Διημερίδα με θέμα: «Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια»

Διημερίδα με θέμα: «Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια»

ΚΈΝΤΡΟ ΔΙΆΔΟΣΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΏΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΆΤΩΝ ΑΡΙΣΤΟΤΈΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΊΚΗΣ Διημερίδα με θέμα: «Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια» 19-20 Σεπτεμβρίου 2014 Επιμέλεια Μαγδαληνή Τσολάκη

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Μάγδα Τσολάκη, Θρασύβουλος Τσιάτσος, Κωνσταντίνος Βότης, Δημήτριος Γούλας, Βαΐτσα Γιαννούλη Συνεργαζόμενοι Φορείς: Πανελλήνιο Ινστιτούτο Νευροεκφυλιστικών Νοσημάτων Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συγγενών Διαταραχών Υποτροφίες Αγγελοπούλου Ερευνητικό Πρόγραμμα ASPAD - ΑΠΘ Ερευνητικό Πρόγραμμα Εν-ΝΟΗΣΗΣ - ΑΠΘ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Παρουσίαση αποτελεσμάτων δοκιμασιών καθημερινών δρα στη ριοτήτων με την χρήση έξυπνων αισθητήτων Δημήτρης Γιακουμής, Γ. Σταυρόπουλος, Δ. Κικίδης, Μ. Βασι λειά δης, Κωνσταντίνος Βότης, Δημήτρης Τζοβάρας Εφαρμογές τεχνολογιών 3D για την νοητική ενδυνάμωση υγιών ατό μων, αλλά και ασθενών με ήπια νοητική διαταραχή Δημήτρης Γιακουμής, Στέφανος Δουμπουλάκης, Κωνσταντίνος Βότης, Δημήτρης Τζοβάρας Εφαρμογή ηλεκτρονικών δοκιμασιών σάρωσης διαταραχών μνή μης για την διάγνωση της ήπιας νοητικής διαταραχής (Salonica Battery Test) Στέλιος Ζυγούρης, Μαγδαληνή Τσολάκη Εφαρμογή «εικονικού βοηθού (virtual assistant)» για την παρακολούθηση εκτέλεσης ασκήσεων από ηλικιωμένους αλλά και ασθενείς με ήπια νοητική διαταραχή Σοφία Σέγκουλη, Δημήτρης Γιακουμής, Μανώλης Βασιλειά δης, Κωνσταντίνος Βότης, Αλέξης Ρουτσώνης, Κωσταντίνος Λυσίτσας, Μαγδαληνή Τσολάκη, Δημήτρης Τζοβάρας, Χαράλαμπος Καραγιαννίδης Προβληματισμοί επί των ισχυουσών διαδικασιών μεταξύ ακούσιας εξετάσεως και ακουσίας νοσηλείας ασθενών με άνοια Αριστείδης Λιάπης Γιατί η νόσος Alzheimer μπορεί να χαρακτηρισθεί ως αναπηρία Μαρία Τζανακάκη-Μελισσάρη, Ελιά Κυριακουλάκη Διαθήκη, πότε και ποιός Κωνσταντίνος Γάτος Κακοποίηση Ηλικιωμένων - Δικαιώματα Ηλικιωμένων Ιωάννα Τσοκανάρη, Μαγδαληνή Τσολάκη Η συναίνεση ασθενούς με άνοια σε ιατρικές πράξεις Σταυρούλα Χατζηδημητρίου Ζητήματα προστασίας προσωπικών δεδομένων στην βιοϊατρική έρευνα Δημήτρης Γούλας Δικαστική συμπαράσταση ασθενών με άνοια Κατερίνα Πιτσούλη 9 20 26 35 45 51 55 67 72 84 96

6 Περιεχόμενα Το νομικό καθεστώς πραγματοποίησης κλινικών μελετών σε ασθενείς με άνοια Ιωάννα Ζησιού Το ιατρικό απόρρητο Τριαντάφυλλος Περβίζος Προηγμένες τεχνολογίες εξ αποστάσεως επιμόρφωσης και υπο στήριξης περιθαλπόντων ασθενών με άνοια Ιπποκράτης Αποστολίδης, Τατιάνα Δημητρίου, Κωνσταντίνα Καραγκιόζη, Θρασύβουλος Τσιάτσος, Μαγδαληνή Τσολάκη Τα αποτελέσματα ενός παρεμβατικού προγράμματος Ελληνικών παραδοσιακών χορών σε ασθενείς με άνοια Στέλλα Δούκα, Βίκυ Ζηλίδου, Ολυμπία Λίλου, Μαγδαληνή Τσολάκη, Βαΐ τσα Γιαννούλη, Τάσος Καρακώστας Η εκπαιδευτική ρομποτική ως μέσο νοητικής άσκησης ασθε νών με άνοια Σταύρος Δημητριάδης, Βαΐτσα Γιαννούλη, Θεοδόσης Σαπουνίδης, Μαγδαληνή Τσολάκη Διαδραστικές νοητικές ασκήσεις για την υποστήριξη ασθε νών με άνοια μέσω παγκόσμιου ιστού Αναστάσιος Καρακώστας, Αγησίλαος Χαλδογερίδης, Βασιλική Σιάτρα, Aναστασία Μπενέκου, Ελίνα Καραθανάση, Νεφέλη Μάρκου, Γεωργία Μπατσίλα, Φωτεινή Κουντή, Θρασύβουλος Τσιάτσος, Μαγδαληνή Τσολάκη Σύνοψη κυριότερων νευροεκφυλιστικών παθήσεων: Παθο λογο ανατομική προσέγγιση Δημήτρης Κανάκης Πανελλήνια Βιοτράπεζα Νευρολογικών Νοσημάτων - Συναίνεση των ασθενών και των οικογενειών τους στη λήψη βιολογικών υλικών Δοξάκης Ανεστάκης Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών Ν. Ηρα κλείου ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ: Δημιουργία Βιοτράπεζας εγκεφαλικού ιστού σε συνεργασία με τη Νευρολογική Κλινική του Πανεπι στημίου Κρήτης. Ιωάννα Κορτσιδάκη Δραστηριότητες για τη νόσο Alzheimer και άλλες συναφείς διαταραχές στη Χίο Γεώργιος Μαρής Νέα προοπτική στη θεραπευτική αντιμετώπιση της νόσου Alzheimer Μαγδαληνή Τσολάκη 108 116 126 135 152 163 173 180 185 186 187

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 7 Ηθικά διλήμματα διακοπής της οδήγησης σε άτομα με ήπια νοη τική διαταραχή και άνοια Ιωάννα Κατσούρη, Μαγδαληνή Τσολάκη Πέρα από την ιδιωτικότητα. Κόστος, προσβασιμότητα και ο ρόλος των νέων τεχνολογιών Στέλιος Ζυγούρης, Μαγδαληνή Τσολάκη Έγγραφο προεκφρασθεισών επιθυμιών, ή διαθήκη εν ζωή. Μπο ρούν να είναι εφαρμόσιμα; Νέλλη Μαρκάτη Σάρωση για νοητικές διαταραχές σε υγιείς ηλικιωμένους: μπορεί η νέα τεχνολογία να απαντήσει σε ερωτήματα σχετικά με τη βιωσιμότητα και την αναγκαιότητά της; Στέλιος Ζυγούρης, Μαγδαληνή Τσολάκη Τεχνολογικές εξελίξεις στην κατάρτιση περιθαλπόντων και ηθικές διαστάσεις: εμπειρίες και καλές πρακτικές από το πρόγραμμα DIS COVER Παναγιώτης Μπαμίδης, Βασιλική Ζηλίδου, Ευαγγελία Ρωμα νοπούλου, Ευστάθιος Σιδηρόπουλος Νέες εξελίξεις στην κατ οίκον υποστήριξη ατόμων της τρίτης ηλικίας με τεχνολογίες φορητών συσκευών: εμπειρίες και ηθικά διλήμματα από το πρόγραμμα USEFIL Παναγιώτης Μπαμίδης Επέκταση της εφαρμογής Brain Bright με νέες ασκήσεις λόγου και έκφρασης Δημήτρης Δρανίδης, Θανάσης Χατζηαποστόλου Ηθικά διλήμματα στην εφαρμογή νέων τεχνολογιών στην άνοια Μαγδαληνή Τσολάκη 200 211 217 218 225 233 242 248

ΠΑΡΟΥΣΊΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΆΤΩΝ ΔΟΚΙΜΑΣΙΏΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΏΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΉΤΩΝ ΜΕ ΧΡΉΣΗ ΕΞΥΠΝΩΝ ΑΙΣΘΗΤΉΡΩΝ Δ. Γιακουμής, Γ. Σταυρόπουλος, Δ. Κικίδης, Μ. Βασιλειάδης, Κ. Βότης, Δ. Τζοβάρας Ινστιτούτο Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών, ΕΚΕΤΑ, {dgiakoum, stavrop, dkikidis, mavasile, kvotis, tzovaras}@iti.gr ΠΕΡΊΛΗΨΗ Η παρούσα εισήγηση παρουσιάζει τα αποτελέσματα του εργαλείου Δοκιμασιών Καθημερινών Δραστηριοτήτων που αναπτύχθηκε στα πλαίσια του έργου Εν- ΝΟΗΣΗΣ. Στόχος του εργαλείου είναι η αυτόματη, μη παρεισφρητική αναγνώριση δραστηριο τήτων καθημερινής διαβίωσης (ADLs), όπως μαγείρεμα, πλύσιμο πιάτων, ύπνος κλπ. Τα δεδομένα προέρχονται από ένα δίκτυο καμερών βάθους οι οποίες καταγράφουν την κίνηση του ατόμου στο χώρο και περιβαλλοντικών αισθητήρων οι οποίοι ελέγχουν την κατάσταση λειτουργίας διαφόρων συσκευών. Μέσω της πειραματικής εφαρμογής του εργαλείου, επιτεύχθηκε ποσοστό επιτυχημένης αναγνώρισης δραστηριοτήτων της τά ξης του 90.5%. Λέξεις κλειδιά: αναγνώριση δραστηριοτήτων, κάμερες βάθους, περιβαλλοντικοί αι σθη τήρες ΕΙΣΑΓΩΓΉ Λαμβάνοντας υπόψη τις ερευνητικές και τεχνολογικές εξελίξεις των τελευταίων ετών στο τομέα των έξυπνων σπιτιών, οι μελλοντικές κατοικίες αναμένεται να μετα τραπούν σε ένα διαδραστικό περιβάλλον διαβίωσης, το οποίο θα παρακολουθεί την συμπεριφορά των κατοίκων του, θα προσαρ μόζεται σε αυτήν και θα καθιστά δυνατή την αλληλεπίδραση σπιτιού-ανθρώπου προκειμένου να βελτιώσει την ποιότητα ζωής του. Απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η ανάπτυξη μη-παρεισφρητικών συστημάτων για την παρακολούθηση και καταγραφή του ανθρώπου στο σπίτι του. Ιδιαίτερα στην περίπτωση ατόμων με ήπιες νοητικές διαταραχές (MCI), τα εν λόγω συστήματα θα πρέπει να είναι σε θέση να αναγνωρίσουν μη φυσιολογικές συμπεριφορές και τάσεις, συμβάλλοντας, μέσω κατάλληλων παρεμβάσεων, στην ανεξάρτητη διαβίωση και ευη μερία του ατόμου. Ένας από τους στόχους του έργου «Εν-ΝΟΗΣΗΣ» είναι η ανάπτυξη ενός συστή ματος το οποίο θα έχει τη δυνατότητα να αναγνωρίζει δραστηριότη

10 Σ. Δούκα, Β. Ζηλίδου, Ο. Λίλου, Μ. Τσολάκη, Β. Γιαννούλη, Τ. Καρακώστας τες καθημερινής διαβίωσης (Activities of Daily Living ADLs) (Katz, Ford, Moskowitz, Jackson, & Jaffe, 1963) όπως μαγείρεμα, φαγητό, ύπνος κλπ, καθώς η δυνατότητα ενός ανθρώπου να εκτελέσει αυτές τις δραστηριότητες αποτελεί ένδειξη της νοητικής του υγείας και της πιθανής εξέλιξης μίας υπάρχουσας νοητικής διαταραχής (Ahn, et al., 2009; Wadley, Okonkwo, Crowe, & Ross-Meadows, 2008). Είναι απαραίτητη, επομένως στα πλαίσια του ερευνητικού έργου Εν- ΝΟΗΣΗΣ, η ανάπτυξη αλγορίθμων προσδιορισμού κίνησης και εκτίμησης δραστηριοτήτων, οι οποίοι θα είναι αφενός αποτελεσματικοί και αφετέρου ικανοί να εφαρμοστούν στην πράξη στο σύστημα Εν-ΝΟΗΣΗΣ, δεδομένων των χαρακτηριστικών και ιδιαιτερο τήτων των χρηστών στους οποίους απευθύνεται (άτομα με Ήπια Νοητική Διαταραχή -ΗΝΔ έως και μέτρια άνοια έως ασθενείς με προχωρημένα στάδια Alzheimer). Οι προσεγγίσεις που παρουσιάζονται στη βιβλιογραφία σχετικά με αναγνώριση δραστη ριο τήτων σε οικιακό περιβάλλον, είτε αφορούν ασθενείς με ΗΝΔ είτε όχι, μπορούν να χωριστούν σε δύο γενικές κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία συμπεριλαμβάνονται εκείνες οι προσεγγίσεις οι οποίες κάνουν χρήση τεχνο λογιών αισθητήρων δικτύωσης έξυπνου σπιτιού. Οι τεχνολογίες αυτές α φο ρούν ένα ευρύ φάσμα αισθητήρων, το οποίο σε διάφορες κλίμακες ενσωματώνεται στο οικιακό περιβάλλον, βρίσκεται σε διαρκή επικοινωνία και ενημερώνει ανά πάσα στιγμή σχετικά με την κατάσταση του σπιτιού ή/και του ατόμου. Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσονται οι μέθοδοι που βασίζονται στη χρήση υπολογιστικής όρασης, όπου ένα σύνολο καμερών καταγράφει το χρήστη, τη συμπεριφορά του και τις κινήσεις του και εξάγει συμπεράσματα σχετικά με τις δραστηριότητές του ανά πάσα χρονική στιγμή. Παράλληλα, για το πρόβλημα της αναγνώρισης και εκτίμησης δραστηριότητας στον οικιακό χώρο, σημαντικό θέμα αποτελεί η μεταφορά γνώσης από έναν χώρο σε άλλον, δηλαδή η δυνατότητα, να εγκατασταθεί ένα σύστημα, αρχικά εκπαιδευμένο να ανα γνωρίζει δραστηριότητες που εξελίσσονται σε ένα συγκεκριμένο σπίτι, σε κάποιο άλλο, ενδεχομένως ιδιαίτερα διαφορετικό, χωρίς η διαδικασία της εκπαίδευσης του συστήματος να επανεκκινήσει από μηδενική βάση. ΔΡΑΣΤΗΡΙΌΤΗΤΕΣ ΠΡΟΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΎΘΗΣΗ Το σύστημα Εν-ΝΟΗΣΗΣ στοχεύει στη συνεχή παρακολούθηση του ασθενούς στον οικιακό του χώρο και στην αξιολόγηση της εκτέλεσης καθη μερινών του δραστηριο τήτων. Η τελική επιλογή των επιμέρους δρα στηριοτήτων βασίστηκε σε δύο άξονες. Πρώτον, ο βαθμός ανεξαρτησίας κατά τη διεκπεραίωση των δραστηριοτήτων αυτών από μέρους του ασθενούς να αποτελεί ουσιώ

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 11 δη πληροφορία για τη διάγνωση και αποτίμηση της κατάστασης της νόσου Alzheimer. Δεύτερον, οι δραστηριότητες αυτές να πραγματοποιούνται σε καθημερινή βάση, κατά κανόνα ακολουθώντας κάποιο πρό τυπο ρουτίνας, και άρα αφενός να είναι συνεχώς διαθέσιμες προς παρακολούθηση και αφετέρου να είναι ικανές να αποκαλύψουν τα πρότυπα της προσωπικής καθη μερινής ρουτίνας του εκάστοτε ασθενούς. Οι τελικές δραστηριότητες που επιλέχθηκαν προς παρακολούθηση είναι: (α) μαγείρεμα, (β) φαγητό, (γ) πλύσιμο πιάτων, (δ) παρακο λούθηση τηλεόρασης, (ε) υγιεινή, (στ) ύπνος. Εκτίμηση Δραστηριοτήτων με Χρήση Αισθητήρων Δικτύωσης Έξυπνου Σπιτιού Η χρήση αισθητήρων δικτύωσης έξυπνου σπιτιού για την παρακολούθηση της κατάστασης ενός ανθρώπου έχει εφαρμοστεί εκτενώς με στόχο την αναγνώριση δραστηριοτήτων (Liming, Hoey, Nugent, Cook, & Zhiwen, 2012). Παράλληλα, στην εργασία (T. van Kasteren & Krose, 2007) αναλύεται η επίδραση του πλήθους των αισθητήρων στην ακρίβεια της αναγνώρισης, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως ένα μικρό δίκτυο αισθητήρων στρατηγικά τοποθετημένων, μπορεί να οδηγήσει σε καλύ τερα αποτελέσματα, μειώνοντας και την πολυπλοκότητα του συστήματος. Η επιλογή των αισθητήρων που χρησιμοποιήθηκαν στα πλαίσια του έργου Εν-ΝΟΗΣΗΣ έγινε με βάση τρία κριτήρια: (α) Το σύστημα παρακολούθησης θα πρέπει να είναι μη παρεισφρητικό και να ενσωματώνεται στο περιβάλλον του σπιτιού χωρίς να παραβιάζει την ιδιωτικότητα του κατοίκου, (β) Οι αισθητήρες πρέπει να προσφέρουν επαρκή δεδομένα σχετικά με την εκάστοτε δραστηριότητα, (γ) το σύστημα θα πρέπει να έχει χαμηλό κόστος και εύκολη εγκατάσταση. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται συνοπτικά οι αισθητήρες δικτύωσης έξυπνου σπιτιού που χρησιμοποιήθηκαν. Εκτίμηση Δραστηριοτήτων Βασισμένη σε Μεθόδους Υπολογιστικής Όρασης Πέρα από τη χρήση αισθητήρων δικτύωσης έξυπνου σπιτιού, η αναγνώριση δρα στηριοτήτων μπορεί να επιτευχθεί μέσω της παρακολούθησης της κίνησης του ανθρώ που μέσα στην οικία του (Le, Di Mascolo, Gouin, & Noury, 2008). Επιπλέον, οι πρόσφατες ερευνητικές εξελίξεις στον τομέα της καταγραφής βάθους, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα την παραγωγή αισθητήρων βάθους χαμηλού κόστους όπως η Microsoft Kinect (Zhengyou, 2012), έχουν

12 Σ. Δούκα, Β. Ζηλίδου, Ο. Λίλου, Μ. Τσολάκη, Β. Γιαννούλη, Τ. Καρακώστας κατα στήσει δυνατή τη χρήση μεθόδων υπολογιστικής όρασης με στόχο την ανα γνώριση δραστηριοτήτων (Εικόνα 1).

