να αναλογιστεί κανείς, τι το λο έργο (η ζωφ ρος της Βουλής, που και η ορκωµοσία των αγωνιστών) έγινε δεκαπέντε περίπου χρ νια µετά την Επανάσταση και πολλοί απ τους πρωταγωνιστές της βρίσκονταν ακ µα στη ζωή (και είναι πολ πιθαν να χρησίµευσαν ως σ µβουλοι), πως ο Θε δωρος Κολοκοτρώνης, ο Γεώργιος Κουντουριώτης, ο Πετρ µπεης Μαυροµιχάλης, ο Ανδρέας Ζα µης, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και άλλοι, πορτρέτα των ο- ποίων απεικονίζονται στη διπλανή αίθουσα. Συνεπώς, δεν είναι επιτρεπτ να αγνοείται ή να υποβαθµίζεται απ τους ιστορικο ς η ση- µασία των εικονογραφήσεων, κάτι το οποίο γίνεται σχεδ ν συστηµατικά στα βιβλία τους, τη στιγµή που άλλες ειδικ τητες εκτ ς των ι- στορικών της τέχνης, πως οι αρχαιολ γοι ή οι φιλ σοφοι και οι µελετητές γενικά του πολιτισµο προστρέχουν σε αυτές µε πολ ενδιαφέρον, αντλώντας ποικίλες πληροφορίες, που συνθέτουν την εικ να των ιστορικών και κοινωνικών συµφραζοµένων, απαραίτητων για τη σ νθεση, αλλά και για την αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας. 5. Βλ. Μ. Παπανικολάου, Η εικονογράφηση του Μεγάρου της Βουλής, Αθήνα, 1998. 6. Λεπτοµέρειες για το ιστορικ αυτ επεισ διο βλ. Γ. Παναγ πουλος, Η µυστική συνέλευση της Βοστίστσας (30 Ιανουαρίου 1821), Συµβολή στην Ιστορία της πολέως Αιγίου Βοστίτσας, Αθήνα 1983.

28 Mιλτιάδης M. Παπανικολάου 1. Eυγένιος Nτελακρουά, O Mπ τσαρης επιτίθεται στο στρατ πεδο των Tο ρκων.

H εικονογράφηση των θρ λων και η ιστορία τους 29 2. Eυγένιος Nτελακρουά, Oι σφαγές της Xίου.

30 Mιλτιάδης M. Παπανικολάου 3. Eυγένιος Nτελακρουά, H Eλλάδα ξεψυχά στα ερείπια του Mεσολογγίου.

H εικονογράφηση των θρ λων και η ιστορία τους 31 4. Θε δωρος Bρυζάκης, O ρκος των αγωνιστών και η ευλ γηση της σηµαίας απ τον Παλαιών Πατρών Γερµαν.

32 Mιλτιάδης M. Παπανικολάου 5. Nικ λαος Γ ζης, Tο Kρυφ Σχολει.

H εικονογράφηση των θρ λων και η ιστορία τους 33 36. Nικηφ ρος Λ τρας, Tα κάλαντα.

34 Mιλτιάδης M. Παπανικολάου 7. Nικ λαος Ξυδιάς-Tυπάλδος, Aναφιώτικα.

H εικονογράφηση των θρ λων και η ιστορία τους 35 8. Λο ντβιχ Σβαντχάλερ, O ρκος των επαναστατών Eλλήνων στη Bοστίτσα υπ τον Παλαιών Πατρών Γερµαν. Mελάνι και µολ βι σε χαρτί, π. 15,6 27,4 εκ., M ναχο, Mουσείο της Π λης.

36 Mιλτιάδης M. Παπανικολάου 9. Γενικά Aρχεία του Kράτους, φ. 394, αρ. 142, Aθήνα, 19 Mα ου 1842. Συµβ λαιο εκτέλεσης της τοιχογραφίας υπ τον ζωγράφο Claudius Schraudolph.

