Ο κατασκευαστικός κλάδος στην Αρμενία.

Ο κατασκευαστικός κλάδος στην Αρμενία. Η Αρμενία γνώρισε μια κατασκευαστική έκρηξη κατά τη διάρκεια του τελευταίου μέρους της δεκαετίας του 2000. Σύμφωνα με την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της χώρας αυτής, η αλματώδης αύξηση στον κατασκευαστικό τομέα εισέφερε περίπου το 20% του ΑΕΠ της Αρμενίας κατά τους πρώτους οκτώ μήνες του 2007 ενώ το 2009, σύμφωνα και με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας το 30% προήλθε από τον τομέα των κατασκευών. Δεδομένης της μεγάλης έλλειψης υποδομών στη χώρα μετά την ανεξαρτητοποίησή της το 1993 από τη Σοβιετική Ένωση, η ανάγκη για ταχεία αναβάθμιση του αστικού και περιαστικού περιβάλλοντος οδήγησε σε σημαντικές παρεμβάσεις. Ι. Γενικά χαρακτηριστικά του κλάδου. Η βιομηχανία και οι κατασκευές, οι βασικές κινητήριες δυνάμεις της αύξησης του ΑΕΠ τα τελευταία χρόνια, είχαν διαφορετικό πρόσημο ανάπτυξης το 2011. Έτσι η βιομηχανία σημείωσε αύξηση 14.1% (992 δις. AMD), αλλά ο κατασκευαστικός κλάδος συνέχισε την πτωτική πορεία του 12.1% (480,1 δις. AMD) μείωση σε σχέση με το 2010 που είχε ήδη καταγραφεί 4.3% πτώση. Σημειώνεται ότι το 2009 είχε καταρρεύσει ο συγκεκριμένος κλάδος κατά 44.3% ένεκα της ύφεσης και από το 2008 που είχε αύξηση 3.1%, εξακολουθεί να μην έχει επανέλθει σε προ-υφεσιακά επίπεδα. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της περιόδου Ιαν-Σεπ 2010, ο τομέας γνώρισε 5,2% μείωση σε ετήσια βάση και σύμφωνα με μελέτες της Παγκόσμιας Τράπεζας αποτελεί ένδειξη για τη μη βιωσιμότητα του τομέα, με βάση μονάχα την εκλεκτική ανάπτυξη της αγοράς, με λίγα έργα για οικονομικά εύπορους και με προκηρύξεις δημοσίων έργων χαμηλού προϋπολογισμού, κατάσταση που επήλθε μετά από τη σταθερή πτώση ένεκα της παγκόσμιας ύφεσης του 2008. Η μείωση αυτή που συνεχίστηκε και μετά το 2010, συμφύρεται παρά το γεγονός ότι ένα σημαντικό στοιχείο της δέσμης μέτρων τόνωσης της κυβέρνησης ήταν να υποστηρίξει την ολοκλήρωση των εν εξελίξει έργων. Όπως καταγράφηκε από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Αρμενίας, ο συνολικός όγκος των κατασκευών κατά το 2011 σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος 1

μειώθηκε κατά 14,5% και ανήλθε ο κύκλος εργασιών σε 480 δις AMD (1.25 δις δολ.). Ο κύριος λόγος για την πτώση είναι η μείωση των κατασκευαστικών έργων που χρηματοδοτούνται από διεθνείς οργανισμούς, επιχειρήσεις και τον ιδιωτικό τομέα. Την ίδια ώρα ο όγκος των κατασκευών που χρηματοδοτείται από το κράτος, τις τοπικές κυβερνήσεις (Κοινότητες) και την Αρμενική Αποστολική Εκκλησία έχει αυξηθεί, σε μια προσπάθεια να δημιουργηθεί σταθερή βάση ανάκαμψης του κλάδου. Έτος Εξέλιξη κατασκευαστικού κλάδου Ύψος κύκλου εργασιών (εκ. δολ.) Μεταβολή (% με προηγούμενο έτος) 2000 100990,1 27.3 27.3 2001 110393,5 8.5 35.8 2002 166628,8 33.7 69.5 2003 237843,6 29.9 99.4 2004 276403,4 13.9 113.3 2005 435124,8 36.4 149.7 Μεταβολή με έτος βάσης 2006 643827,8 32.4 186.15 2007 671029,0 4.05 190.2 2008 858680,1 21.8 212 2009 579740,7-48.1 163.9 2010 480839,5-22.4 141.5 2011 588807,7 1.5 143 2012 Ιαν-Απρ. 61364.2-6.8 (σύγκριση με αντίστοιχο διάστημα 2011) 1999 Τα κατασκευαστικά έργα των ιδιωτικών εταιρειών αντιπροσωπεύουν σχεδόν το 45% της συνολικής παραγωγής του κατασκευαστικού κλάδου, πτώση 13,5% σε σύγκριση με το 2010. Ο δεύτερος μεγαλύτερος επενδυτής στον κλάδο των κατασκευών είναι το κράτος με 15,2% το 2010. Αλλά η μεγαλύτερη αύξηση καταγράφεται στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, όπου οι δαπάνες για έργα που προσμετρούνται στον κατασκευαστικό κλάδο το 2011 αυξήθηκαν 5,9 φορές σε σύγκριση με το 2010 φτάνοντας τα 500 εκ. δολ. Το πρόβλημα μετά τη διεθνή ύφεση που έγινε ιδιαιτέρως αισθητή μετά το 2008 και στην Αρμενία, οδήγησε σε πτώση όλων των έργων διεθνών οργανισμών που γίνονται μέσω 2