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 13 Στα πλαίσια του έργου Εν-ΝΟΗΣΗΣ αναπτύχθηκε ένα σύστημα το ο ποίο μέσω ενός δικτύου καμερών Kinect είναι σε θέση να καταγράψει την τροχιά του ανθρώπου στο χώρο κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης διαφόρων δραστηριοτήτων (Εικόνα 1). Εικόνα 1: Τροχιές δραστηριοτήτων: μαγείρεμα (πράσινο), πλύσιμο πιάτων (κόκκινο), φαγητό (μωβ), παρακολούθηση τηλεόρασης (μπλε) Προκειμένου να διασφαλιστούν η ιδιωτικότητα και η ανωνυμία του ανθρώπου, κάμερες τοποθετήθηκαν μόνο στο σαλόνι, στην κουζίνα και το διάδρομο, αλλά όχι στο μπάνιο ή το υπνοδωμάτιο. Παράλληλα, καταγράφηκαν μόνο οι εικόνες βάθους, καθιστώντας έτσι αδύνατη την ταυτοποίηση του ανθρώπου και μειώνοντας στο ελάχιστο την παρεισφρητικότητα του συστήματος παρακολούθησης (Εικόνα 2). Εικόνα 2: Εικόνες βάθους από το δίκτυο αισθητήρων βάθους Για να βελτιωθεί περαιτέρω η διακριτική ικανότητα των μεθόδων υπολογιστικής όρασης που βασίζονται στην καταγραφή της θέσης του ανθρώπου στο χώρο και την ανάλυση της τροχιάς του στο σχεδιάγραμμα κάτοψης της οικίας, αναπτύχθηκε μια καινοτόμα μέθοδος για την εξαγωγή χαρακτηριστικών σχετικών με την κίνηση του άνω μέρους του σώματος, από την σιλουέτα

14 Σ. Δούκα, Β. Ζηλίδου, Ο. Λίλου, Μ. Τσολάκη, Β. Γιαννούλη, Τ. Καρακώστας του ανθρώπου. Συγκεκριμένα, μέσω μετατροπής των δεδομένων βάθους σε ένα 3D point cloud σε πραγματικές συντεταγμένες, αναγνωρίζεται η στάση του σώματος (όρθιος, καθιστός, ξαπλωμένος) (Εικόνα 3) καθώς και η σχετική θέση των χεριών και των ώμων (Εικόνα 4). Εικόνα 3: Αναγνώριση στάσης σώματος από σιλουέτα Εικόνα 4: Αναγνώριση θέσης χεριών και ώμων από σιλουέτα Αλγόριθμοι Αναγνώρισης Δραστηριοτήτων Ο συνδυασμός των καταγεγραμμένων πληροφοριών από όλες τις παραπάνω πηγές, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν για την αναγνώριση δραστηριοτήτων, έγινε με τη χρήση μεθόδων μηχανικής μάθησης. Συγκεκριμένα, για τη χρήση των δεδομένων από τους αισθητήρες δικτύωσης έξυπνου σπιτιού επιλέχθηκε ένα δυαδικός ταξινομητής SVM (Support Vector Machine) για κάθε δραστηριότητα, ενώ η εξαγωγή απόφασης από τις τροχιές του ανθρώπου επιτεύχθηκε με τη χρήση ενός ταξινομητή HMM (Hidden Markov Models). Παράλληλα, υλοποιήθηκε και ένα σύστημα αναγνώρισης δραστηριοτήτων με τη χρήση ταξινομητή ΗCRF (Hidden Conditional Random Fields), στο οποίο επιπρόσθετα χρησιμοποιήθηκαν και τα δεδομένα από την ανάλυση της ανθρώπινης σιλουέτας.

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 15 Μεταφορά Γνώσης / Συνθετικά Δεδομένα Προκειμένου να επιτευχθεί η μεταφοράς γνώσης μεταξύ πειραμάτων σε διαφορε τικούς χώρους, αναπτύχθηκε ένα σύστημα προσομοίωσης καθημερινών δραστη ριο τήτων. Στηριζόμενο στην τεχνητή αναπαραγωγή των τροχιών που ακολουθεί ένας άνθρωπος κατά τη διάρκεια εκτέλεσης μιας δραστηριότητας, το σύστημα παράγει ένα σύνολο εκπαίδευσης το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την αναγνώριση δραστηριοτήτων στο συγκεκριμένο χώρο. Συγκεκριμένα, αφού οριστούν περιοχές ενδιαφέροντος (regions of interest ROIs) για κάθε δραστηριότητα (πχ κουζίνα, τραπέζι, ψυγείο για την δραστηριότητα του μαγειρέματος), υπολογίζεται η πιθανότητα παραμονής του ατόμου σε κάθε περιοχή, λαμβάνοντας υπόψη τα δεδομένα που έχουν συλλεχθεί από άλλα πειράματα σε διαφορετικούς χώρους. Στη συνέχεια, με χρήση MCMC (Markov Chain Monte Carlo) και του αλγορίθμου Dijkstra, καθώς και άλλων τεχνικών που διασφαλίζουν τη ρεαλιστικότητα των παραγόμενων τροχιών (π.χ. spline fitting) αναπαράγεται πάνω στο 2διάστατο σχέδιο του χώρου, η πορεία την οποία θα ακολουθούσε ένα άτομο προκειμένου να μετακινηθεί μεταξύ των περιοχών αυτών. Τελικά καταλήγουμε σε μία αλληλουχία 2διάστατων θέσεων η οποία περιγράφει πλήρως κάθε δραστηριότητα και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την εκπαίδευση των ταξινομητών όπως θα χρησιμοποιούνταν και οι πραγματικές τροχιές του ανθρώπου. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΆ ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ Για τη συλλογή των απαραίτητων δεδομένων για την πειραματική ανάλυση των αλγορίθμων παρακολούθησης, εκτελέστηκαν τρία διαφορετικά πειράματα. Το πρώτο πείραμα (πείραμα Α) αφορούσε την εγκατάσταση ενός συστήματος παρακολούθησης κίνησης βασισμένου σε μια κάμερα στο χώρο μιας κουζίνας, ενώ τα άλλα δύο (Β και Γ), αφορούσαν την εγκατάσταση ενός δικτύου αισθητήρων έξυπνου σπιτιού, καθώς και ενός δικτύου καμερών βάθους για τον προσδιορισμό της κίνησης του ατόμου στο χώρο, σε πραγματικά σπίτια. Πείραμα Α Το πείραμα εκτελέστηκε στο ελεγχόμενο περιβάλλον μιας κουζίνας. Για τη καταγραφή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε μία κάμερα τύπου Kinect, τοποθετημένη στη γωνία του δωματίου, ενώ για την αναγνώριση των δραστηριοτήτων χρησιμοποιήθηκαν μόνο τα δεδομένα από τις τροχιές των ατόμων. Το πείραμα είχε διάρκεια 12 λεπτών και κατά τη διάρκειά του εκτελέ

16 Σ. Δούκα, Β. Ζηλίδου, Ο. Λίλου, Μ. Τσολάκη, Β. Γιαννούλη, Τ. Καρακώστας στηκαν τρεις δραστηριότητες: (α) μαγείρεμα (β) φαγητό (γ) πλύσιμο πιάτων. Συνολικά εκτελέστηκε 5 φορές. Τα αποτελέσματα της διαδικασίας αναγνώρισης παρουσιάζονται στον Πίνακα 2. Στον πίνακα φαίνεται πως η αναγνώριση δραστηριοτήτων κυμαίνεται σε επίπεδα ακρίβειας της τάξης του +85%. Πείραμα Β Το πείραμα εκτελέστηκε σε ένα διαμέρισμα 40τ.μ., που περιλάμβανε ένα υπνοδωμάτιο, μία κουζίνα, ένα μπάνιο, ένα σαλόνι και ένα διάδρομο. Για τη καταγραφή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκαν 3 κάμερες Kinect και ένα σύνολο αισθητήρων έξυπνου σπιτιού (Πίνακας 1). Το πείραμα είχε διάρκεια 12 ώρες και κατά τη διάρκειά του εκτελέστηκαν έξι δραστηριότητες: (α) μαγείρεμα (β) φαγητό (γ) πλύσιμο πιάτων (δ) υγιεινή (ε) παρακολούθηση τηλεόρασης (στ) ύπνος. Τα αποτελέσματα της διαδικασίας αναγνώρισης παρουσι

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 17 άζονται στον Πίνακα 3. Όπως φαίνεται ο συνδυασμός των δεδομένων από τους αισθητήρες και τις τροχιές του ανθρώπου, οδήγησε σε ακρίβεια στην αναγνώριση της τάξης του +92%. Πείραμα Γ Το πείραμα εκτελέστηκε σε ένα διαμέρισμα 80τ.μ., που περιλάμβανε ένα υπνοδωμάτιο, μία κουζίνα, ένα μπάνιο, ένα σαλόνι και ένα διάδρομο. Για τη καταγραφή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκαν 5 κάμερες Kinect. Το πείραμα είχε διάρκεια 12 ημερών και κατά τη διάρκειά του εκτελέστηκαν πέντε δραστηριότητες: (α) μαγείρεμα (β) φαγητό (γ) πλύσιμο πιάτων (δ) παρακολούθηση τηλεόρασης (ε) δραστηριότητες στο τραπέζι της κουζίνας πέραν του

18 Σ. Δούκα, Β. Ζηλίδου, Ο. Λίλου, Μ. Τσολάκη, Β. Γιαννούλη, Τ. Καρακώστας φαγητού (πχ διάβασμα, ομιλία στο τηλέφωνο). Στόχος του πειράματος ήταν η περεταίρω εξέλιξη των μεθόδων αναγνώρισης δραστηριοτήτων που στηρίζονται αποκλειστικά σε υπολογιστική όραση από κάμερες βάθους. Για το λόγο αυτό, χρησιμοποιήθηκαν τόσο ταξινομητές HMM όσο και ταξινομητές CRF με την προσθήκη χαρακτηριστικών ανθρώπινης σιλουέτας. Τα συγκριτικά αποτελέσματα της διαδικασίας αναγνώρισης παρουσιάζονται στον Πίνακα 4. Όπως φαίνεται ο ταξινομητής ΗCRF σε συνδυασμό με τα χαρακτηριστικά ανθρώπινης σιλουέτας (posture), βελτίωσε σημαντικά το ποσοστό αναγνώρισης, φτάνοντας στο επίπεδο του 90,52%. Πείραμα συνθετικών δεδομένων Τα δεδομένα των πειραμάτων Α και Β χρησιμοποιήθηκαν για την αξιολόγηση και τον έλεγχο του συστήματος αναγνώρισης δραστηριοτήτων με χρήση προσομοιωμένων συνθετικών δεδομένων. Τα αποτελέσματα των δύο πειραματικών εφαρμογών παρουσιάζονται στον Πίνακα 5. Στο ελεγχόμενο περιβάλλον του πειράματος Α (κουζίνα) το ποσοστό ακρίβειας αναγνώρισης έφτασε το 88.59%, ξεπερνώντας μάλιστα το αντίστοιχο ποσοστό που προέκυψε από τα πραγματικά δεδομένα εκπαίδευσης. Αντίθετα στο πείραμα Β (διαμέρισμα) τα συνθετικά δεδομένα είχαν χειρότερη απόδοση από τα αντίστοιχα πραγματικά, επιτυγχάνοντας ωστόσο ένα ικανοποιητικό βαθμό ακρίβειας της τάξης του +81%.

