Μαυραγορίτες ΚΑΙ ΛΑΔΕΜΠΟΡΟΙ 3Αν το ταξίδι στην κόλαση του κατοχικού μαυραγοριτισμού συνέβαινε άπαξ, θα απασχολούσε μόνο την Ιστορία. Πλην, όμως, συνεχίζεται ανανεωμένο 3 Έπαιρναν τα σπίτια του κοσμάκη στο 1% της αξίας τους. Πώς έγινε η μεγάλη λεηλασία της ακίνητης περιουσίας ΤΑ ΤΣΑΚΑΛΙΑ της Κατοχής... τοτε και σημερα 78 crash Μάρτιος/2012 Η λίστα με τα ονόματα των ανθρώπων που πλούτισαν από την πείνα και το αίμα των Ελλήνων του Τάκη Μεντή Οχειμώνας του 1941-42 στη συλλογική μνήμη αναδύεται ως ο πιο φοβερός και τρομερός του 20ού αιώνα. Ο εξοντωτικός συνδυασμός υποδούλωσης στους ξένους κατακτητές και του θανατικού από πείνα άφησε βαθιά τα ίχνη του. Ακόμη και σήμερα, 70 χρόνια μετά, πλανάται ως ομαδικό φοβικό σύνδρομο. Εκείνος ο «μαύρος χειμώνας», όμως, παραμένει στη μνήμη και για την περιβόητη «μαύρη αγορά». Οι σκοτεινές διαδρομές της ξεκινούν μαζί με το λιμό, επεκτείνονται, με εξάρσεις και υφέσεις, ενώ περνώντας από διάφορα στάδια, διαρκούν όλη την περίοδο της γερμανικής κατοχής (1941-1944). Οι «ταυτότητες» της μαύρης αγοράς και τα πρόσωπα αλλάζουν σε αυτή την πορεία, μεταβάλλονται ανάλογα με τις περιστάσεις: Μάρτιος/2012 crash 79
Στην πρώτη φάση, ενώ ο λιμός θερίζει εκατοντάδες χιλιάδες υποκαθιστά τα δίκτυα της κατεστραμμένης οικονομίας. Με μια έννοια ήταν, τότε, μόνο κατάρα. Οι αδίστακτοι κερδοσκόποι αποκομίζουν μεγάλα χρηματικά ποσά, αλλά σώζονται παράλληλα από την πείνα και ζωές. Στη δεύτερη, μετά την άνοιξη του 1942, όταν γίνονται οι πρώτες εισαγωγές τροφίμων και φτάνει διεθνής επισιτιστική βοήθεια, αλλά και παίρνονται κάποια μέτρα από τις κατοχικές αρχές, τα «τσακάλια» χαρακτηρισμός της εποχής για τους μαυραγορίτες καταβροχθίζουν τις σάρκες του λαού με άλλες συνταγές. Τότε διαπράττονται κλασικού τύπου οικονομικά εγκλήματα, με διάφορους τρόπους. Στην τρίτη, από τις αρχές του 1944, οι μαυραγορίτες επιδίδονται στο σπορ της απαλλαγής από δραχμές, που χάνουν κάθε αξία, με τη συγκέντρωση και απόκρυψη αγαθών πρώτης ανάγκης και κάθε λογής αποθησαυρισμό. Μέσα από τα πιο διαφορετικά κανάλια της άλλαζαν χέρια περιουσίες για ένα κομμάτι ψωμί. Αναδεικνύεται μια νέα τάξη νεόπλουτων οι περίφημοι «πλουτίσαντες επί Κατοχής» που θα σκιάζουν την ελληνική κοινωνία ακόμη και τη μεταπολεμική περίοδο. Από τις πρώιμες κιόλας επιστημονικές εργασίες για τη μαύρη αγορά έχει καταδειχθεί ότι οι μεγάλες «ανακατατάξεις ιδιοκτησίας του πλούτου που συνέβησαν στη διάρκεια της Κατοχής επέδρασαν βαθιά στην κοινωνικο-οικονομική κατάσταση της χώρας» («Μαύρη αγορά, πληθωρισμός και βία στην οικονομία της κατεχόμενης