διεθνών χορηγιών. Όλες οι μη κυβερνητικές και λοιπές οργανώσεις που δραστηριοποιούνται μέσω στοχευμένων δράσεων διεθνών χορηγών, έχουν μειωθεί σημαντικά εντός του 2011, εκτός από τη γερμανική Τράπεζα Ανάπτυξης (KfW), η οποία αύξησε τις επενδύσεις της στον κλάδο κατά 2,2 φορές. Η Αρμενική Αποστολική Εκκλησία μετά το 2000 έχει εκπονήσει σημαντικά προγράμματα δημιουργίας υποδομών στον τομέα της πρόνοιας. Οι σχετικές δαπάνες αυξήθηκαν μονάχα το 2010 κατά 13,8%. Οι ιδιωτικές κατασκευαστικές δραστηριότητες στον τομέα έχουν σημαντικά μειωθεί μετά το 2008, καταλήγοντας να είναι χαμηλότερες κατά περίπου 30,5% μέχρι το 2011. Η ανάγκη επαναφοράς στους ρυθμούς ανάπτυξης του κλάδου πριν το 2008 έχει αναδείξει συγκεκριμένες προσπάθειες της κυβέρνησης η οποία αφενός έχει υιοθετήσει απαλλαγές φόρου για την εισαγωγή νέου εξοπλισμού για τις εταιρείες του κλάδου, αφετέρου δε μέσω της ετήσιας έκθεσης Expo-Armenia προσπαθεί να συγκεντρώσει το ενδιαφέρον ξένων επενδυτών και οίκων ώστε να μετατρέψει σημαντικές ευκαιρίες του κλάδου σε προστιθέμενη αξία για την ανάπτυξη της οικονομίας. Ο συγκεκριμένος κλάδος ήταν πάντα σε θέση να μετατρέψει κανονιστικούς περιορισμούς σε δυνατότητες ανάδειξης ευκαιριών και τα νέα έργα που προκηρύσσονται έχουν το πλεονέκτημα να υιοθετούν όλες τις προδιαγραφές των διεθνών οργανισμών που συγχρηματοδοτούν τα έργα (ΕΕ, UNCTAD, Ασιατική Τράπεζα, USAID, EBRD κ.α.). Η Κυβέρνηση της Αρμενίας έχει εγκρίνει 20 δις. AMD ( 54 εκατ. ευρώ), εγγυήσεων για τις τοπικές κατασκευαστικές εταιρείες σε μια προσπάθεια να δώσει ώθηση στην οικονομία. Με τον τρόπο αυτόν οι αρμενικές κατασκευαστικές εταιρείες μικρού και μεσαίου μεγέθους μπορούν να αναλάβουν έργα στη γεωγραφική περιφέρεια που έχουν την έδρα τους. Στην πράξη βέβαια οι μεγαλύτερες εταιρείες επιμερίζουν την αγορά μέσω συνεργασιών με διαφορετικές εταιρείες (κατά πλάσμα δικαίου σχέση υπεργολάβου) ώστε τελικά να εξασφαλίζουν το μεγαλύτερο μερίδιο των κυβερνητικών χρηματοδοτήσεων. Σκοπός της κυβέρνησης είναι ο κατασκευαστικός τομέας να εξακολουθήσει να συνεισφέρει τουλάχιστον το 25% του ΑΕΠ της Αρμενίας και τα επόμενα πέντε έτη, καθώς εκτιμάται ότι δεν μπορεί να στηριχθεί η ανάπτυξη της οικονομίας μονάχα με την βελτίωση των δεικτών του κλάδου υπηρεσιών και της βιομηχανίας. Μάλιστα ο Πρωθυπουργός Tigran Sargsyan ανακοίνωσε το Δεκέμβριο του 2011, ότι οι πιστώσεις που προορίζονται για την ενίσχυση του κλάδου, πρέπει κατά προτεραιότητα να κατευθυνθούν σε έργα που έχουν ολοκληρωθεί κατά 75%. Σημειώνεται ότι μετά το 2008 αρκετά δημόσια και ιδιωτικά έργα ανεστάλησαν ή υιοθετήθηκαν χαμηλότεροι ρυθμοί προόδου των εργασιών τους, 3

καθώς απέλειπε η κατάλληλη ροή χρηματικών πόρων. Οι εργολάβοι τονίζουν ότι δεν ανησυχούν για την απορρόφηση των νέων διαμερισμάτων όταν ολοκληρωθούν, αλλά μετά από το 2008 οι τιμές τους θα είναι μειωμένες και το κέρδος των επιχειρήσεων θα εξαληφθεί. Παράλληλη και συντονισμένη με την ευρύτερη κυβερνητική πολιτική είναι και η προσπάθεια από την Κεντρική Τράπεζα της Αρμενίας, η οποία διέθεσε 500 εκ. AMD (13 εκ. δολ.) στις 9 Απριλίου 2012 σε μια τράπεζα / ταμιευτήριο που θα χορηγεί αποκλειστικά ενυπόθηκα δάνεια σε φτηνό κόστος. Οι υπόλοιπες τράπεζες ήδη διαμορφώνουν παράλληλα σύστοιχες πολιτικές ώστε να αυξάνουν συγκρατημένα και δίχως να εκτεθούν σε χρηματοοικονομικούς κινδύνους το μερίδιο των δανείων που αφορά στεγαστικά δάνεια. Κατά τη διάρκεια του 2004-2008 η Αρμενία γνώρισε την μεγαλύτερη άνθηση στο στεγαστικό κλάδο. Η πραγματική παραγωγή/κατασκευή ακινήτων τετραπλασιάστηκε μεταξύ 2004 και 2008, με το μερίδιο του συνολικού κατασκευαστικού τομέα στο ΑΕΠ που αυξήθηκε από το 10% το 2000 σε 25% σε 2008. Συγκριτικά την ίδια περίοδο στην Ισπανία, το μερίδιο του κατασκευαστικού τομέα στο ΑΕΠ αυξήθηκε περίπου κατά 3 ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ. Στις χώρες ΚΑΚ (Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών, χώρες πρώην Σοβιετικής Ένωσης) και κυρίως στην Ρωσία, το μερίδιο του τομέα κατασκευών στο ΑΕΠ, το ίδιο χρονικό διάστημα ήταν σημαντικά μικρότερο (0.5%-1.8%) και σχεδόν δεν είχε καμία ουσιαστική απόκλιση από το μέσο όρο των ρυθμών ανάπτυξης των λοιπών κλάδων της οικονομίας τους. Είναι σαφές ότι στην Αρμενία η διάσταση της ανάπτυξης του κλάδου κατασκευών έχει ειδικότερα χαρακτηριστικά που εκτός από τον ειδικό χαρακτήρα της οικονομίας, έχουν μεγάλο έρεισμα στην πολυπληθή διασπορά της Αρμενίας σε όλα τα μέρη του κόσμου, αλλά κυρίως στις ΗΠΑ, Γαλλία και Ρωσία. 4