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 19 ΕΥΧΑΡΙΣΤΊΕΣ Η παρούσα εργασία διενεργήθηκε στα πλαίσια του ερευνητικού έργου Εν- ΝΟΗΣΗΣ (Σύστημα Διάχυτης Νοημοσύνης για την Πρόγνωση, Διάγνωση, Παρακολούθηση και Ενδυνάμωση ασθενών με Νοητικές Διαταραχές). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ Katz, S., Ford, A. B., Moskowitz, R. W., Jackson, B. A., & Jaffe, M. W. (1963). Studies of Illness in the Aged. The Index of Adl: A Standardized Measure of Biological and Psychosocial Function. JAMA, 185, 914-919. Ahn, I. S., Kim, J. H., Kim, S., Chung, J. W., Kim, H., Kang, H. S., et al. (2009). Impairment of instrumental activities of daily living in patients with mild cognitive impairment. PSYCHIATRY INVESTIG, 6(3), 180-184. Kasteren, T. v., & Krose, B. (2007). Bayesian activity recognition in residence for elders. Paper presented at the Intelligent Environments, 2007. IE 07. 3rd IET International Conference on. Katz, S., Ford, A. B., Moskowitz, R. W., Jackson, B. A., & Jaffe, M. W. (1963). Studies of Illness in the Aged. The Index of Adl: A Standardized Measure of Biological and Psychosocial Function. JAMA, 185, 914-919. Le, X. H. B., Di Mascolo, M., Gouin, A., & Noury, N. (2008, 20-25 Aug. 2008). Health smart home for elders - a tool for automatic recognition of activities of daily living. Paper presented at the Engineering in Medicine and Biology Socie

20 Δ. Γιακουμής, Σ. Δουμπουλάκης, Κ. Βότης, Δ. Τζοβάρας ty, 2008. EMBS 2008. 30th Annual International Conference of the IEEE. Liming, C., Hoey, J., Nugent, C. D., Cook, D. J., & Zhiwen, Y. (2012). Sensor-Based Activity Recognition. SYSTEMS, MAN, AND CYBERNETICS, PART C: APPLICA TIONS AND REVIEWS, IEEE TRANSACTIONS ON, 42(6), 790-808. Wadley, V. G., Okonkwo, O., Crowe, M., & Ross-Meadows, L. A. (2008). Mild cognitive impairment and everyday function: evidence of reduced speed in performing instrumental activities of daily living. Am J Geriatr Psychiatry, 16(5), 416-424. Zhengyou, Z. (2012). Microsoft Kinect Sensor and Its Effect. MultiMedia, IEEE, 19(2), 4-10. ΕΦΑΡΜΟΓΈΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΏΝ 3D ΓΙΑ ΤΗΝ ΝΟΗΤΙΚΉ ΕΝΔΥΝΆΜΩΣΗ ΥΓΙΏΝ ΑΤΌΜΩΝ, ΑΛΛΆ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΏΝ ΜΕ ΗΠΙΑ ΝΟΗΤΙΚΉ ΔΙΑΤΑΡΑΧΉ Δ. Γιακουμής, Σ. Δουμπουλάκης, Κ. Βότης, Δ. Τζοβάρας Ινστιτούτο Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών, ΕΚΕΤΑ, {dgiakoum, stefanos.d, kvotis, tzovaras}@iti.gr ΠΕΡΊΛΗΨΗ Η παρούσα εισήγηση παρουσιάζει τις διαδραστικές 3Διάστατες (3D) εφαρμογές εικονικού περιβάλλοντος που αναπτύχθηκαν στα πλαίσια του έργου Εν-ΝΟΗΣΗΣ, με στόχο τη νοητική ενδυνάμωση, αλλά και την αξιολόγηση της νοητικής ικανότητας υγιών ατόμων αλλά και ασθενών με Ήπια Νοητική Διαταραχή (ΗΝΔ). Περιγράφονται αναλυτικά τα σενάρια που έχουν δημιουργηθεί, το περιβάλλον των εφαρμογών, οι ενέργειες που καλείται να πραγματοποιήσει ο κάθε χρήστης, καθώς και οι στόχοι και τα συχνότερα συμπτώματα/λάθη που παρουσιάζονται κατά την εκτέλεση των σεναρίων. Λέξεις κλειδιά: εικονικό περιβάλλον, νοητική ενδυνάμωση ΕΙΣΑΓΩΓΉ Οι εφαρμογές εικονικής πραγματικότητας (Virtual Reality VR) έχουν χρησι μοποιηθεί ευρέως στον τομέα της νοητικής αποκατάστασης και ενδυνάμωσης, καθώς δίνουν τη δυνατότητα στον χρήστη να εισέλθει σε ένα εικονικά προσομοιωμένο περιβάλλον και να αλληλεπιδράσει μαζί του. Οι εφαρμογές

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 21 εικονικής πραγματικότητας προσφέρουν υψηλό βαθμό εγκυρότητας σε σχέση με πραγματικές συνθήκες παραδο σιακών τεστ νοητικής αξιολόγησης και ενδυνάμωσης (Tarnanas et al, 2013) και μπορούν να τροποποιηθούν ώστε να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις διαφόρων κλινικών και ερευνητικών μελετών, κάτι που τις καθιστά ιδανικές για ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών, συμπεριλαμβανομένων και εφαρμογών για τον έλεγχο και την αξιολόγηση της νοητικής ικανότητας του ανθρώπου. Παράλληλα, η εικονική τεχνολογία παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς τα άτομα τρίτης ηλικίας συχνά εμφανίζονται πρό θυμα να δοκιμάσουν νέες τεχνολογίες (Lee et al, 2011) και διατηρούν θετική στάση απέναντι σε ηλεκτρονικά παιχνίδια και εικονικά περιβάλλοντα (Torres, 2008). Στο πλαίσιο αυτό της νοητική ενδυνάμωσης και αποκατάστασης, η εξάσκηση σε κατάλληλα διαμορφωμένα εικονικά περιβάλλοντα μπορεί να έχει πολλαπλά οφέλη για ασθενείς σε πρώιμο στάδιο άνοιας (Morganti, 2006). Οι εφαρμογές εικονικής πραγμα τικότητας μπορούν να καλύψουν ένα μεγάλο εύρος προβλημάτων που παρουσιάζουν ασθενείς με ΗΝΔ και άνοια, όπως πλοήγηση και προσανατολισμός (Cushman & Duffy, 2008, Buss, 2009), αναγνώριση προσώπων (Optale et al, 2010), γνωστική λειτουργία (Parsons et al., 2008) κ.α. Συνεπώς, η τακτική χρήση εφαρμογών εικονικής πραγ ματικότητας για την αποκατάσταση ασθενών με ΗΝΔ και άνοια απαιτεί περεταίρω διερεύνηση. Η ανάπτυξη νέων εφαρμογών κατάλληλα προσαρμοσμένων για νοητική ενδυνάμωση είναι απαραίτητη προκειμένου να προχωρήσει η εν λόγω έρευνα και να μεγιστοποιηθεί η αποτελεσματικότητα των τεχνολογιών εικονικής πραγματικότητας στον τομέα της νοητικής ενδυνάμωσης και αποκατάστασης. Παράλληλα, η αξιοποίηση τεχνολογιών εικονικής πραγματικότητας για την εκτίμηση της νοητικής υγείας μπορεί να προσφέρει μια έγκυρη μέθοδο αξιολόγησης, λιγότερο ενοχλητική και πιο ευχάριστη για άτομα τρίτης ηλικίας, σε σύγκριση με τις τυπικές νευροψυχολογικές δοκιμασίες. Έχει αποδειχθεί ερευνητικά πως η απόδοση σε ένα εικονικό περιβάλλον μπορεί να αποτελέσει κριτήριο για το διαχωρισμό μεταξύ ατόμων με ΗΝΔ και υγιών ατόμων, ενώ σχετίζεται και με υποκειμενική έκφραση παραπόνων για προβλήματα μνήμης (subjective memory complaints SMC) (Plancher et al, 2012). Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει προσπάθειες για τη χρήση τεχνολογίας εικονικής πραγματικότητας με στόχο την αξιολόγηση της νοητικής υγείας, με ενθαρρυντικά αποτελέσματα. (Weniger et al, 2011, Werner et al, 2009). Ωστόσο, είναι χαρακτηριστική η απουσία εφαρμογών εικονικής πραγματικότητας από τις εμπορικά διαθέσιμες τυποποιημένες εφαρμογές αξιολόγησης της νοητικής ικανότητας ενός ατόμου. Λαμβάνοντας υπόψη τις τελευταίες εξελίξεις στην έρευνα της ΗΝΔ και στη χρήση εικονικής πραγματικότητας στο τομέα την νοητικής αξιολόγησης