Ελλάδας», Στ. Θωμαδάκης). Στις τρεις δεκαετίες που μεσολάβησαν από την πρώτη αυτή τεκμηρίωση και τα δεκάδες βιβλία που είδαν το φως, το σύνθετο φαινόμενο του μαυραγοριτισμού έχει αναλυθεί από πολλές πλευρές και οπτικές. Κοινός, όμως, τόπος είναι μια διαχωριστική γραμμή για την κατανόηση και αξιολόγησή του. Στην πιο πρόσφατη μελέτη αυτή ορίζεται ως εξής: «Η πρώτη αφορά τη μεταφορά πλούτου από την Αθήνα στην ύπαιθρο, λόγω έλλειψης τροφίμων Οι παλιές μεσαίες τάξεις φθίνουν οικονομικά, ζούνε ξεπουλώντας περιουσιακά στοιχεία, έργα τέχνης, έπιπλα, σκεύη, ρούχα και τουαλέτες, που αγοράζουν οι νέοι πλούσιοι 80 crash Μάρτιος/2011 Το λάδι, βασικό συστατικό της -σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα «μεσογειακής» διατροφής- ήταν, εκείνη την περίοδο το απαραίτητο υλικό παρασκευής και της απλούστερης... συνταγής, μερικές φορές με μοναδικό συμπλήρωμα λίγο ψωμί. Αν το έβρισκαν και αυτό. Από το Νοέμβριο του 1941 περισσότεροι από 20.000 Αθηναίοι καθημερινά περιπλανούνταν στα «παράνομα» παζάρια της πρωτεύουσας γιατί μόνο εκεί θα μπορούσαν να βρούν -σε... εκβιαστικές τιμές- τις πιο απλές μορφές τροφής. Η δεύτερη ανακατάταξη συντελείται στον αστικό χώρο (ιδιαίτερα στην πρωτεύουσα) και οφείλεται στη μεταφορά πλούτου από τα μεσαία στρώματα και τους μισθωτούς Μια νέα ομάδα οικονομικά ισχυρών σχηματίζεται, ενώ από την άλλη ένα τμήμα της μεσαίας τάξης ωθείται στη φτώχεια» («Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή», Π. Βόγλης). Υπάρχει, λοιπόν, από τη μία ένας «μικρός μαυραγοριτισμός» και ο «μεγαλομαυραγοριτισμός». Αν και με ηθικά-ανθρωπιστικά κριτήρια και στις δύο βασικές εκδηλώσεις του στιγματίζεται, ταυτίζεται με το δωσιλογισμό, στην πρώτη υπάρχουν και κάποια «άλλοθι». Ήταν μια λύση στον αγώνα ζωής και θανάτου από ασιτία που έδιναν στο πλαίσιο ενός αδυσώπητου συστήματος προσφοράς και ζήτησης. Όλοι αγόραζαν από ανάγκη όσο όσο για να επιβιώσουν και όλοι όσοι μπορούσαν να πουλήσουν επωφελούνταν ή κερδοσκοπούσαν, στον ένα ή τον άλλο βαθμό. Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ειδικά στις πόλεις και τις Τα κέρδη των μαυραγοριτών και των δωσιλόγων παρέμειναν αλώβητα και μεγάλο μέρος τους φυγαδεύτηκε ανεμπόδιστα στο εξωτερικό περιοχές που ήταν απομακρυσμένες από παραγωγικά κέντρα, εμπλέκονταν στη διαδικασία αυτή, καθώς από τις πρώτες μέρες της Κατοχής η επίσημη αγορά ήταν ανύπαρκτη. Έτσι, για παράδειγμα, υπολογίζεται ότι από το Νοέμβριο του 1941 περίπου 20.000 Αθηναίοι καθημερινά αναζητούσαν τρόφιμα έξω από την πόλη. Ενώ πολλοί περισσότεροι περιπλανούνταν στα εκατοντάδες «παράνομα» παζάρια