Κατά τη διάρκεια του 2004-08, η Αρμενία αντιμετώπισε μια σημαντική έκρηξη των τιμών των κατοικιών καθώς αυτές αυξήθηκαν 2,5 φορές κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Η συγκεκριμένη αύξηση ήταν πολύ μεγαλύτερη από τη ραγδαία ανάπτυξη των τιμών των κατοικιών που καταγράφηκαν στην ίδια χρονική περίοδο σε ορισμένες προηγμένες χώρες (π.χ. οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, Ισπανία) και επίσης σε σύγκριση με τις επίσης πολύ μεγάλες αυξήσεις σε άλλες χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Ωστόσο, η αύξηση σε μερικές χώρες, όπως η Ρωσία, η Λετονία και η Γεωργία, ήταν ακόμη υψηλότερη. Η χρονική περίοδος 2004-2008 ήταν ιδιαίτερη για τον κλάδο στην Αρμενία καθώς για πρώτη φορά οι τιμές των κατοικιών φαίνεται να διαμορφώνονται με εντελώς νέα δεδομένα και να προσανατολίζονται στις αρχές τις αγοράς και της ζήτησης και όχι σε ελεγχόμενη από το κράτος ρύθμιση, κάτι που μέχρι το 2000 κυρίως ήταν η βασική παράμετρος στη συγκεκριμένη αγορά. Τελικώς βέβαια όταν η πραγματική παραγωγή/κατασκευή ακινήτων κατέρρευσε, σε επίπεδα σχεδόν κατώτερα του ενός τρίτου από το υψηλότερο επίπεδό του το 2008 οι επιπτώσεις σε όσους είχαν επενδύσει, κυρίως αρμένιοι της διασποράς ήταν σημαντικότατες. Στο πλαίσιο των μεγάλων αυξήσεων που είχαν λάβει χώρα, η πτώση των τιμών το 2010 ήταν πιο περιορισμένη (15% ή συγκριτικά στα επίπεδα του 2007) καθώς είχαν ήδη επιμετρηθεί σημαντικές υπεραξίες για όσους είχαν εισέλθει και επενδύσει στον κλάδο από το 2000 και νωρίτερα. Ο όγκος βέβαια των συναλλαγών έλαβε ισχυρότερο χτύπημα, πτώση άνω του 30% μετά το 2009 καθώς η αγορά ακινήτων ήταν σε αναμονή για κάποιο χρονικό διάστημα λόγω της αβεβαιότητας σχετικά με τις τιμές. Δύο χρόνια μετά την συνολική υποχώρηση του κλάδου, υπάρχουν περιορισμένες μόνο ενδείξεις ανάκαμψης στην πραγματική παραγωγή νέων κατασκευών και στις τιμές των ακινήτων. Το 2009 η κυβέρνηση διευκόλυνε τις κατασκευαστικές εταιρείες σε συνεργασίες με τις τράπεζες για την δημιουργία ενός Ταμείου/Υποθήκης για τη χορήγηση αφενός κρατικών εγγυήσεων στις κατασκευαστικές εταιρείες και αφετέρου στη διαμόρφωση εταιρειών leasing για την εκμετάλλευση των αδιάθετων (ένεκα της κρίσης) ακινήτων (κυρίως των επαγγελματικών χώρων). Παρά τις συγκεκριμένες και επιμέρους προσπάθειες η κατάσταση στον ετήσιο αριθμό συναλλαγών δεν έχει βελτιωθεί σε σχέση με την περίοδο 2004-2007. 5

II. Ειδικά χαρακτηριστικά το κλάδου Η στεγαστική πολιτική στην Αρμενία ως βραχίονας της κεντρικής κοινωνικής μέριμνας που υπήρξε σταθερή επιλογή τα χρόνια πριν την ανεξαρτησία, έκλεισε τον κύκλο της το 2000 καθώς το κράτος έπαψε να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες για ανοικοδόμηση και συντήρηση ιδιωτικών κατοικιών. Άλλωστε από τη δεκαετία του 1980 είχαν ήδη χορηγηθεί στην Αρμενία τίτλοι ιδιοκτησίας και ο κλάδος είχε αυτονομηθεί από την κεντρικά κατευθυνόμενη οικονομία. Μερίδιο ανά κλάδο στην αύξηση του ΑΕΠ. Στατιστική Υπηρεσία Αρμενίας Η μεγαλύτερη επίδραση του νέου καθεστώτος ιδιοκτησίας σημειώνεται στα αστικά κέντρα και βέβαια στην πρωτεύουσα Ερεβάν. Ειδικότερα μετά την ανεξαρτησία της χώρας οι περιοχές έξω από το Ερεβάν συγκέντρωσαν το 90% των ιδιωτικών κατασκευών, με χρηματοδότηση από το εξωτερικό. Η πραγματική έκρηξη των τιμών ακινήτων στις συγκεκριμένες ζώνες επέφερε και την γενικευμένη επίδραση σε άλλες περιοχές και τελικά στο σύνολο της χώρας. Ο ρυθμός της αύξησης βέβαια διέφερε σημαντικά μεταξύ Ερεβάν και των περιφερειών, καθώς επίσης και μεταξύ του κέντρου του Ερεβάν και σε μηκεντρικές περιοχές. Στην Αρμενία κατά μέσο όρο, την περίοδο 2004-2008 οι μέσες τιμές αυξήθηκαν σχεδόν 3 φορές με βάση τιμές δολαρίου, με την αύξηση τελικά συνολικά σημαντικά υψηλότερη στις περιφέρειες (περίπου 5 φορές), σε σχέση με το Ερεβάν (3 φορές) ή στο κέντρο της πρωτεύουσας (2,5 φορές). Στο Ερεβάν μετά το 2008 οι τιμές των διαμερισμάτων στο κέντρο μειώθηκαν έως και 2,5 φορές του μέσου όρου των τιμών, όταν στο σύνολο της χώρας η πτώση ήταν σχεδόν διπλάσια. 6

Μέσος όρος διαμορφωθεισών τιμών ακινήτων. Ερεβάν Περιφέρεια Στατιστική Υπηρεσία Αρμενίας. Αντίθετα, η μέση τιμή των περιφερειών σε σχέση με το μέσο όρο της χώρας αυξήθηκε 20%-30%, εξέλιξη που ασφαλώς σχετίζεται με την πολύ υψηλότερη προσφορά στο Ερεβάν. Οι απανταχού διαβιούντες μετανάστες της Αρμενίας, μετά το 1997, εκτός της διάθεσης που επέδειξαν να αξιοποιήσουν παλαιές ιδιοκτησίες τους στην Αρμενία, άρχισαν να επενδύουν κυρίως στην πόλη του Ερεβάν, οπωσδήποτε αγοράζοντας κάποιο διαμέρισμα, αλλά και επαγγελματικό χώρο για εκμετάλλευση. Σχέση τιμών στο Ερεβάν και περιφερειών σε σχέση με μέσο όρο Αρμενίας Στατιστική Υπηρεσία Αρμενίας 7

Ο κύκλος εργασιών στον κλάδο κυριάρχησε ως επί το πλείστον από δραστηριότητα σε κατασκευή διαμερισμάτων (πολυκατοικίες) και όχι σπίτια. Τα διαμερίσματα είναι η κυρίαρχη επιλογή στο Ερεβάν και εκεί βασίστηκε η σε βραχύ χρονικό διάστημα διόγκωση του κλάδου. Οι συναλλαγές των σπιτιών (μονοκατοικιών) που έλαβαν χώρα κυρίως στις περιοχές εντός του Ερεβάν απέσπασε το 24% όπου η κατασκευαστική δραστηριότητα ήταν υποτονική. Η τάση των τιμών για τις κατοικίες και τα διαμερίσματα, ήταν σχεδόν πανομοιότυπη. Η κατασκευαστική έκρηξη έγινε από τα νοικοκυριά σε μεγαλύτερο βαθμό σε σχέση με τους θεσμικούς επενδυτές. Τα νοικοκυριά ανέδειξαν την τάση ως επί το πλείστον για τη χρηματοδότηση των ανακαινίσεων των διαμερισμάτων αντί για την κατασκευή νέων κατοικιών, διαμορφώνοντας ένα πολύ σημαντικό ποσοστό του συνολικού ρυθμού ανάπτυξης. Άλλωστε οι ζήτηση για υλικά του κατασκευαστικού κλάδου ήταν 80% μεγαλύτερη σε σχέση με τη αύξηση του συνόλου των νέων κατασκευών. Συναλλαγές σε κλάδο ακινήτων στο Ερεβάν. Στατιστική Υπηρεσία Αρμενίας Είναι αξιοσημείωτο επίσης ότι η κρίση χτύπησε πρώτα του επενδυτές και κατασκευαστές και κατόπιν τους ιδιώτες. Το 2008 η πτώση στην κατασκευή ακινήτων από κατασκευαστικές εταιρείες ήταν 29%, όταν οι ιδιωτικές κατασκευές των ίδιων των ιδιοκτητών των ακινήτων εξακολουθούσε να συνεχίζει την ανοδική της πορεία κατά τη διάρκεια ολοκλήρου του έτους. Το 2009 δεδομένης και της αναστολής χρηματοδότησης 8