22 Δ. Γιακουμής, Σ. Δουμπουλάκης, Κ. Βότης, Δ. Τζοβάρας και ενδυνάμωσης, αναπτύχθηκε, στα πλαίσια του έργου Εν-ΝΟΗΣΗΣ, μια σειρά 3διάστατων εφαρμογών εικονικής πραγματικότητας, με στόχο την ενδυνάμωση και τον έλεγχο της νοητικής ικανότητας υγιών ατόμων, αλλά και ασθενών με ΗΝΔ ΣΕΝΆΡΙΑ 3D ΕΦΑΡΜΟΓΏΝ Στα πλαίσια της ανάπτυξης των 3διάστατων εφαρμογών νοητικής ενδυνάμωσης, δημιουργηθήκαν τρία ξεχωριστά σενάρια χρήσης προκειμένου να αξιολογηθεί η νοητική ικανότητα των χρηστών. Τα σενάρια αυτά περιλαμβάνουν: 1. Περιήγηση σε εικονικό σουπερμάρκετ 2. Εργασίες κηπουρικής σε εικονικό κήπο 3. Εργασίες πλυσίματος σε εικονικό πλυντήριο Όλα τα σενάρια διαθέτουν υποσύστημα καταγραφής ανωνυμοποιημένων δεδομένων, που αφορούν τα αποτελέσματα από την εκτέλεση της εφαρμογής καθώς και στατιστικές (π.χ. ποιες από τις ενέργειες εκτελέστηκαν ορθά, χρόνος εκτέλεσης των σεναρίων κλπ). Η λειτουργικότητα αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για γιατρούς-ερευνητές που χορηγούν την εφαρμογή σε ηλικιωμένους/ασθενείς με Ήπια Νοητική Διαταραχή για να παρακολουθούν την εμφάνιση και εξέλιξη της νόσου. Εικονικό σουπερμάρκετ Η εφαρμογή εικονικού σουπερμάρκετ αποσκοπεί στη νοητική ενδυνάμωση υγιών ατόμων αλλά και ασθενών με ήπια νοητική διαταραχή (ΗΝΔ). Ο χρήστης καλείται να αγοράσει συγκεκριμένα προϊόντα σε συγκεκριμένες ποσότητες καθώς περιηγείται σε ένα τρισδιάστατο σουπερμάρκετ (Εικόνα 1). Η εφαρμογή διαθέτει 4 επίπεδα δυσκολίας που μπορεί να επιλέξει ο χρήστης. Το σενάριο της εφαρμογής ελέγχει την επιτυχή ολοκλήρωση της διαδικασίας της αγοράς καθημερινών προϊόντων από μια εικονική υπεραγορά. Ο παίκτης βρίσκεται σε ένα εικονικό σουπερμάρκετ και του ανατίθεται μια λίστα προϊόντων που πρέπει να ψωνίσει. Η λίστα περιλαμβάνει συγκεκριμένα προϊόντα (π.χ. σαπούνι) σε συγκεκριμένες ποσότητες. Επιπλέον κάθε προϊόν έχει διαφορετική τιμή και ο παίκτης πρέπει να δώσει το ακριβές χρηματικό ποσό που αντιστοιχεί στην αξία των προϊόντων. Η πλοήγηση στο χώρο γίνεται με την μετακίνηση του χρήστη σε σταθερές θέσεις στο χώρο οι οποίες σηματοδοτούνται με πράσινα αποτυπώματα βημάτων (Εικόνα 1). Ο παίκτης επιλέγει τα προϊόντα και αυτά τοποθετούνται αυτόματα στο καρότσι. Αν αλλάξει γνώμη για κάποιο προϊόν, μπορεί να

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 23 το επανατοποθετήσει πάνω στο ράφι. Όταν ολοκληρώσει την αγορά, πρέπει να κατευθυνθεί στο ταμείο, να συγκεντρώσει το ποσό πληρωμής επιλέγοντας χαρτονομίσματα και κέρματα και να ολοκληρώσει τις αγορές του επιλέγοντας το κουμπί «πληρωμή». Εικόνα 1: Εφαρμογή εικονικού σουπερμάρκετ Στόχος: Έλεγχος συνολικά του σχεδιασμού, εκτελεστικής λειτουργίας, πραξίας και μνήμης καθώς και μερικός έλεγχος οπτικής γνωσίας. Συχνά Συμπτώματα: Αδυναμία αναγνώρισης αντικειμένου ή διαβάσματος ετικέτας. Μερική ολοκλήρωση της λίστας των ψώνιων. Εικονικός κήπος Η εφαρμογή εικονικού κήπου (Εικόνα 2) αποσκοπεί στη νοητική ενδυνάμωση υγιών ατόμων αλλά και ασθενών με ήπια νοητική διαταραχή (ΗΝΔ). Εδώ, ο χρήστης καλείται να εκτελέσει μία σειρά από εργασίες κηπουρικής χρησιμοποιώντας τα κατάλληλα εργαλεία, μέσα από το περιβάλλον ενός τρισδιάστατου κήπου. Η εφαρμογή διαθέτει 4 επίπεδα δυσκολίας που μπορεί να επιλέξει ο χρήστης. Εικόνα 2: Εφαρμογή εικονικού κήπου

24 Δ. Γιακουμής, Σ. Δουμπουλάκης, Κ. Βότης, Δ. Τζοβάρας Το σενάριο της εφαρμογής έχει ως στόχο τον έλεγχο των δυνατοτήτων του ασθενή για την εκτέλεση μιας πολύπλοκης καθημερινής δραστηριότητας, αυτή της περιποίησης του κήπου. Στο εικονικό περιβάλλον της εφαρμογής, ο χρήστης μπορεί να επιλέγει εργαλεία και να εκτελεί βασικές ενέργειες όπως κλάδεμα φυτών, ξερίζωμα παρασίτων, πότισμα. Η πλοήγηση στο χώρο γίνεται με την μετακίνηση του χρήστη σε σταθερές θέσεις στο χώρο οι οποίες σηματοδοτούνται με πράσινα αποτυπώματα βημάτων. Ο χρήστης επιλέγει το κατάλληλο εργαλείο από την αποθήκη για να εκτελέσει κάθε εργασία που του ζητείται, μεταβαίνοντας στα σχετικά σημεία του κήπου και ενεργώντας πάνω σε αυτά με το εργαλείο (π.χ. ποτιστήρι για πότισμα λουλουδιών). Με το πέρας των εργασιών ο χρήστης πρέπει να επιστρέψει όλα τα εργαλεία στην αποθήκη. Στόχος: Έλεγχος της μνήμης, εκτελεστική λειτουργία και πραξία. Συχνά Συμπτώματα: Αδυναμία ολοκλήρωσης επιμέρους ενεργειών. Αδυ ναμία ανάγνωσης και αναγνώρισης εργαλείων, λήθη αντικειμένων εκτός θέσης. Εικονικό πλυντήριο Η εφαρμογή εικονικού πλυντηρίου (Εικόνα 3) αποσκοπεί στη νοητική ενδυνάμωση υγιών ατόμων αλλά και ασθενών με ήπια νοητική διαταραχή (ΗΝΔ). Ο χρήστης καλείται να εκτελέσει μία σειρά από εργασίες πλυσίματος επιλέγοντας τους σωστούς τύπους ρούχων και χρησιμοποιώντας κατάλληλα τη συσκευή πλυντηρίου, μέσα σε ένα τρισδιάστατο περιβάλλον. Η εφαρμογή διαθέτει 4 επίπεδα δυσκολίας που μπορεί να επιλέξει ο χρήστης. Το σενάριο της εφαρμογής έχει ως στόχο τον έλεγχο της ικανότητας του ασθενή να εκτελέσει τη δραστηριότητα του πλυντηρίου ρούχων. Ο χρήστης θα καλείται να επιλέξει από το καλάθι των άπλυτων κάποια συγκεκριμένη ομάδα από ρούχα (π.χ. λευκά, σκούρα, ανοιχτόχρωμα κτλ.), να τα τοποθετήσει στο πλυντήριο, να βάλει απορρυπαντικό, να προγραμματίσει το πλυντήριο και να εκτελέσει το κατάλληλο πρόγραμμα. Ανάλογα με το επίπεδο δυσκολίας ο χρήστης καλείται να επιλέξει το σωστό πρόγραμμα πλύσης και θερμοκρασία για κάθε τύπο ρούχων, να κάνει πάνω από μία πλύση αν χρειάζεται και να πλύνει πάνω από ένα τύπο ρούχων. Αρχικά, στο δωμάτιο του πλυντηρίου υπάρχει σε ένα καλάθι μια στοίβα με όλα τα άπλυτα ρούχα και 3 επιπλέον άδεια καλάθια για να μπορεί ο χρήστης να διαχωρίζει τα ρούχα. Στόχος: Έλεγχος του προγραμματισμού και σύνθετης εκτελεστικής λειτουργίας, μνήμης, γνωσίας. Συχνά Συμπτώματα: Αδυναμία επιλογής σωστού ρούχου, λήθη ρούχων εκτός πλυντηρίου, λήθη τοποθέτησης απορρυπαντικού, λάθος επιλογή προγράμματος.