στις γειτονιές της πρωτεύουσας. Μέχρι την άνοιξη του 1942 λειτουργούσε αποκλειστικά σχεδόν μόνο η μαύρη αγορά. Αλλά η μεγάλης κλίμακας μαύρη αγορά, συνήθως από εμπόρους, πλούσιους ή πλουτίσαντες κάθε κατηγορίας, σε συνεργασία κατά κανόνα με τις αρχές κατοχής, συνιστούσε έγκλημα πολέμου και εσχάτη προδοσία. Πρωταγωνιστές της ήταν «άτομα τυχοδιωκτικά που δρουν σαν μέσα σε ζούγκλα και ό,τι αρπάξει ο καθένας. Φυσικά, αρκετοί είναι οι παλαιοί πλούσιοι, που προσαρμόστηκαν και ξανακάνουν χρήματα με τη μέθοδο των νεόπλουτων», όπως τους περιγράφει ο Γ. Θεοτοκάς. Από την άλλη πλευρά, συνεχίζει ο ίδιος, «υπάρχει πολύ κρυμμένη δυστυχία. Οι παλιές μεσαίες τάξεις φθίνουν οικονομικά, ζούνε ξεπουλώντας περιουσιακά στοιχεία, έργα τέχνης, έπιπλα, σκεύη, ρούχα και τουαλέτες, που αγοράζουν οι νέοι πλούσιοι». Πολλά θυμίζει αυτή η περιγραφή. Είτε ως σημερινή πραγματικότητα είτε ως φόβο για την επόμενη άγνωστη και κατεξοχήν ανασφαλή περίοδο, που διανύουμε Μάρτιος/2012 crash 81
Διψούσαν για κέρδος και κινούνταν έξω από κάθε όριο Σαν άχρηστα σακιά, ριγμένα μέσα σε αυτοσχέδια καροτσάκια μεταφέρονταν οι άρρωστοι και οι ανήμποροι σε αναζήτηση και της πιο απλής μορφής περίθαλψης. ΟΙ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ 1940-44 με την Κατοχή του σήμερα... Αν το ταξίδι στην κόλαση του κατοχικού μαυραγοριτισμού συνέβαινε άπαξ, θα απασχολούσε μόνο την Ιστορία. Πλην, όμως, πολλά δείχνουν ότι συνεχίζεται ανανεωμένο. Τηρουμένων, βεβαίως, των αναλογιών και σε διαφορετικές συνθήκες. Η εποχή ανέχειας, καλπάζουσας φτωχοποίησης και εξαθλίωσης που βιώνει η ελληνική κοινωνία παρουσιάζει αρκετές και εμφανείς ομοιότητες με την τραγωδία του 1941-1944. Δεν περιορίζεται στη νέα «Κατοχή» της χώρας, χωρίς όπλα αυτή τη φορά. Ούτε στη ληστεία του εθνικού πλούτου από ξένους κατακτητές και δωσίλογους, με ή χωρίς εισαγωγικά. Αλλά και στις μεγάλες ευκαιρίες, που δημιουργεί, τάχα, η κρίση. Στη δραστική αναδιανομή του παραγόμενου πλούτου, με θύμα τα πιο αδύναμα κοινωνικά στρώματα και τον κόσμο της εργασίας συνολικά. Προς όφελος παραδοσιακά εχόντων και κατεχόντων ή νέων «δυναμικών κύκλων», που εκμεταλλεύονται τις συγκυρίες της κρίσης. 82 crash Μάρτιος/2012 Η τυπική είτε ουσιαστική πτώχευση της Ελλάδας πάντα αναδείκνυε «νέα τζάκια» ή ενίσχυε παλιά. Άλλαζαν ιδιοκτήτες ακίνητες και κινητές περιουσίες αντί πινακίου φακής. Ιδιωτικές και κρατικές. Από την εποχή του Όθωνα και την εποχή του Τρικούπη έως τα χρόνια του Β Παγκοσμίου πολέμου. Πρόκειται για μια διαδικασία που μοιάζει σαν φυσικό φαινόμενο. Η Ιστορία, βεβαίως, δεν επαναλαμβάνεται, αλλά