από τράπεζες των στεγαστικών και επισκευαστικών δανείων, σημειώθηκε 70% μείωση των ιδιωτικών κατασκευών, ενώ στο λοιπό μέρος του κλάδου, των θεσμικών κατασκευαστών, η πορεία είχε σταθεροποιηθεί. Το 2010, τα νοικοκυριά που χρηματοδοτούνταν από τρίτες πηγές για να προβούν σε ανάπτυξη κατασκευών συνέχισαν να συρρικνώνουν τη δραστηριότητά τους κατά 40%. Το 2011 παρότι τα εμβάσματα από το εξωτερικό ανέκαμψαν και αυξήθηκαν κατά 12% σε σχέση με το 2011, δεν στάθηκε δυνατό να στηριχθεί η ανάπτυξη του κλάδου και ο κατασκευαστικός κλάδος κινήθηκε σε συγκρατημένα επίπεδα. Στο ίδιο διάστημα τα ιδιωτικά εισοδήματα επίσης αυξήθηκαν κατά 38%. Μετά την κρίση υπάρχει μια αλλαγή στη δομή των οικονομικών πόρων που κατευθύνονται στον τομέα των κατασκευών υπέρ της ανάληψης πρωτοβουλιών από τους κατασκευαστικούς οίκους και όχι από τους απλούς ιδιώτες, παρά την σταθεροποίηση των λογής πόρων που οι ιδιώτες διαθέτουν. Εξέλιξη στο συνολικό χώρα κάλυψης κατοίκισης στην Αρμενίας. World Bank Αξίζει να σημειωθεί ότι, η αρχική έκρηξη ήταν χωρίς ουσιαστική μόχλευση και συνεπώς η κατάρρευση δεν συμπαρέσυρε και δεν εξέθεσε το τραπεζικό σύστημα. Οι τράπεζες περιορίστηκαν σε ενδιάμεσες ροές πόρων αλλοδαπών ιδιωτών και επενδυτών εκτός του κατασκευαστικού κλάδου που κατευθύνθηκαν στη κατασκευή οικοδομών. Σε γενικές γραμμές τα νοικοκυριά δεν προσφεύγουν στον δανεισμό για να επιδιώξουν την αγορά ακινήτων και την ανοικοδόμηση καθώς ο θεσμός των στεγαστικών 9

δανείων, μόλις τα τελευταία δύο έτη αρχίζει και ωριμάζει στις νέες συνθήκες του τραπεζικού ανταγωνισμού κυρίως από τις αρμένικης ιδιοκτησίας τράπεζες. Μόνο το 2,3% του ΑΕΠ των νέων οικοδομών χρηματοδοτούνται από δάνεια, το χαμηλότερο σε σχέση στις χώρες ΚΑΚ, αλλά και σε λοιπές χώρες τις περιφέρειας της Ευρώπης όπως η Λετονία 40%, Εσθονία 32%, Πολωνία 46% και άλλες. Παρότι λοιπόν δεν υπήρχε τα τελευταία χρόνια ουδέποτε ουσιαστική χρηματοδότηση του κλάδου, η κρίση του 2008 μπορεί να μην οδήγησε σε χρεωκοπίες τους εμπλεκομένους στον κλάδο, ωστόσο πάγωσε τις εξελίξεις και την ολοκλήρωση σημαντικών έργων ανοικοδόμησης (πολυκατοικίες, κέντρα κοινωνικής πρόνοιας και δημόσια κτήρια). III. Προοπτικές. Από τις αρχές του 2000 ήταν σημαντικές οι ανεκπλήρωτες ανάγκες ζήτησης ακινήτων στην Αρμενία. Πριν από αυτή την περίοδο, το απόθεμα κατοικιών ήταν περιορισμένο και κακώς συντηρημένο. Μέσα στην οικονομική παρακμή των τελευταίων χρόνων της Σοβιετικής Ένωσης και τις σημαντικές προκλήσεις της μετά την ανεξαρτησία, ο κατασκευαστικός τομέας της Αρμενίας δεν ήταν ιδιαίτερα ακμαίος. Ως εκ τούτου, κάθε κάτοικος της χώρας ένεκα των προσωπικών αναγκών του, συνέβαλε στην ουσιαστική ανάγκη για αναβάθμιση στην ποιότητα και την ποσότητα του αποθέματος κατοικιών. Ταυτόχρονα, η μεγάλη αρμενική διασπορά κινητοποιήθηκε για την εξασφάλιση θερινής κατοικίας ή βάσης νέων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και εισοδημάτων. Η βελτίωση των οικονομικών δεικτών της χώρας και οι περιφερειακές οικονομικές συνθήκες στις αρχές του 2000 πυροδότησαν μια μεγάλη αύξηση των εισροών που συνδέονται με τη ζήτηση για την πρωταρχική ακίνητη περιουσία. Η βελτίωση της οικονομικής κατάστασης στη Ρωσία επέτρεψε τόσο σε ρώσους όσο και στη διαβιούσα εκεί αρμενική διασπορά (περίπου 300.000) να αναζητήσουν κάποιου είδους επένδυση σε ακίνητα στην Αρμενία (κυρίως κατοικία). Η γενική τάση συσχετιζόταν καθώς γινόταν όλο και πιο σαφές ότι η οικονομική κατάσταση στην Αρμενία είχε σταθεροποιηθεί, και οι προοπτικές ανάπτυξης είχαν βελτιωθεί σημαντικά σε σύγκριση με τη δεκαετία του 1990. Ελλείψει δε άλλων ελκυστικών πάγιων στοιχείων, το κίνητρο επένδυσης σε ακίνητα ήταν ένας τρόπος διαμόρφωσης επενδυτικού χαρτοφυλακίου στην αναπτυσσόμενη οικονομία 10