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 25 Εικόνα 3: Εφαρμογή εικονικού πλυντηρίου ΕΥΧΑΡΙΣΤΊΕΣ Η παρούσα εργασία διενεργήθηκε στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος Εν-ΝΟΗΣΗΣ (Σύστημα Διάχυτης Νοημοσύνης για την Πρόγνωση, Διάγνωση, Παρακο λούθηση και Ενδυνάμωση ασθενών με Νοητικές Διαταραχές). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ Buss B., (2009). Virtual Reality Training System for Patients with Dementia, Master Thesis. Cushman L, Duffy C., (2008). Detecting navigational deficits in cognitive aging and Alzheimer disease using virtual reality, Neurology. Lee B., Chen Y. and Hewitt L., (2011). Age differences in constraints encountered by seniors in their use of computers and the internet, Computers in Human Behavior, vol. 27, no. 3, 1231-1237. Morganti F., (2006). Virtual interaction in cognitive neuropsychology, Stud Health Technol Inform.,99: 55-70. Optale G, Urgesi C, Busato V, et al, (2010). Controlling memory impairment in elderly adults using virtual reality memory training: a randomized controlled pilot study, Neurorehabil Neural Repair, 24 (4): 348-35. Parsons T, Rizzo A, (2008). Initial validation of a virtual environment for assessment of memory functioning: virtual reality cognitive performance assessment test, CyberPsychol Behav. Plancher G., Tirard A., Gyselinck V., Nicolas S., Piolino P., (2012). Using virtual reality to characterize episodic memory profiles in amnestic mild cognitive impairment and Alzheimer s disease: influence of active and passive encoding. Neuro

26 Στέλιος Ζυγούρης, Μάγδα Τσολάκη psychologia,. 50: 592-602. Tarnanas I., Schlee W., Tsolaki M., Müri R., Mosimann U., Nef T., (2013). Ecological Validity of Virtual Reality Daily Living Activities Screening for Early Dementia: Longitudinal Study, JMIR Serious Games, 1 (1). Torres A., (2008). Cognitive effects of video games on older people. Ιn: ICDVRAT. Weniger G., Ruhleder M., Lange C., Wolf S., Irle E., (2011). Egocentric and allocentric memory as assessed by virtual reality in individuals with amnestic mild cognitive impairment, Neuropsychologia, 49: 518-527. Werner P., Rabinowitz S., Klinger E., Korczyn A.D., Josman N., (2009). Use of the Virtual Action Planning Supermarket for the Diagnosis of Mild Cognitive Impairment, Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 27 (4): 301-309. ΕΦΑΡΜΟΓΉ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΏΝ ΔΟΚΙΜΑΣΙΏΝ ΣΆΡΩΣΗΣ ΔΙΑΤΑΡΑ ΧΏΝ ΜΝΉΜΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΔΙΆΓΝΩΣΗ ΤΗΣ ΗΠΙΑΣ ΝΟΗΤΙΚΉΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΉΣ (SALONICA BATTERY TEST) Στέλιος Ζυγούρης 1, Μάγδα Τσολάκη 2 1 Ιατρική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, szygouris@gmail.com 2 Ιατρική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, tsolakim1@gmail.com ΠΕΡΊΛΗΨΗ Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται συνεχής εξέλιξη στον τομέα των ηλεκτρονικών νευροψυ χολογικών δοκιμασιών η οποία καθοδηγείται από την ανάγκη για έγκαιρη διάγνωση των νοη τικών διαταραχών και το αυξανόμενο ενδιαφέρον για την ήπια νοητική διαταραχή. Ακολου θώντας αυτές τις εξελίξεις δημιουργήθηκε στα πλαίσια του προγράμματος Εν-Νόησης η πρώτη ηλεκτρονική νευροψυχολογική δοκιμασία για Έλληνες ηλικιωμένους. Το Salonica Battery Test αποτελείται από δύο υποδοκιμασίες που ελέγχουν την ικανότητα χειρισμού υπολογιστή, έξι νευροψυχολογικές υποδοκιμασίες καθώς και ερωτηματολόγια καθημερινών δραστηριοτήτων και διάθεσης/ νευροψυχιατρικών συμπτωμάτων. Χορηγείται σε απλό οικιακό υπολογιστή με σύνδεση στο διαδίκτυο και η χορήγηση διαρκεί 30-45 λεπτά. Εξετάζει λεκτική και οπτική μνήμη, επεισοδιακή μνήμη, εργαζόμενη μνήμη, προσοχή, προσανατολισμό και εκτελεστική λειτουργία. Μπορεί να χορηγηθεί στην τυπική μορφή του η να επιλεχθούν μόνο συγκεκριμένες υποδοκιμασίες. Το Salonica Battery Test βρίσκεται σε διαδικασία αξιολόγησης και στάθμισης με συμμετοχή φορέων του προγράμματος Εν- Νόησης.

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 27 Λέξεις κλειδιά: ηλεκτρονικές νευροψυχολογικές δοκιμασίες, ήπια νοητική διαταραχή, Έλληνες ηλικιωμένοι ΕΙΣΑΓΩΓΉ Το Salonica Battery Test αποτελεί την πρώτη προσπάθεια κατασκευής ηλεκτρο νικής νευροψυχολογικής δοκιμασίας που απευθύνεται σε Έλληνες ηλικιωμένους και δημιουργήθηκε μέσα από το ερευνητικό πρόγραμμα Εν- Νόησης. Στα πλαίσια του προγράμματος διενεργήθηκε βιβλιογραφική ανασκόπηση σχετικά με τις ηλεκτρονικές νευροψυχολογικές δοκιμασίες (Zygouris & Tsolaki, 2014). Αυτή η ανασκόπησε έφερε στην επιφάνεια σημαντικές πληροφορίες σχετικά με το state of the art και τις αναδυόμενες τάσεις σε αυτό τον τομέα. Είναι αισθητή η στροφή των ερευνητών στον εντοπισμό των νοητικών διαταραχών στο στάδιο της ήπιας νοητικής διαταραχής (ΗΝΔ). Η ΗΝΔ αποτελεί μια κλινική οντότητα που τοποθετείται ανάμεσα στο φυσιολογικό γήρας και την άνοια. Οι ασθενείς με ΗΝΔ παραμένουν αυτόνομοι ενώ μπορεί να παρουσιάζουν νοητικά ελλείμματα και να δυσκολεύονται στην εκτέλεση σύνθετων δραστηριοτήτων όπως η διαχείριση των οικονομικών τους (Nelson & O Connor, 2008), (Petersen, 2004), (Portet, et al., 2006). Παράλληλα οι κατασκευαστές των δοκιμασιών στρέφονται προς τη χορήγηση μέσω διαδικτύου και τη χρήση απλού, οικιακού υπολογιστή σε μία προσπάθεια μείωσης του κόστους και βελτίωσης της πρόσβασης στις ηλεκτρονικές δοκιμασίες (Korczyn & Aharonson, 2007), (Elwood, 2001). Ταυτόχρονα παρατηρήθηκε ότι οι υπάρχουσες δοκιμασίες δεν περιέχουν ερωτηματολόγια καθημερινής λειτουργικότητας και αδυνατούν να αξιολογήσουν πιθανή λειτουργική έκπτωση παρόλο που μερικές από αυτές περιέχουν ερωτημα τολόγια άγχους ή κατάθλιψης. Σχεδίαση και υλοποίηση Τo Salonica Battery Test σχεδιάστηκε με βάση τους παρακάτω στόχους. Να χρησιμοποιεί απλό οικιακό υπολογιστή χωρίς την ανάγκη ειδικού εξοπλισμού και να είναι χορηγούμενο μέσω διαδικτύου. Να είναι προσιτό σε άτομα με ελάχιστη γνώση χειρισμού υπολογιστών και αυτοχορηγούμενο σε άτομα με βασικές γνώσεις υπολογιστών. Να συνδυάζει την αξιολόγηση των βασικών νοητικών λειτουργιών με την αξιολόγηση της δυνατότητας εκτέλεσης καθημερινών δραστηριοτήτων και τον εντοπισμό πιθανών διαταραχών διάθεσης και νευροψυχιατρικών προβλημάτων. Να είναι ευέλικτο και να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ολοκληρωμένη συστοιχία αλλά και να δίνει στον κλινικό τη δυνατότητα χορήγησης μόνο των υποδοκιμασιών που αυτός επιθυμεί. Ο

28 Στέλιος Ζυγούρης, Μάγδα Τσολάκη πιο σημαντικό στόχος όμως ήταν το να είναι προσαρμοσμένο στις ανάγκες των Ελλήνων ηλικιωμένων και των ειδικών που θα το χορηγούν. Η σχεδίαση της δοκιμασίας έγινε από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και η υλοποίηση έγινε από το Ινστιτούτο Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΙΠΤΗΛ). Απευθύνεται σε έλληνες ηλικιωμένους με υποκειμενικά παράπονα μνήμης και αποσκοπεί στην έγκαιρη διάγνωση της ΗΝΔ. Μπορεί να χορηγηθεί σε οποιονδήποτε υπολογιστή διαθέτει πρόσβαση στο διαδίκτυο. Η χορήγηση διαρκεί 30-45 λεπτά ανάλογα με το επίπεδο του εξεταζόμενου. Είναι αυτοχο ρηγούμενη σε άτομα με βασικές γνώσεις υπολογιστών και για την καταγραφή των απαντήσεων χρησιμοποιούνται το mouse και το πλήκτρο spacebar στο πληκτρολόγιο του υπολογιστή. Σε περίπτωση που ο εξεταζόμενος αδυνατεί να χειριστεί το mouse μπορεί να αναλάβει το χειρισμό του ένας εξεταστής χωρίς να επηρεαστούν τα αποτελέσματα της διαδικασίας. Η δοκιμασία εξετάζει λεκτική και οπτική μνήμη, επεισοδιακή μνήμη, εργαζόμενη μνήμη, προσοχή, προσανατολισμό και εκτελεστική λειτουργία. Μπορεί να χορηγηθεί στην τυπική μορφή της η να επιλεχθούν μόνο συγκεκριμένες υποδοκιμασίες ανάλογα με τις ανάγκες του ειδικού που τη χορηγεί. Καταγραφή δεδομένων Ο κάθε χρήστης διαθέτει δικό του λογαριασμό με ατομικό όνομα χρήστη και κωδικό πρόσβασης. Παράλληλα ο κάθε ειδικός που είναι εξουσιοδοτημένος να χορηγεί τη δοκιμασία διαθέτει λογαριασμό ώστε να μπορεί να διαχειρίζεται τα αποτελέσματα των χορηγήσεων που έχει κάνει σε ασθενείς του. Σε περίπτωση που η χορήγηση γίνεται από ειδικό ο ειδικός εισάγει πρώτα τα δικά του στοιχεία και μετά τα στοιχεία του ασθενή που θα εξετάσει. Ο κάθε ειδικός μπορεί να δει και να διαχειριστεί μόνο τις χορηγήσεις τον ασθενών που έχει εξετάσει ο ίδιος. Τα δεδομένα που καταγράφει η δοκιμασία σε κάθε χορήγηση περιλαμβάνουν χρόνο αντίδρασης, αριθμό σωστών και λάθος απαντήσεων, αριθμό σωστών απαντήσεων ανά λεπτό και συνολικό χρόνο ολοκλήρωσης της κάθε υποδοκιμασίας ενώ παράλληλα καταγράφεται αν ο εξετα ζόμενος δέχτηκε βοήθεια στον χειρισμό του mouse. Απαντήσεις που δίνονται μετά την παρέλευση πολύ μικρού χρόνου από την προβολή του ερεθίσματος και σύμφωνα με την βιβλιογραφία σχετικά με τον χρόνο αντίδρασης ενός φυσιολογικού ανθρώπου είναι αδύνατο να αποτελούν προϊόν νοητικής επεξεργασίας θεωρούνται τυχαίες και καταγράφονται ως τέτοιες. Υψηλό ποσοστό τυχαίων απαντήσεων μπορεί να ακυρώσει το αποτέλεσμα μιας υποδοκιμασίας. Όλα τα δεδομένα της δοκιμασίας φυλάσσονται σε κεντρικό εξυπηρετητή (server) και δεν καταγράφονται τοπικά δεδομένα στον υπολο γιστή όπου γίνεται η χορήγηση.