το χθες συνεχίζεται μέσα στο σήμερα. Όπως τα κεφάλαια των πλουτισάντων κάθε Κατοχή σε διεθνή θησαυροφυλάκια, για να Όλους τους ένωνε το σύνθημα «βάστα, Ρόμελ», όταν κατέρρεαν οι Ναζί στη Β. Αφρική. Όσο παρατεινόταν η γερμανική κατάκτηση, τόσο περισσότερους θησαυρούς άρπαζαν Εκτός από τα «μικρά ψάρια», τους μαυραγορίτες των αστικών λαϊκών αγορών και τους κερδοσκόπους μικροπαραγωγούς της υπαίθρου, υπήρχαν και πολλοί «μεγαλοκαρχαρίες» χρησιμοποιήσουμε μια παραστατική παρομοίωση. Επειδή και το 1941-44 είχαν φυγαδευτεί τεράστια κεφάλαια σε τράπεζες εξωτερικού. Ματαίως μεταπολεμικά τα κυνηγούσαν προς κατάσχεση ή φορολόγηση ορισμένες κυβερνήσεις και υπουργοί για να επουλωθούν πληγές του πολέμου. «Τα κέρδη των μαυραγοριτών και των δωσιλόγων», διαπιστώνει ο Κ. Βαρβαρέσος, που έγινε μεταπελευθερωτικά στόχος των νεόπλουτων και των κατοχικών μεγαλοεπιχειρηματιών, «παρέμειναν αλώβητα και μεγάλο μέρος τους φυγαδεύτηκε ανεμπόδιστα στο εξωτερικό». Αφήνοντας τα «μικρά ψάρια», δηλαδή τους μαυραγορίτες των αστικών λαϊκών αγορών και τους κερδοσκόπους μικροπαραγωγούς της υπαίθρου, ας δούμε τη σύνθεση του κοπαδιού των «μεγαλοκαρχαριών»: Σ ένα αρχικό στάδιο περιλαμβάνονται όσοι βρέθηκαν από την αρχή της Κατοχής, από υπολογισμούς ή όχι, με αποθέματα τροφίμων, φαρμάκων και άλλων απαραίτητων ειδών. Μαζί με αυτούς που από την κοινωνική θέση τους είχαν τη δυνατότητα να χτίσουν κερδοσκοπικά δίκτυα, που συνέδεαν αστικά κέντρα με τις περιφέρειες. Πολλοί ελεύθεροι επαγγελματίες, που μετέτρεψαν γραφεία, μαγαζιά και αποθήκες σε κέντρα συναλλαγών. Όσοι είχαν σχέσεις διαφόρων τύπων με τις αρχές και τα στρατεύματα κατοχής, που εξασφάλιζαν άδειες ή και μεταφορικά μέσα των κατακτητών για τις «δουλειές» τους. Σ ένα προχωρημένο στάδιο, επιχειρηματίες, έμποροι, βιομήχανοι με σημαντική οικονομική επιφάνεια και κοινό παρονομαστή μεταξύ τους τις καλές σχέσεις ή τη συνεργασία τους με κατοχικούς αξιωματούχους. Εργοστασιάρχες που δούλευαν με παραγγελίες των κατακτητών, εργολάβοι και υπεργολάβοι δημοσίων «πολεμικών» έργων (δρόμοι, λιμάνια, αεροδρόμια). Διαμεσολαβητές και πολύπλοκα κυκλώματα μεταξύ πωλητών και αγοραστών. Ένας κόσμος που διψούσε για κέρδος και κινούνταν έξω από κάθε κοινωνικό όριο. Πιο ανήθικος ακόμη και από τους κοινούς ληστές. Αν και η μεγάλη μαύρη αγορά δεν περιοριζόταν σε μια κοινωνική ομάδα και οι «καρχαρίες» προέρχονταν από παντού, οι περισσότεροι ιστορικοί, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, συμφωνούν ότι υπήρχαν δύο κυρίαρχες θέσεις που συνέβαλαν στην εξασφάλιση του πλουτισμού: «Το να