της Αρμενίας. Η κυβέρνηση ενθάρρυνε περαιτέρω τη διαδικασία με την ενεργό προσέγγιση των ευπόρων μελών της διασποράς και τους νέους ντόπιους επιχειρηματίες. Ως εκ τούτου, η αυξημένη ζήτηση ήταν ιδιαίτερα έντονη για την πρωταρχική ακίνητη περιουσία (παλαιά κτίρια, μονοκατοικίες υπό κατάρρευση, σοβιετικού τύπου οικοδομικών μπλοκ κ.α.). Άλλα τμήματα της παράπλευρης αγοράς βελτιώθηκαν επίσης, όπως εκείνα των κλάδων παραγωγής οικοδομικών υλικών. Για παράδειγμα, νεότεροι μετανάστες μετέφεραν σημαντικά οικονομικά εμβάσματα σε συγγενείς τους με αποκλειστικό σκοπό την διαμόρφωση και ανακαίνιση παραδοσιακών οικιών και την εν γένει αξιοποίησή της. Παράλληλα διαμορφώθηκε για πρώτη φορά ζήτηση για ενοικίαση διαμερισμάτων σε αστικά κέντρα, κυρίως στην πρωτεύουσα Ερεβάν, καθώς η διαμόρφωση των μισθών στην πρωτεύουσα ακολουθούσε άλλους ρυθμούς σε σχέση με την περιφέρεια και οι απαιτήσεις των νέων για σπουδές τους οδηγούσε σε μεγαλύτερους ρυθμούς στο Ερεβάν. Η αυξημένη ζήτηση για ακίνητα που δεν ικανοποιήθηκε, καθώς δεν υπήρχε σημαντική εφεδρεία διαθέσιμων ακινήτων, είχε αποτέλεσμα να ασκηθεί πίεση στις τιμές των υφιστάμενων κατοικιών και την αυξημένη οικοδομική δραστηριότητα. Η πίεση στις τιμές συνεχιζόταν με αμείωτο ρυθμό και μετά το 2009, καθώς η προσφορά υπολειπόταν σταθερά της ζήτησης, ακόμα και όταν δεν υπήρχαν προφανείς περιορισμοί γης ή κανονιστικοί περιορισμοί για την επέκταση των πόλεων αλλά και της οργάνωσης των λοιπών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων (σουπερ μάρκετ, νοσοκομεία κ.α.). Κατά τα πρώτα χρόνια της διαδικασίας ανοικοδόμησης, δεν ήταν ακόμη σαφές σε οικονομικούς παράγοντες το μέγεθος της ανάπτυξης και οι επενδυτές ήταν δύσπιστοι όσον αφορά την ανάληψη κινδύνων. Στη συνέχεια, η απότομη αύξηση των κατασκευών που έλαβε χώρα, δεν μεταφράστηκε αμέσως σε μεγαλύτερη προσφορά των μονάδων, καθώς ήταν επικεντρωμένη στην κατασκευή κτιρίων που απαιτούν σημαντικό χρόνο για να ολοκληρωθεί (σε σύγκριση με τις μονοκατοικίες). Η ενδεχόμενη αύξηση της προσφοράς ήταν ως επί το πλείστον προσαρμοσμένη στην αυξημένη ζήτηση για την πρωταρχική ακίνητη περιουσία, αλλά οδήγησε το κόστος κατασκευής υψηλότερα, επηρεάζοντας σημαντικά τις τιμές των ακινήτων σε όλους τους τομείς της αγοράς. Η αύξηση της ζήτησης ακινήτων από ξένους συνεχίστηκε αμείωτη έως το 2008. Οι οικονομικές συνθήκες στη Ρωσία συνέχισαν να βελτιώνονται με την αύξηση των τιμών του πετρελαίου, να καθιστά δυνατή για ένα όλο και μεγαλύτερο μερίδιο των εργαζομένων της διασποράς και των ρώσων επενδυτών να εισέλθουν στην αγορά. Επίσης, η απότομη αύξηση των τιμών δημιούργησε την προοπτική για ελκυστικές βραχυπρόθεσμες 11

αποδόσεις. Οι επενδύσεις ήταν ακόμα ελκυστικότερες καθώς οι αποδόσεις τους επιμετρούνται σε δολάρια ΗΠΑ όταν το εγχώριο νόμισμα γνώριζε υποτιμήσεις και ασταθή πορεία. Ξένες αγορές δημιούργησαν μια ανοδική επίδραση τόσο στις τιμές των ακινήτων και την αξία του αρμενικού νομίσματος, το οποίο επέφερε σημαντικά συνδυαστικά αποτελέσματα. Στον απόηχο της παγκόσμιας κρίσης, την πραγματική ζήτηση ακινήτων ακολούθησε μια ξαφνική, δίχως μεταβατικό στάδιο πτώση, διακοπή. Η επιδείνωση των συνθηκών στη Ρωσία, μαζί με τις εκτιμήσεις για το ύψος των τιμών ακινήτων ανέστειλε καταρχήν τις εισροές που σχετίζονται με την αγορά ακινήτων δραστικά από τα μέσα του 2008. Μέχρι σήμερα δεν έχει ανακτηθεί εκείνο το επίπεδο εισροών για τον συγκεκριμένο κλάδο. Η πρόωρη κατάρρευση το 2008 της ζήτησης για νέες μονάδες δείχνει ότι στο εξωτερικό οι Αρμένιοι άρχισαν να αντιλαμβάνονται την επερχόμενη πτώση στις τιμές των ακινήτων, παρότι εξακολουθούσαν να έχουν ακόμα τη δυνατότητα να συνεχίσουν έστω και σε χαμηλότερους ρυθμούς τη χρηματοδότηση με εμβάσματα και λοιπές χρηματοοικονομικές ροές. Το αβέβαιο περιβάλλον της παγκόσμιας οικονομίας επέβαλλε άλλες αποφάσεις. Οι προοπτικές για τον κλάδο ήταν αβέβαιες. Σήμερα έχει ενδεχομένως σημαντικά υπέρμετρη πλεονασματική προσφορά. Φαίνεται να υπάρχει ένα σημαντικό αδιάθετο απόθεμα (από ανεπίσημα στοιχεία, καθώς δεν υπάρχουν στοιχεία). Αυτό θα επιδεινώσει την υποτονική πραγματική αύξηση κατασκευής ακινήτων. Αυτή η αντίληψη ενισχύεται από το γεγονός ότι οι συγκρίσεις της σχέσης ΑΕΠ με το συνολικό μερίδιο στο ΑΕΠ του τομέα κατασκευών δείχνει ότι το δυναμικό του κλάδου εξακολουθεί να υφίσταται καθώς μάλιστα η οικονομική ανάκαμψη στη Ρωσία και την Αρμενία την ίδια ενισχύει τις θετικές εξελίξεις. Θα ήταν εύλογο για την επαναδιαμόρφωση της ζήτησης από τα νοικοκυριά για την ανακαίνιση ξεφύγει από τα σημερινά χαμηλά επίπεδα και να ανακάμψει σε εκείνα προ του 2008. Η συνειδητοποίηση του μεγέθους της προσφοράς του κλάδου λαμβάνεται πλέον υπόψη από όλους τους παράγοντες του κλάδου και η μελλοντική μείωση στις τιμές των ακινήτων θα είναι ακόμα σταθερή τάση για την επόμενη διετία. Ωστόσο, οι καθοδικοί κίνδυνοι δεν φαίνεται να είναι μεγάλοι, δεδομένου ότι οι τιμές κατά μεγέθη δεν φαίνεται να είναι ιδιαίτερα υψηλοί συγκρινόμενο σε διεθνές επίπεδο και στην ευρύτερη περιοχή του Ν. Καυκάσου. Επιπλέον, η ανάκαμψη των επιπέδων συναλλαγής λειτουργεί συνήθως ως κύριος δείκτης της ανάκαμψης των τιμών. 12