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 29 Δομή της δοκιμασίας Η πλήρης μορφή του Salonica Battery Test αποτελείται από δύο δοκιμασίες που ελέγχουν την ικανότητα του εξεταζόμενου να χειριστεί την δοκιμασία και το αν θα χρειαστεί βοήθεια από εξεταστή κατά την χορήγηση, έξι νευροψυχολογικές δοκιμασίες, ένα ερωτηματολόγιο καθημερινών δραστηριοτήτων καθώς και ένα ερωτηματολόγιο διάθεσης/ νευροψυχιατρικών προβλημάτων. Πριν από κάθε δοκιμασία εμφανίζονται γραπτές οδηγίες τις οποίες ο εξεταζόμενος μπορεί να μελετήσει όσο θέλει πριν προχωρήσει στην δοκιμασία. Οι νευροψυχολογικές δοκιμασίες που περιλαμβάνει είναι οι παρακάτω: δοκιμασία λεκτικής μνήμης, δοκιμασία οπτικής μνήμης, δοκιμασία οπτικής σύγκρισης, δοκιμασία απομνημόνευσης θέσης εικόνας, δοκιμασία Stroop & δοκιμασία προσανατολισμού. Όπου αυτό είναι εφικτό (δοκιμασία οπτικής σύγκρισης, δοκιμασία Stroop, δοκιμασία απομνημόνευσης θέσης εικόνας), μετά τις οδηγίες και πριν από κάθε νευροψυχολογική δοκιμασία προηγείται σύντομη δοκιμασία εξοικείω σης σχεδιασμένη ώστε να βοηθήσει τον εξεταζόμενο να κατανοήσει καλύτερα τις οδηγίες και να παρέχει ανατροφοδότηση για τυχόν λάθη ή ελλιπή κατανόηση των οδηγιών. Παράλληλα οι υποδοκιμασίες λεκτικής και οπτικής μνήμης διαθέτουν και δοκιμασία καθυστερημένης ανάκλησης η οποία χορηγείται μετά την χορήγηση όλων των άλλων υποδοκιμασιών της συστοιχίας. Δοκιμασία χειρισμού ποντικιού Αυτή η δοκιμασία καλείται να αξιολογήσει την ικανότητα του χρήστη στο χειρισμό ποντικιού. Ο χρήστης καλείται έξι φορές να κάνει κλικ με το ποντίκι σε ένα μεγάλο κόκκινο κουμπί, το οποίο εμφανίζεται σε τυχαίες θέσεις στην οθόνη, μέσα σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Καταγράφονται οι ορθές απαντήσεις, ο χρόνος απόκρισης (μέσος όρος) και ο συνολικός χρόνος. Δοκιμασία χειρισμού πληκτρολογίου Σε αυτή τη δοκιμασία αξιολογείται η ικανότητα του χρήστη στο χειρισμό του πληκτρολογίου. Ο χρήστης καλείται 6 φορές να πατήσει το κουμπί spacebar όταν εμφανιστεί στην οθόνη ένα μεγάλο κόκκινο τετράγωνο, μέσα σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Καταγράφονται ο χρόνος απόκρισης (μέσος όρος) και ο συνολικός χρόνος. Δοκιμασία λεκτικής μνήμης Αυτή η δοκιμασία αξιολογεί την ικανότητα του χρήστη να απομνημονεύ

30 Στέλιος Ζυγούρης, Μάγδα Τσολάκη σει μια λίστα λέξεων και εξετάζει την βραχύχρονη και μακρόχρονη λεκτική μνήμη. Αρχικά, παρουσιάζονται στην οθόνη 12 λέξεις, μία τη φορά ανά δύο δευτερόλεπτα, τις οποίες ο χρήστης καλείται να απομνημονεύσει. Στη δεύτερη φάση της δοκιμασίας παρουσιάζεται μία εκτενέστερη λίστα λέξεων, μία λέξη τη φορά ανά δύο δευτερόλεπτα, όπου ο χρήστης πρέπει να πατήσει το spacebar όταν δει μία από τις αρχικές 12 λέξεις. Οι λέξεις επιλέγονται τυχαία από λίστες κατηγοριοποιημένες ανάλογα με το μέγεθος της λέξης και τη συχνότητα χρήσης της. Καταγράφονται οι ορθές και οι λανθασμένες απαντήσεις, ο μέσος όρος του χρόνου απόκρισης και οι τυχαίες απαντήσεις. Μετά το πέρας των υπολοίπων υποδοκιμασιών της συστοιχίας ακολουθεί η δοκιμασία καθυστερημένης ανάκλησης της δοκιμασίας λεκτικής μνήμης. Η δοκιμασία ξεκινάει απευθείας με τη φάση εξέτασης και οι λέξεις που καλείται να αναγνωρίσει ο χρήστης είναι οι ίδιες που υπήρχαν στην αρχική δοκιμασία. Ο σκοπός είναι να εκτιμηθεί κατά πόσο ο χρήστης θυμάται τις λέξεις από την αρχική δοκιμασία αφού έχει παρέλθει ένα ικανό χρονικό διάστημα και έχουν μεσολαβήσει και άλλα ερεθίσματα προς απομνημόνευση. Καταγράφονται τα ίδια στατιστικά με την αρχική δοκιμασία μνήμης αλλά και επιπλέον οι διαφορές μεταξύ των δύο δοκιμασιών (αρχική καθυστερημένη ανάκληση). Δοκιμασία οπτικής μνήμης Σε αυτή τη δοκιμασία αξιολογείται η ικανότητα του χρήστη να απομνημονεύσει μια λίστα εικόνων. Η δοκιμασία εξετάζει την βραχύχρονη και μακρόχρονη οπτική μνήμη. Αρχικά, παρουσιάζονται στην οθόνη 12 εικόνες, μία τη φορά ανά δύο δευτερόλεπτα, τις οποίες ο χρήστης καλείται να απομνημονεύσει. Στη δεύτερη φάση της δοκιμασίας παρουσιάζεται μία εκτενέστερη λίστα εικόνων, μία εικόνα τη φορά ανά δύο δευτερόλεπτα, όπου ο χρήστης πρέπει να πατήσει το spacebar όταν δει μία από τις αρχικές 12 εικόνες. Οι εικόνες είναι απλά γεωμετρικά σχήματα, είτε ως έχουν είτε εγγεγραμμένα το ένα στο άλλο. Καταγράφονται οι ορθές και οι λανθασμένες απαντήσεις, ο μέσος όρος του χρόνου απόκρισης, και οι τυχαίες απαντήσεις κατ αναλογία με τη δοκιμασία λεκτικής μνήμης. Ανάλογα με την καθυστερημένη ανάκληση της δοκιμασίας λεκτικής μνήμης, ακολουθεί δοκιμασία καθυστερημένης ανάκλησης και για τη δοκιμασία οπτικής μνήμης. Παρόμοια, η δοκιμασία ξεκινάει απευθείας με τη φάση εξέτασης και οι εικόνες προς αναγνώριση είναι αυτές της αρχικής δοκιμασίας. Παρομοίως με τη δοκιμασία λεκτικής μνήμης ο σκοπός είναι να εκτιμηθεί κατά πόσο ο χρήστης θυμάται τις εικόνες από την αρχική δοκιμασία αφού έχει παρέλθει ένα ικανό χρονικό διάστημα κι έχουν μεσολαβήσει κι άλλα ερεθίσματα προς απομνημόνευση. Η καταγραφή των στατιστικών είναι ίδια με την