37 Βασίλης Κ. Γο ναρης* ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ Ι ΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ Έχω πλήρη συνείδηση τι δεν έχω ιδιαίτερο δικαίωµα να εκφέρω βαρ νουσα γνώµη για τη διδασκαλία της ιστορίας έξω απ το Πανεπιστήµιο. εν είµαι ο τε παιδαγωγ ς ο τε ορίστηκα ποτέ συγγραφέας εγχειριδίου ο τε είµαι πρ θυµος να πάρω µέρος ως επιστήµων ι- στορικ ς σε µια καθαρά πολιτική συζήτηση, πως αυτή που ανέκυψε σχετικά µε το εγχειρίδιο της Στ τάξης του ηµοτικο. Η διαδικασία της στοχοθεσίας των βιβλίων, της ανάθεσης συγγραφής, της κρίσης του βιβλίου είναι ζητήµατα καθαρά πολιτικά τ σο µε τη στενή, την κοµµατική, σο και µε την ευρεία έννοια της πολιτικής, της χειραγώγησης δηλαδή του περιεχοµένου προς µια κατε θυνση. Η τοποθέτηση στα ζητήµατα αυτά δεν µπορεί να είναι παρά προϊ ν της πολιτικής φιλοσοφίας της κάθε κυβέρνησης και του τρ που µε τον οποίο ερµηνε ει το άρθρο 16 του Συντάγµατος, για την ενίσχυση της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης. εν θα ήθελα λοιπ ν να πολιτικολογήσω δηµ σια και ανέξοδα. Θα µου επιτρέψετε µ νον να παρατηρήσω εξαρχής τι απ τα τέλη του 19ου αι. η συγγραφή των εγχειριδίων γιν ταν µέσα σε προσδιορισµένο ιδεολογικ πλαίσιο, το «Παπαρρηγοπο λειο», και βάσει συγκεκριµένων οδηγιών για το περιεχ µενο και τη δοµή του. Και τ τε, πως και τώρα, η διαδικασία της κρίσης των εγχειριδίων προκαλο σε προστριβές µεταξ κριτών και κρινοµένων. Το κράτος χι µ νο έλεγχε τα λάθη των συγγραφέων, αλλά προσπαθο σε να περιστείλει τον υπέρµετρο ενθουσιασµ τους για τις ελληνικές διεκδικήσεις * Ο Βασίλης Κ. Γο ναρης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Νε τερης Ιστορίας στο Τµήµα Ιστορίας & Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης.

38 Bασίλης K. Γο ναρης και, µερικές φορές, το µένος τους για τους γειτονικο ς λαο ς. Και τ τε, πως και τώρα, πιστευ ταν πως δεν υπήρχε αντιστοιχία σχετικά µε τις προσδοκίες της κοινής γνώµης απ την ελληνική ιστορική εκπαίδευση και απ την πολιτική του υπουργείου. 1 Εµείς δεν έχουµε α- νάγκη απ ιστορικά ψέµατα, σαν κι αυτά που µαθαίνουν οι Bο λγαροι στα παιδιά τους, είπε ο Σπυρίδων Λάµπρος σε διάλεξή του το 1902, και συµπλήρωσε: Ένα πράγµα πρέπει να πάρουµε απ τους Βουλγάρους στο οποίο υστερο µε, τον εθνικ φανατισµ. 2 Ας εκληφθεί, λοιπ ν, η σηµερινή µου παρέµβαση περισσ τερο ως απολογία στην ιστορία εν ς θεράποντά της, που αρκετές φορές αισθάνεται τι συµµετέχει στον εµπαιγµ της Κλειο ς, της µο σας της ιστορίας. Θα σας εξηγήσω αµέσως τη σφοδρ τητα της αυτοκριτικής µου. Το σχολικ έτος 1999-2000 στο Μουσείο Μακεδονικο Αγώνα µοιράστηκαν 525 ερωτηµατολ για Ιστορίας σε παιδιά 14-17 ετών. Μ νον τέσσερις στους δέκα γνώριζαν τι γιορτάζουµε στις 28 Οκτωβρίου και ποιος ήταν ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου τρεις στους δέκα γνώριζαν ποιος ήταν και σε ποια περίοδο έζησε ο Μακρυγιάννης δ ο στους δέκα γνώριζαν ποιοι ήταν ο θων και η Αµαλία και τι έκανε ο Παλαιών Πατρών Γερµαν ς (κι µως είχαν άλλο εγχειρίδιο τ τε) ένας στους δέκα γνώριζε ποιο αξίωµα κατείχε ο Περικλής και ποιο ο Βενιζέλος. Φυσικά αγανακτήσαµε απ την ά- γνοιά τους. Αγανάκτησα, επίσης, αρκετές φορές έκτοτε διορθώνοντας τα γραπτά των τµηµατικών εξετάσεων. Κι µως είχα άδικο να θυµώνω. Η συστηµατική εντρ φηση, µε τη βοήθεια πολλών φίλων και οικείων µου, στη διδακτική πράξη στην Πρωτοβάθµια και τη ευτεροβάθµια Εκπαίδευση µε βοήθησε να καταλάβω γιατί είχα άδικο να είµαι τ σο επικριτικ ς. Ξαναγυρίζω κατ αρχάς στο νέο εγχειρίδιο της Στ ηµοτικο. λες οι δηµ σιες συζητήσεις περιστράφηκαν στην απουσία και την υποβάθµιση διαφ ρων θεµάτων και τη γενικ τερη φιλοσοφία του, που υπονοµε ει, σ µφωνα µε την άποψη πολλών, αυτ που λέµε ε- θνική υπερηφάνεια. Λιγ τερα σχ λια έγιναν για τα πραγµατολογικά λάθη που υπάρχουν δεν εννοώ τα αµφισβητο µενα σηµεία και 1. Πλήθος παραδειγµάτων µπορεί να βρει κανείς στη συλλογή που επιµελήθηκε η Χριστίνα Κουλο ρη, Ιστορία και Γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία (1834-1914). Γνωστικ αντικείµενο και ιδεολογικές προεκτάσεις. Ανθολ γιο κειµένων, Αθήνα 1988. 2. Σκριπ στις 6 Οκτωβρίου 1902.