Εξέλιξη τιμής προς εισόδημα & τιμής προς ενοίκιο. Τιμή προς εισόδημα Τιμή προς ενοίκιο. 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Η κατασκευαστική έκρηξη ήταν η βασική κινητήρια δύναμη πίσω από τους διψήφιους ρυθμούς ανάπτυξης της Αρμενίας για επτά συναπτά έτη. Κατά τη διάρκεια του 2001-2007, η Αρμενία σημείωσε διψήφιο ρυθμό ανάπτυξης κάθε χρόνο, κατά μέσο όρο 12,5%. Περισσότερο από 30% της αύξησης αυτής ήταν δυνατό να αποδοθούν άμεσα στον κλάδο των κατασκευών. Επιπλέον, ο κατασκευαστικός κλάδος επέδρασε στο ΑΕΠ και επέτρεψε δευτερογενείς θετικές συνέπειες σε άλλες βιομηχανίες (π.χ. λατομεία). Οι επιπτώσεις στην αύξηση της κατανάλωσης και του επιπέδου ζωής ήταν περιορισμένη από το γεγονός ότι η αύξηση της αξίας και των διασφαλίσεων σε οικίας δεν αύξησε άμεσα το διαθέσιμο εισόδημα και την πιστοληπτική ικανότητα των νοικοκυριών. Είναι πιθανό ωστόσο, ότι τα έσοδα από τις πωλήσεις στον κλάδο ακινήτων σε ξένους επενδυτές με βάση τις ολοένα και υψηλότερες τιμές, αύξησαν την ρευστότητα στην εγχώρια αγορά και υποστήριξαν την κατανάλωση, παρά το γεγονός ότι η δολαριοποίηση της οικονομίας ευνόησε τον αποθησαυρισμό των επενδύσεων και τη διοχέτευσή τους σε τραπεζικούς λογαριασμούς στο εξωτερικό. Στο πλαίσιο αυτό πάντως εκτιμάται ότι και οι εισαγωγές προϊόντων, οι οποίες εκτινάχθηκαν στα ύψη τη συγκεκριμένη περίοδο της ανάπτυξης, είχαν εξαιρετικά μεγάλη συσχέτιση με τις εισροές επενδυτικών πόρων στον κατασκευαστικό κλάδο. Αποτιμώντας την κατάσταση, είναι οπωσδήποτε δεδομένο ότι η κατασκευαστική έκρηξη έχει βλάψει τις διαρθρωτικές εξελίξεις στην εσωτερική αγορά της Αρμενίας. Η τεράστια, υπερμεγέθης ανάπτυξη του τομέα των δομικών κατασκευών εξανάγκασε την απορρόφηση του μεγαλύτερου μέρους των πόρων από άλλους τομείς. Κυρίως επειδή η έκρηξη είχε χρηματοδοτηθεί από εξωτερικές ροές κεφαλαίων που εκτίμησαν ιδιαίτερα τις υψηλές αποδόσεις του κλάδου, παρά τις αντίστοιχες επιδόσεις και άλλων κλάδων (υψηλή 13

τεχνολογία, ορυχεία και ανανεώσιμες πηγές ενέργειας). Δεν είναι ανερμήνευτο το ότι οι εξαγωγές ως ποσοστό του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της Αρμενίας στις βασικές παγκόσμιες αγορές μειώθηκε κατά την περίοδο ανάπτυξης του κατασκευαστικού κλάδου με χαρακτηριστικό γεγονός διάφορες επιχειρήσεις διαρκώς να εκτοπίζονται από τη διεθνή αγορά, λόγω έλλειψης ικανών πόρων για να ανταπεξέλθουν στον ανταγωνισμό. Παρά το γεγονός αυτό και την προαναφερθείσα αύξηση των εισαγωγών, το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών παρέμεινε σε χαμηλά επίπεδα μέχρι το 2008, εν μέρει επειδή είναι πιθανό ότι οι εισροές ξένων κεφαλαίων που σχετίζονταν με κτηματομεσιτικές συναλλαγές καταγράφηκαν ως εισροές στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Η διψήφια αύξηση στο ΑΕΠ της Αρμενίας μετατράπηκε σε διψήφια συρρίκνωση μετά το 2009. Η αρνητική επίδραση του κατασκευαστικού κλάδου στην πτώση του ΑΕΠ ήταν περίπου 70%. Οι δευτερογενείς επιδράσεις και σε άλλους τομείς της οικονομίας ήταν, ωστόσο, μάλλον περιορισμένη, επειδή ένα σημαντικό μερίδιο των ξένων επενδυτών στην αγορά στο τέλος της αναπτυξιακής έκρηξης, διατήρησε το ενδιαφέρον του για την αγορά, γεγονός που περιόρισε τις αρνητικές επιπτώσεις από τη διοχέτευση των υπεραξιών εκτός Αρμενίας. Ενώ ο τομέας των κατασκευών διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της οικονομίας, η συμβολή του στα φορολογικά έσοδα εμφανίζεται χαμηλή. Η μη οργανωμένες διαδικασίες στην αδειοδότηση πολεοδομικών αδειών και η μη ύπαρξη οργανωμένου κτηματολογίου (παρότι υπήρχε από την σοβιετική διοίκηση) επέβαλλαν όρους παραοικονομίας στον κλάδο και τα συναμφότερα έσοδα που σωρεύτηκαν. Για παράδειγμα η επίσημη δηλωμένη απασχόληση στον τομέα των κατασκευών έφτασε στο αποκορύφωμά της, καταγράφοντας ποσοστό 5.4% της συνολικής απασχόλησης το 2008, ενώ τα ανεπίσημα στοιχεία το ανεβάζουν στο 50% της επίσημης απασχόλησης. Επίσης, όπως προαναφέρθηκε, η κατασκευή κατά τη διάρκεια της περιόδου άνθισης χρηματοδοτήθηκε κυρίως από τα νοικοκυριά και ιδιώτες μετανάστες, μια ομάδα που είχε απαλλαγεί από την καταβολή ΦΠΑ και φόρου εισοδήματος μέχρι έως το 2007. Επίσης, πριν από το 2007, η βάση αποτίμησης του φόρου επί των κερδών των νομικών προσώπων δεν προσδιοριζόταν σαφώς, αν και υπόκειντο σε φόρο. Προκειμένου να ενισχυθούν τα δημόσια έσοδα από τη φορολογία του τομέα των κατασκευών, τον Ιανουάριο του 2007 έγιναν τροποποιήσεις των νόμων για τον ΦΠΑ, το φόρο εισοδήματος και το φόρο επί των κερδών. Ο φόρος επί των κερδών που συλλέγονται από τις μεγάλες 14