είναι κάποιος κοντά στ αποθέματα αγαθών και κοντά στην εξουσία». Ακόμη καλύτερα, αν ασκούσε κάποια εξουσία. Όλους τους ένωνε το σύνθημα «βάστα, Ρόμελ», όταν κατέρρεαν οι Ναζί στη Β. Αφρική. Όσο παρατεινόταν η γερμανική κατάκτηση, τόσο περισσότερους θησαυρούς άρπαζαν. Όλος αυτός ο κόσμος και ο υπόκοσμος είναι αδύνατο να υπολογιστεί αριθμητικά. Το βέβαιο είναι ότι δημιουργήθηκε μια νέα τάξη. Μάρτιος/2012 crash 83
ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΑΓΟΡΑΣΤΕΣ 1 ακίνητο 40.000 2 ακίνητα 10.000 3 ακίνητα 5.000 4-10 ακίνητα 3.000 11-20 ακίνητα 400 51 και άνω ακίνητα 100 ΣΥΝΟΛΟ 60.000 ΠΩΛΗΣΕΙΣ ΑΚΙΝΗΤΩΝ ΕΠΙ ΚΑΤΟΧΗΣ Το πιο μισητό στρώμα για το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας μετά την απελευθέρωση ήταν οι «πλουτίσαντες επί Κατοχής» 84 crash Μάρτιος/2012 Γερμανοί στρατιώτες σε μιά από τις καθημερινές επιδρομές και λεηλασίες σε εμπορικά καταστήματα. Από τα καταστήματα δεν γλύτωναν ούτε οι φούρνοι, έστω και αν ήταν άδειοι. Όπως επισημαίνει ο καθηγητής Κ. Βεργόπουλος, «παρά την καταστροφή των παραδοσιακών περιουσιών και γενικά της εθνικής παραγωγής, οι εξαιρετικές περιστάσεις της Κατοχής ευνόησαν μια μερίδα νεόπλουτων. Ο καλπάζων πληθωρισμός, που οδήγησε στην κάθε είδους κερδοσκοπία, η μαύρη αγορά και η μεταβίβαση ολόκληρων περιουσιών λειτούργησαν σαν μια οικονομία αρπαγής, δηλαδή σαν μια νέα φάση πρωτόγονης συσσώρευσης κεφαλαίου. Η συγκέντρωση πλούτου στα χέρια νεόπλουτων οδήγησε όχι μόνο σε φαινόμενα αποθησαυρισμού, αλλά συχνά σε ένα αξιόλογο κύμα επενδύσεων». Σε ακίνητα και κινητά, σε επιχειρήσεις, σε χρυσές λίρες. Ο συνάδελφός του, Γ. Μαργαρίτης, από τους πρώτους που έχει ασχοληθεί συστηματικά με την οικονομία της περιόδου, επισημαίνει τη μεγάλη εικόνα της μαύρης, αλλά και μιας «γκρίζας» αγοράς: «Οι εξαιρετικά προσοδοφόρες δραστηριότητες αφορούσαν σε κάποιο ποσοστό ευκαιριακές, πρόσκαιρες καταστάσεις που εμφανίζονταν στο περιθώριο της νομιμότητας, έστω και με την κατοχική εκδοχή της. Η μαύρη αγορά, στη μεγάλη κλίμακα, ήταν μία από αυτές, σημαντική εξαιτίας των επιπτώσεων που είχε στη ζωή των πολλών Το χονδρεμπόριο, λόγου χάρη, ειδών διατροφής συνδεόταν με τρεις πηγές πλούτου: τους μηχανισμούς της κρατικής συγκέντρωσης της αγροτικής παραγωγής, από τη μεταφορά της ειδικά μέχρι την κατανομή της στο λιανικό εμπόριο, τους μηχανισμούς διαχείρισης των αγαθών που έφερνε ο Ερυθρός Σταυρός και οι άλλοι οργανισμοί από το εξωτερικό και, τελευταίο, τις παραγγελίες και τον εφοδιασμό των στρατευμάτων Κατοχής». Η έλλειψη οικονομικών μελετών για την περίοδο καθιστά αδύνατο τον