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 31 καθυστερημένη ανάκληση της δοκιμασίας λεκτικής μνήμης. Δοκιμασία σύγκρισης Η δοκιμασία σύγκρισης εξετάζει την εργαζόμενη μνήμη, την προσοχή και την εκτελεστική λειτουργία. Παρουσιάζονται εικόνες στην οθόνη και ζητείται από το χρήστη να συγκρίνει την εικόνα που είδε προηγουμένως με την εικόνα που βλέπει τώρα. Επί δύο λεπτά, κάθε 2 δευτερόλεπτα εμφανίζεται στην οθόνη μία εικόνα η οποία μπορεί να είναι ή να μην είναι ίδια με την αμέσως προηγούμενη της. Εάν είναι η ίδια ο χρήστης πρέπει να πατήσει το spacebar. Οι εικόνες αποτελούνται από απλά γεωμετρικά σχήματα διαφορετικών χρωμάτων σε μορφή solid ή outline. Πριν την κανονική δοκιμασία, προηγείται εξάσκηση για να εξοικειωθεί ο χρήστης με την διαδικασία της δοκιμασίας. Καταγράφονται οι ορθές και οι λανθασμένες απαντήσεις, ο μέσος όρος του χρόνου απόκρισης και οι τυχαίες απαντήσεις. Δοκιμασία απομνημόνευσης θέσης εικόνας Η δοκιμασία εξετάζει την επεισοδιακή μνήμη. Ο χρήστης καλείται να απομνημο νεύσει τη θέση κάθε εικόνας για ένα μικρό αλλά συνεχώς αυξανόμενο αριθμό εικόνων. Στην οθόνη παρουσιάζεται ένα πλαίσιο 6 θέσεων οι οποίες αποκαλύπτονται μία τη φορά ανά δύο δευτερόλεπτα. Ο χρήστης πρέπει να συγκρατήσει στη μνήμη του σε ποιες θέσεις υπάρχει εικόνα και ποια είναι αυτή. Αρχικά, υπάρχει μόνο μία εικόνα αλλά όταν βρεθεί η θέση της ο αριθμός των εικόνων αυξάνεται σε δύο, μετά σε τρεις και ούτω καθεξής. Πριν την κανονική δοκιμασία, προηγείται εξάσκηση για να εξοικειωθεί ο χρήστης με την διαδικασία της δοκιμασίας. Στη φάση εξέτασης της δοκιμασίας, παρουσιάζεται στην οθόνη το πλαίσιο των 6 θέσεων και στο κέντρο της οθόνης μία εικόνα τη θέση της οποίας καλείται να υποδείξει ο χρήστης κάνοντας κλικ στην σχετική θέση. Εάν ο χρήστης κάνει λάθος έστω και σε μία εικόνα έχει άλλες τρεις ευκαιρίες για να βρει τις σωστές θέσεις αφού προηγουμένως αποκαλυφθούν ξανά οι θέσεις του πλαισίου. Εάν ο χρήστης βρει τη θέση της εικόνας τότε εμφανίζεται στο κέντρο της οθόνης η επόμενη εικόνα προς εύρεση. Όταν βρεθούν όλες οι εικόνες η δοκιμασία επαναλαμβάνεται με τον αριθμό εικόνων αυξημένο κατά ένα. Καταγράφονται οι ορθές και οι λανθασμένες απαντήσεις, ο μέσος όρος του χρόνου απόκρισης, ο συνολικός χρόνος ολοκλήρωσης της δοκιμα σίας, οι σωστές απαντήσεις ανά λεπτό, ο μέγιστος αριθμός εικόνων για τον οποίο ολοκληρώθηκε σωστά η δοκιμασία και οι τυχαίες απαντήσεις.

32 Στέλιος Ζυγούρης, Μάγδα Τσολάκη Δοκιμασία Stroop Η δοκιμασία εξετάζει την εκτελεστική λειτουργία. Μετράται η επίδραση αντικρουόμενων ερεθισμάτων στον χρόνο αντίδρασης του εξεταζόμενου. Πριν από κάθε φάση της δοκιμασίας προηγείται εξάσκηση για την εξοικείωση του χρήστη. Στην πρώτη φάση της δοκιμασίας εμφανίζονται λέξεις, μία τη φορά, με μαύρα γράμματα, που αντιπροσωπεύουν ένα από τα παρακάτω χρώματα: κόκκινο, πράσινο, μπλε, πορτοκαλί. Ο χρήστης καλείται να πατήσει το spacebar μόλις εμφανιστεί η λέξη. Στη δεύτερη φάση της δοκιμασίας εμφανίζονται λέξεις, μία τη φορά ανά δύο δευτερόλεπτα, οι οποίες αντιπροσωπεύουν ένα χρώμα και τα γράμματά τους είναι χρωματισμένα είτε με το χρώμα που αντιπροσωπεύουν είτε με κάποιο άλλο από τα υπόλοιπα τρία χρώματα. Ο χρήστης καλείται να αναγνωρίσει τις λέξεις που είναι χρωματισμένες με το χρώμα που αντιπροσωπεύουν, πατώντας το spacebar. Στην τρίτη φάση της δοκιμασίας, εμφανίζονται στην οθόνη λέξεις που αποτελούν χρώματα και τα γράμματα τους είναι χρωματισμένα, ακριβώς όπως στη δεύτερη φάση. Τώρα όμως, ο χρήστης καλείται να αναγνωρίσει τις λέξεις που δεν περιγράφουν το χρώμα με το οποίο είναι γραμμένες. Τα στατιστικά που καταγράφονται στη δοκιμασία Stroop είναι: οι συνολικές σωστές και λάθος απαντήσεις, οι τυχαίες απαντήσεις, ο μέσος όρος του χρόνου απόκρισης για κάθε φάση της δοκιμασίας και οι σωστές και λάθος απαντήσεις για τη 2 η και 3 η φάση της δοκιμασίας. Δοκιμασία προσανατολισμού Η δοκιμασία εξετάζει τον προσανατολισμό στον χώρο και το χρόνο. Παρου σιά ζονται στο χρήστη ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής που αφορούν τον προσανατολισμό του στο χώρο και στο χρόνο και του ζητείται να επιλέξει τη σωστή απάντηση. Συγκεκριμένα, ο χρήστης καλείται να υποδείξει την τρέχουσα μέρα, μήνα, εποχή, χρόνο και την χώρα όπου διαμένει. Σε αυτή τη δοκιμασία καταγράφονται οι σωστές και λάθος απαντήσεις, ο μέσος όρος του χρόνου απόκρισης και οι τυχαίες απαντήσεις. Ερωτηματολόγιο διάθεσης Σε αυτό το ερωτηματολόγιο ο χρήστης ερωτάται σχετικά με την διάθεση του κατά την τελευταία εβδομάδα, καλούμενος να αποκριθεί καταφατικά ή αρνητικά σε προτά σεις που περιγράφουν τη διάθεση του. Από τις συνολικά οκτώ ερωτήσεις, οι πρώτες επτά συνιστούν το δείκτη κατάθλιψης και η τελευ

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 33 ταία ερώτηση αποτελεί ένδειξη για νευροψυχιατρικά προβλήματα. Επιπλέον καταγράφονται ο χρόνος απόκρισης (μ.ο.), οι τυχαίες απαντήσεις και ο συνολικός χρόνος συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου. Ερωτηματολόγιο καθημερινής λειτουργικότητας Στο ερωτηματολόγιο καθημερινής λειτουργικότητας ο χρήστης ερωτάται σχετικά με την ικανότητα του εκτέλεσης καθημερινών δραστηριοτήτων κατά τον τελευταίο μήνα, καλούμενος να αποκριθεί καταφατικά ή αρνητικά σε 5 προτάσεις που περιγράφουν καθημερινές δραστηριότητες. Κάθε απάντηση διαμορφώνει το δείκτη λειτουργικών προβλημάτων, ενώ καταγράφονται και ο χρόνος απόκρισης (μ.ο.), οι τυχαίες απα ντήσεις και ο συνολικός χρόνος ολοκλήρωσης του ερωτηματολογίου. ΕΞΈΛΙΞΗ ΤΗΣ ΔΟΚΙΜΑΣΊΑΣ Στην παρούσα χρονική στιγμή το Salonica Battery Test βρίσκεται σε διαδικασία στάθμισης. Χορηγείται σε υγιείς ηλικιωμένους και ασθενείς με ΗΝΔ στα κέντρα ημέρας της Ελληνικής Εταιρείας Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών, στο Πανεπιστήμιο Πατρών και στη μονάδα φροντίδας ηλικιωμένων ΑΚΤΙΟΣ. Τα αρχικά δεδομένα από τις χορηγήσεις είναι ενθαρρυντικά καθώς παρατηρείται διαφορά ανάμε σα στην επίδοση υγιών και ασθενών. Παράλληλα το επίπεδο δυσκολίας της δοκιμασίας φαίνεται να ανταποκρίνεται στις δυνατότητες των ασθενών με ΗΝΔ καθώς όλοι οι εξεταζόμενοι μπόρεσαν να ολοκληρώσουν τη δοκιμασία χωρίς όμως να νιώσουν ότι είναι πολύ εύκολη ενώ στις περισσότερες δοκιμασίες δεν διαφαίνεται κάποιο ceiling effect. Ο στόχος της στάθμισης είναι η εξαγωγή cut-off scores για κάθε δοκιμασία, ο εντοπισμός των παραμέτρων που έχουν καλύτερη διαγνωστική ακρίβεια και η μελέτη πιθανών συσχετίσεων με γνωστές νευροψυχολογικές δοκιμασίες. Παράλληλα θα εντο πιστούν οι υποδοκιμασίες με την καλύτερη διακριτική ικανότητα στον εντοπισμό της ΗΝΔ ώστε να κατασκευαστεί σύντομη μορφή της δοκιμασίας για χρήση ως δοκιμασία σάρωσης. Ήδη σχεδιάζονται κάποιες αλλαγές στη δοκιμασία ώστε να γίνει πιο εύχρηστη και να αυξηθεί η διακριτική ικανότητά της. Στην τελική μορφή οι γραπτές οδηγίες θα γίνουν πιο σαφείς και θα μελετηθεί η γραμματοσειρά, το μέγεθος των γραμμάτων και η μορφοποίηση του κειμένου ενώ μπορεί να προστεθούν και επεξηγηματικά διαγράμ ματα. Παράλληλα η δοκιμασία προσανατολισμού που κρίθηκε πολύ εύκολη για ασθε νείς με ΗΝΔ θα μεταφερθεί στην αρχή της συστοιχίας μετά τις δοκιμασίες που εξε τάζουν την ικανότητα χρήσης υπολογιστή. Μαζί με αυτές θα λειτουργεί ώστε να αποκλείονται από τη δοκιμασία