κατασκευαστικές εταιρείες αυξήθηκε κατά την περίοδο 2007-2008, αλλά το μερίδιο των μεγάλων κατασκευαστικών εταιρειών στο σύνολο εισπράξεις φόρων απέφερε μικρά κέρδη για τα δημόσια έσοδα. Ο φόρος επί των κερδών που καταβάλλονται από τις κατασκευαστικές εταιρείες που περιλαμβάνονται μεταξύ των μεγαλύτερων 1000 φορολογούμενων αυξήθηκαν κατά 86% και 154% τα έτη 2007 και 2008 αντιστοίχως και, ανήλθαν σε 5,6 δις. AMD πριν από την κρίση (2008). Αν και η κατανομή του συνόλου των φόρων από τις βιομηχανίες δεν είναι διαθέσιμη, οι φόροι που καταβλήθηκαν από τις επτά κορυφαίες μεγάλες εταιρείες που κάλυψαν το μεγαλύτερο μέρος της δραστηριότητας στον κλάδο ήταν περίπου 1% το 2005, αυξήθηκε σε 3% το 2007 και 6,5% το 2008, ιδιαίτερα χαμηλό σε σύγκριση με τη συμβολή του τομέα στην οικονομία. V. Κλάδος κατασκευαστικών υλικών και λοιπών συναφών κλάδων.. Η Αρμενία γνώρισε μια έκρηξη των ακινήτων με μοναδικά χαρακτηριστικά. Η άνοδος αυτή ήταν η μεγαλύτερη στον κόσμο όσον αφορά το μερίδιο της συνολικής οικονομίας, με επίσης πολύ μεγάλες αυξήσεις των τιμών των κατοικιών σε σύγκριση με την αντίστοιχη διεθνή εμπειρία. Η έκρηξη στον κατασκευαστικό κλάδο χρηματοδοτήθηκε από ξένους επενδυτές και επικεντρώθηκε στην πρωτεύουσα Ερεβάν και κυρίως στην κατασκευή πολυκατοικιών και σε μεγάλο βαθμό στην ανακαίνιση και αξιοποίηση των διαμερισμάτων που ήδη κατείχαν οι ιδιοκτήτες και μετά την ανεξαρτησία έλαβαν τίτλους ιδιοκτησίας. Η υιοθέτηση το Δεκέμβριο 2010 για πρώτη φορά από την κυβέρνηση μέτρων αναβάθμισης του αστικού χώρου, άνοιξε το δρόμο για δημιουργία εταιρειών αναπλάσεων των δημοσίων χώρων και των εν γένει περιαστικών περιοχών. Οι προοπτικές είναι σημαντικές και ήδη εταιρείες από την Ουκρανία, την Ρωσία, τη Γερμανία και τη Λετονία έχουν δραστηριοποιηθεί είτε στην εισαγωγή υλικών του κατασκευαστικού κλάδου, είτε στην ανάληψη υπεργολαβιών (βλ. παράρτημα σχετικούς πίνακες). 15

Εξέλιξη τιμών ανάλογα με την αύξηση εισοδήματος Εξέλιξη τιμών ακινήτων σε σχέση με ύψος ενοικίου. 16

Εισαγωγές στην Αρμενία Δομικών υλικών (χιλ. δολ.) Κωδικός Συνδυασμένης Ονοματολογίας 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2516 Γρανίτης, πορφυρίτης, βασάλτης, ψαμμίτης και άλλες πέτρες για πελέκημα ή χτίσιμο, έστω και χοντρικά κατεργασμένα ή απλά κομμένα, με πριόνι ή άλλο τρόπο σε όγκους ή πλάκες σχήματος τετραγώνου ή ορθογωνίου 2520 Γύψος. Ανυδρίτης. Γύψος ψημένος, έστω και χρωματισμένος ή αναμειγμένος με μικρές ποσότητες ουσιών με σκοπό την επιτάχυνση ή επιβράδυνση του πηξίματός του 2523 Τσιμέντα υδραυλικά (στα οποία περιλαμβάνονται και εκείνα που δεν είναι σε σκόνη, με την ονομασία clinkers ), έστω και χρωματισμένα 1826,1 320,8 612,0 242,4 225,2 417,1 615,9 1746,6 2429,4 2665,8 4820,0 3447,8 95,8 305,5 366,1 289,2 466,7 336,3 2524 Αμίαντος (asbeste) 178,4 72,5 118,3 142,2 127,5 131,1 3210 Άλλα χρώματα επίχρισης και βερνίκια. 3823 Λιπαρά οξέα μονοκαρβοξυλικά βιομηχανικά 6801 Κυβόλιθοι για λιθόστρωτα δρόμων, κράσπεδα πεζοδρομίων και πλάκες για στρώσιμο, από φυσικές πέτρες (άλλες από αυτές του σχιστόλιθου) 6802 Πέτρες κατάλληλες για λάξευση ή για την οικοδομική (άλλες από αυτές του σχιστόλιθου) επεξεργασμένες και τεχνουργήματα από τις πέτρες αυτές. 6810 Κεραμίδια, πλακάκια, πλάκες, τούβλα και παρόμοια είδη 6811 Τεχνουργήματα από το συνδυασμό τσιμέντουαμιάντου, κυτταρίνης-τσιμέντου ή παρόμοια 6812 Αμίαντος επεξεργασμένος, σε ίνες. Μείγματα με βάση τον αμίαντο ή με βάση τον αμίαντο και το ανθρακικό μαγνήσιο. 6815 Τεχνουργήματα από πέτρες ή από άλλες ορυκτές ύλες (στα οποία περιλαμβάνονται οι ίνες άνθρακα τα τεχνουργήματα από ίνες 352,7 691,5 262,5 442,5 856,7 586,9 221,3 410,5 500,2 119,3 175,8 86,7 1,2 56,1 17,0 35,9 27,5 25,1 3300,8 3394,7 8846,1 6526,8 7549,4 7273,1 74,1 103,2 502,3 388,4 370,1 807,9 1,9 4,7 22,4 29,9 16,3 21,8 159,5 229,3 201,5 159,5 289,9 323,3 40,4 167,4 76,3 290,9 312,3 277,1 17