προσδιορισμό των εισοδημάτων που προέκυπταν από αυτές τις αρπαγές. Ο ίδιος καταφεύγει σε ενδείξεις: «Από τις τελευταίες η πιο ενδιαφέρουσα, καθώς μάλιστα αφορά κυρίως το πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας, είναι η αγοραπωλησία ακινήτων που πήρε διαστάσεις επιδημίας, όχι τόσο στον καιρό της πείνας και των ελλείψεων του 1941-1942, όπως θα μπορούσε να υποθέσει κανείς, αλλά στα 1943-1944, όταν δηλαδή τα εισοδήματα κοινωνικών ομάδων της πόλης πήραν σημαντικές αποστάσεις από τα αντίστοιχα εισοδήματα των πολλών των μισθοσυντήρητων. Εκτός από αυτό το φαινόμενο, η γοητεία του χρυσού, η πυρετώδης αναζήτηση χρυσών λιρών αποτυπώνει επίσης την ύπαρξη εισοδημάτων, τα οποία προσπαθούσαν απεγνωσμένα να εκφραστούν σε επένδυση που θα διέσωζε την αξία τους στη διάρκεια των αναταράξεων και της γενικής ρευστότητας της εποχής». Το αποτέλεσμα ήταν το πιο μισητό στρώμα για το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας, μετά την απελευθέρωση, να το αποτελούν οι «πλουτίσαντες επί Κατοχής». H ΛΕΗΛΑΣΙΑ των ακινήτων Οτομέας όπου αποτυπώνεται με σαφήνεια πώς άλλαζαν χέρια περιουσίες για μερικές χρυσές λίρες ή τενεκέδες λάδι και σακούλια δημητριακά είναι οι αγοραπωλησίες ακινήτων. Ειδικά στην πρωτεύουσα και στα άλλα αστικά κέντρα. Υπάρχουν οι συμβολαιογραφικές πράξεις, αρχεία από μεταπολεμικά δικαστήρια, όπου οδηγήθηκαν δεκάδες χιλιάδες υποθέσεις, από σύλλογο που ίδρυσαν το 1945 οι πωλητές για να πάρουν πίσω τις περιουσίες τους και μελέτες που έχουν γίνει το τελευταίο διάστημα. Τα στοιχεία που προκύπτουν από την Πανελλήνια Ομοσπονδία Πωλησάντων Ακίνητα επί Κατοχής και την επεξεργασία τους Καθώς τίποτα δεν λειτουργούσε με συγκεκριμένους κανόνες η ημιυπαίθρια αυτή λαϊκή αγορά μετατρεπόταν ανάλογα με τις συνθήκες προσφοράς και ζήτησης σε ανταλλακτήριο ειδών και μερικές φορές σε τοκογλυφικές συναλλαγές. Ο τομέας όπου αποτυπώνεται με σαφήνεια πώς άλλαζαν χέρια περιουσίες για μερικές χρυσές λίρες ή τενεκέδες λάδι και σακούλια δημητριακά είναι οι αγοραπωλησίες ακινήτων. Ειδικά στην πρωτεύουσα και στα άλλα αστικά κέντρα ΕΤΟΣ ανά έτος ΑΚΙΝΗΤΑ 1941 96.000 1942 163.000 1943 66.000 1944 25.000 ΣΥΝΟΛΟ 350.000 ανά κατηγορία Αστικά 110.000 Αγροτικά 239.000 Βιομηχανικά 1.000 ΣΥΝΟΛΟ 350.000 Λίρες ΤΙΜH ΑΓΟΡAΣ ΕΠI ΚΑΤΟΧHΣ ΣΕ ΧΡΥΣEΣ ΛIΡΕΣ Ακίνητα 1-3 150.000 3-50 100.000 50-200 80.000 200-4.000 20.000 ΣΥΝΟΛΟ 350.000 Μάρτιος/2011 crash 85