H διδασκαλία της Nε τερης Iστορίας στην Eλληνική Eκπαίδευση 39 σχεδ ν καθ λου για τον τρ πο που είναι γραµµένο το βιβλίο. εν εί- µαι ειδικ ς αλλά µε τη ιδι τητα του πατέρα µαθητή της Στ τάξης του ηµοτικο επιτρέψτε µου να περιγράψω πώς αντιλαµβάνοµαι την ουσία του προβλήµατος του εγχειριδίου, αφήνοντας την ιδεολογική κριτική στο αρµ διο Παιδαγωγικ Ινστιτο το. Σκοπ ς της συγγραφικής οµάδας ήταν να προσδώσει µια «µη πολωτική εικ να» σε ιστορικά θέµατα διχαστικά, να αντικαταστήσει τις συλλογικές ανταγωνιστικές µνήµες µε µια συνολική εικ να και να οδηγηθο ν τα παιδιά στα δικά τους συµπεράσµατα στ χος καταρχήν σεβαστ ς. 3 Κάθε διδακτική εν τητα αποτελείται απ τέσσερες παραγράφους των πέντε σειρών πλαισιωµένες µε εικαστικ υλικ και διάφορα κείµενα τεκµηρίωσης. Απ τις 50 εν τητες πάνω απ τις µισές είναι αφιερωµένες στην κοινωνία και την ιδεολογία του 19ου και του 20ο αι., οι οποίες θίγουν ολ κληρο, χωρίς καµία εξαίρεση, το φάσµα του ιστορικο προβληµατισµο. Αυτ το τιτάνιο έργο επιτυγχάνεται µε ασ νδετα σχήµατα: πολλαπλά υποκείµενα και αντικείµενα, αίτια κι αποτελέσµατα, έργα και πρ σωπα, φορείς και οργανώσεις ή ασ νδετα σχή- µατα κυρίων προτάσεων. Είναι ένας ποταµ ς απ έννοιες πολλές φορές αφηρηµένες που, κατά τη γνώµη µου, ξεπερνο ν τις πνευµατικές δυνατ τητες παιδιών ένδεκα χρονών. Ας σηµειωθεί τι οι µαθητές καλο νται την εποµένη, κατά το παραδοσιακ σ στηµα, να ε- παναλάβουν,τι περιλαµβάνουν οι τέσσερες παράγραφοι κι χι να εκφέρουν κρίσεις π.χ. για το Αγροτικ Ζήτηµα. Με δυο λέξεις το βιβλίο αποτελεί µια ασφυκτική περίληψη της Νε τερης Ελληνικής Ιστορίας απ το 1453 έως σήµερα, τ σο πυκνή, που είναι εξαιρετικά δ σκολο να αφοµοιωθεί είτε ως εγκυκλοπαιδική γνώση είτε ως γενική εικ να «του πριν και του µετά». Μέσα, µως, στο πλήθος των πληροφοριών, χωρίς στοιχειώδη δραµατοποίηση, τα βασικά γεγον τα της περι δου χάνονται στην κυριολεξία µέσα σε χρονολ για, χωρίς να µπορεί ο µαθητής να συγκρατήσει τον κοινωνικ προβληµατισµ των συγγραφέων. Πολλές φορές αναπ φευκτα οδηγείται στην αποστήθιση, αν κι αυτ ς σίγουρα δεν ήταν ο σκοπ ς της συγγραφικής ο- µάδας. Μικρ το κακ, θα παρατηρήσει κάποιος. Τα παιδιά θα έχουν κι άλλες ευκαιρίες να καλ ψουν την ίδια περίοδο και να φωτιστο ν. Στο 3. Μ. Ρεπο ση - Χ. Ανδρεάδου - Α. Πουταχίδης - Α. Τσίβας, Ιστορία Στ ηµοτικο. Στα νε τερα και σ γχρονα χρ νια. Βιβλίο δασκάλου, Αθήνα, ΟΕ Β, 2006, σσ. 12-13.