άνθρακα και τα τεχνουργήματα από τύρφη) 6902 Τούβλα, πλάκες, πλακάκια και ανάλογα κεραμευτικά είδη για την οικοδομική, πυρίμαχα, άλλα από εκείνα από πυριτικές σκόνες απολιθωμάτων ή από ανάλογες πυριτικές γαίες 6904 Τούβλα για την οικοδομική, κοίλα τούβλα με μεγαλύτερες διαστάσεις για οροφές και δάπεδα, τούβλα με ειδικό σχήμα για επενδύσεις δοκαριών και παρόμοια είδη, από κεραμευτική ύλη 6905 Κεραμίδια, στοιχεία για το τζάκι, αγωγοί καπνού, αρχιτεκτονικές διακοσμήσεις από κεραμευτική ύλη, και άλλα πήλινα είδη για την οικοδομή 6906 Σωλήνες, υδρορρόες και εξαρτήματα σωληνώσεων, από κεραμευτική ύλη 6907 Πλακάκια και πλάκες δαπέδου ή επένδυσης, μη υαλογανωμένα ούτε σμαλτωμένα, από κεραμευτική ύλη. Κύβοι, ψηφίδες και παρόμοια είδη για μωσαϊκά, μη υαλογανωμένα, ούτε σμαλτωμένα, από κεραμευτική ύλη, έστω και πάνω σε υπόθεμα. 6908 Πλακάκια και πλάκες δαπέδου ή επένδυσης, υαλογανωμένα ή σμαλτωμένα, από κεραμευτική ύλη. Κύβοι, ψηφίδες και παρόμοια είδη για μωσαϊκά, υαλογανωμένα ή σμαλτωμένα, από κεραμευτική ύλη, έστω και σε υπόθεμα 6910 Νεροχύτες, νιπτήρες, κολόνες νιπτήρων, μπανιέρες, λεκάνες καθαριότητας (μπιντέδες), λεκάνες αποχωρητηρίων, καζανάκια, ουρητήρια και παρόμοια, μόνιμα είδη υγιεινής, από κεραμευτική ύλη 7016 Κυβόλιθοι, πλάκες, τούβλα, πλακάκια, κεραμίδια και άλλα είδη, από γυαλί, πρεσαριστό ή χυτό, έστω και οπλισμένο, για την οικοδομή ή την κατασκευή. 7214 Ράβδοι από σίδηρο ή από όχι σε κράμα χάλυβες, που έχουν απλώς σφυρηλατηθεί, ελαθεί ή διελαθεί σε θερμή κατάσταση. 3059,7 1605,9 1949,0 1075,0 2399,3 592,0 8,8 12,4 1,5 40,3 78,2 91,4 123,9 60,1 262,6 562,6 134,1 93,3 1,2 5,3 4,3 6,4 167,2 354,6 312,0 467,4 770,3 11346,7 21876,1 30612,0 18754,5 18349,6 21557,5 2480,9 3450,3 5786,1 2801,4 3663,3 4471,5 84,8 65,3 154,3 250,4 287,9 1277,6 28084,8 45903,9 82773,2 32582,4 46970,0 36606,1 18

7308 Κατασκευές και μέρη κατασκευών (π.χ. γέφυρες και στοιχεία γεφυρών, υδροφραχτικές πόρτες, πύργοι, πυλώνες, στύλοι, σκελετοί, στέγες, πόρτες και παράθυρα και τα πλαίσιά τους, περβάζια και κατώφλια, φράγματα, κιγκλιδώματα) 7322 Σώματα καλοριφέρ για την κεντρική θέρμανση, με θέρμανση μη ηλεκτρική, και τα μέρη τους, από χυτοσίδηρο, σίδηρο ή χάλυβα. 7608 Σωλήνες κάθε είδους από αργίλιο 7616 Άλλα τεχνουργήματα από αργίλιοκαρφιά κάθε είδους, συνδετήρες μυτεροί, κοχλίες, βίδες, περικόχλια (παξιμάδια) κοχλιωτά άγκιστρα, καζανόκαρφα (πριτσίνια) 8516 Θερμαντήρες νερού και συσκευές, που βυθίζονται στο νερό για τη θέρμανσή του, ηλεκτρικά. Πηγή : Στατιστική Υπηρεσία Αρμενία (επεξεργασία Γραφείο ΟΕΥ Ερεβάν) 13205,7 16465,3 15610,4 54678,9 26122,6 15427,7 755,8 969,6 1525,9 472,6 386,3 314,2 95,9 88,1 259,7 335,1 77,3 71,1 883,3 5377,2 8004,1 4334,1 5477,5 6795,8 4193,0 4547,8 10798,6 5509,6 8983,6 11827,3 Χρήσιμες Διευθύνσεις 1) Registration of a company in TAX AUTHORITY Ministry of Finance Federal Service 7 Movses Khorenatsi str., Yerevan, 0015, Armenia Tel. +37410-594657, +37410-594619, +37460-544444 Website: www.taxservice.am, info@petekamutner.am https://www.e-register.am/en/signin Direction of income and taxes (for taxpayers with high income) 35 Komitas Str., Yerevan Tel.: +37460-544101 2) Registration of a company in State Registration 15 Grigor Lusavorich Avenue, 0015 Yerevan, Tel. (+374 10) 524516, 524600, 522678, www.stateregistry.am 3) STATE COMMITTEE OF REAL ESTATE CADASTRE OF ARMENIA Arshakunyats Ave., 7 Building, 0023, Yerevan, Tel.+37410-587828, +37410-587586 19

http://www.cadastre.am, info@cadastre.am 4) Chamber of Commerce and Industry of ARMENIA 11 Khanjyan Str., Yerevan, 0010 Tel. +37410-560184, 560196, fax. +37410-587871 www.armcci.am, armcci@arminco.com 5) UNION OF MANUFACTURERS & BUSINESSMEN OF ARMENIA 0018 tigran Metsi Ave., Building 20/2, 2nd Floor, Yerevan Tel. +37410-540715, 540716, 540717, fax. +37410-540715 e-mail: umba@arminco.com, umba@info.am, www.umba.am 6) ARMENIAN DEVELOPMENT AGENCY 5 Mher Mkrtchian Str., 9th floor, Yerevan Tel. +37410-570170, fax. Tel. +37410-570170 www.ada.am, info@ada.am 7) SME DEVELOPMENT NATIONAL CENTER OF ARMENIA 5a Mher Mkrtchyan, 0010, Yerevan, Armenia Tel. +37410-541648, 563714, 583261, Fax: +37410-541642 E-mail: info@smednc.am, www.smednc.am 8) UNION OF INFORMATION TECHNOLOGY ENTERPRISES 0001, Yerevan, Nalbandyan St., 29 Building, Apt. 36 Tel. +37410-548881, 91426336, www.uite.org, info@uite.org 9) BUILDERS UNION OF ARMENIA Tumanyan 8 Str., 2nd floor, Yerevan Tel. +37410-581827, 581916, fax. +37410-581815 www.buildersunion.am, builders@netsys.am 10) MUNICIPALITY of YEREVAN 15 Argishti, Yerevan 0015, Armenia Tel: +374 10 514262; 514185, Fax: +374 10 583964 www.yerevan.am, info@yerevan.am DEPARTMENT OF FOREIGN RELATIONS David Gevorgyan, Chief Tel: +374-10-514185, Fax: +374-10-583964 20