40 Bασίλης K. Γο ναρης σηµείο αυτ εστιάζεται το βασικ επιχείρηµα αυτής της παρουσίασης. σοι ενδιαφέρονται για την ιστορική αγωγή και µνήµη των Ελλήνων, ας γνωρίζουν τι το εγχειρίδιο αυτ αποτελεί ένα πολ µικρ, το µικρ τερο ίσως πρ βληµά τους, ε κολα ανατάξιµο, αν το κρίνει σκ πιµο η πολιτεία. σοι ενδιαφέρονται για το µέλλον του ελληνικο εθνικο κράτους, ας µην ανησυχο ν περισσ τερο για το συγκεκριµένο βιβλίο, γιατί η ουσία του ζητήµατος που τους απασχολεί η αποδυνάµωση της ιστοριογνωσίας ως στυλοβάτη του κράτους είναι αλλο κι έχει προ πολλο διαφ γει την προσοχή τους. Η Νε τερη Ιστορία, Ευρωπαϊκή και Ελληνική, διδάσκεται µετά το ηµοτικ και στη Γ Γυµνασίου απ το εγχειρίδιο του σεβαστο πανεπιστηµιακο δασκάλου Βασίλη Σφυρ ερα. 4 Κλασικ στη δοµή βιβλίο καλ πτει την ίδια ακριβώς περίοδο µε το εγχειρίδιο του ηµοτικο σε 25 εν τητες. Το 1/3 της λης είναι η Ελληνική Ιστορία. Σκοπ ς της Ιστορίας στην τάξη αυτή είναι να εντάξει την ελληνική ιστορία στην παγκ σµια και να κατανοήσει ο µαθητής την προσφορά της χώρας του, διαµορφώνοντας το κατάλληλο φρ νηµα. µως αυτ ς είναι µ λις ένας απ τους δώδεκα και µάλιστα ο τελευταίος ιεραρχικά σκοπ ς. Οι άλλοι είναι σ µφωνα µε το Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος Σπουδών Ιστορίας του Υπουργείου Παιδείας (σ. 10) η ανάλυση, η σ νθεση και η σ γκριση των γεγον των, η καταν ηση των αιτίων και των αποτελεσµάτων, των πολλών πτυχών της κοινωνίας, του ε- λέγχου της αξιοπιστίας των πηγών, της µη άκριτης αποδοχής της ι- στορίας κ.ο.κ. Έχω την εντ πωση πως η καλλιέργεια των αρετών αυτών, πως και στην περίπτωση του εγχειριδίου του ηµοτικο, ίσως αντιφάσκει µε τη χρήση της ιστορίας για την ανάπτυξη εθνικο φρονήµατος ή τουλάχιστον τι επαφίεται στην ευχέρεια του καθηγητή πώς θα συνδυαστεί ο φρονηµατισµ ς µε τη «µη άκριτη αποδοχή της ιστορίας» απ µαθητές, που ουσιαστικά δεν έχουν άλλη ιστορική παιδεία. Ποια θα είναι τα ρια της κριτικής και της αµφισβήτησης; Πώς θα συµβιβαστεί επί της ουσίας η κριτική µε τις λεγ µενες «εθνικές α- λήθειες», τους θρ λους και τους µ θους; Είναι το «εθνικ» πάντα α- ληθιν ; Τυπικά η διδασκαλία στην τάξη αυτή του Γυµνασίου, µπορεί να φτάσει µέχρι τον Α Παγκ σµιο Π λεµο ή και αργ τερα, µέχρι το 1922. Ουσιαστικά ένα µεγάλο τµήµα της, κυρίως η Ευρωπαϊκή Ιστο- 4. Βασ. Βλ. Σφυρ ερας, Ιστορία, νε τερη και σ γχρονη. Γ Γυµνασίου, Αθήνα, OΕ Β, 1991.