Η συντριπτική πλειονότητα των πωλητών, για λόγους επιβίωσης, καταστράφηκε οικονομικά. Μεταπολεμικά οι περισσότεροι καταντήσανε άποροι και περίπου 80.000 έμειναν άστεγοι Με τα δελτία του αυριανού και μεθαυριανού συσσιτίου στα χέρια του το αγοράκι αυτό με τα ξεσκισμένα παπούτσια και το κουρεμένο γουλί από το φόβο της ψείρας κεφάλι του κοιτάζει με θλίψη το άδειο τσίγκινο πιάτο. Η φωτογραφία του απαγχονισμένου που κρέμεται από τον στύλο του ηλεκτρικού στο Ζάππειο, δεν αποκαλύπτει την ταυτότητα του αλλά το γεγονός ότι το θύμα φορούσε κοστούμι υποδηλώνει ότι προφανώς επρόκειτο για μαυραγορίτη ή τοκογλύφο που τιμωρήθηκε από τους Ναζί για παραδειγματισμό. ΟΙ ΕΜΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΠΕΙΝΑΣ με ονοματεπώνυμο από το δάσκαλο Π. Σάμιο, σε μεταπτυχιακή εργασία του, είναι αποκαλυπτικά και ανατριχιαστικά: Όσο ήταν υποδουλωμένη η χώρα, άλλαξαν χέρια 350.000 ακίνητα: 110.000 αστικά, 239.000 αγροτικά και 1.000 βιομηχανικά. Οι περισσότερες μεταβιβάσεις έγιναν το 1942. Χρονιά που τελείωσε ο λιμός, οι άνθρωποι δεν πέθαιναν μαζικά από την πείνα και από την κερδοσκοπία είχαν συγκεντρωθεί τεράστια ποσά σε χέρια λίγων, σχετικά. Η συντριπτική πλειονότητα των πωλητών, για λόγους επιβίωσης, καταστράφηκε οικονομικά. Μεταπολεμικά οι περισσότεροι καταντήσανε άποροι και περίπου 80.000 έμειναν άστεγοι. Το ένα τριακοστό των αγοραστών απόκτησε από 11 μέχρι και 50 ακίνητα. Εκατό μάλιστα από αυτούς αγόρασαν πάνω από 51 ακίνητα ο καθένας. Το ένα εικοστό «περιορίστηκε» σε 4-10, το ένα τέταρτο σε 2-3 και οι υπόλοιποι από 1 ακίνητο. Με αναγωγή στον πληθυσμό, αυτό μεταφράζεται σε 2.000 «καρχαρίες», 8.000 «σκυλόψαρα», 10.000 μαυραγορίτες και 40.000 «πλουτίσαντες», που αγόρασαν σπίτια και οικόπεδα για «επένδυση» στο μέλλον. Τα ακίνητα πωλούνται κατά μέσο όρο 13-20 φορές κάτω από την προπολεμική αξία τους. Την ίδια περίοδο που οι τιμές των βασικών ειδών είχαν υπερδεκαπλασιαστεί. Μόλις για 1-3 χρυσές λίρες πουλήθηκαν 150.000 ακίνητα. Από 3 μέχρι 50 λίρες περίπου 100.000, από 50 μέχρι 200 λίρες κάπου 80.000 και από 200-4.000 λίρες 20.000 ακίνητα. Αυτό σημαίνει ότι μεταβιβάζονταν κυρίως μικρές και μεσαίες ιδιοκτησίες. Αλλά και αισθητός είναι ο αριθμός των μεγάλων ακινήτων. Το τελευταίο αντικατοπτρίζει και την οικονομική καταστροφή που έπαθαν μερικά εύπορα στρώματα των πόλεων. Συνήθως οι αγοραστές χαρακτηρίζονται ως δωσίλογοι, συνεργάτες των Γερμανών, μαυραγορίτες, έμποροι πλουτίσαντες επί Κατοχής και άλλα παρόμοια. Σε έναν κατάλογο με 24 ονόματα αγοραστών που απόκτησαν μέχρι και 120 ακίνητα φιγουράρουν γνωστά στην εποχή ονόματα όλων των παραπάνω κατηγοριών μαζί με βιομήχανους και εταιρείες. Στην πρώτη θέση βρίσκεται το δίδυμο Παπαλεξανδρή - Στεργίου. Μέσα σ ένα χρόνο μόνο (1941-42) απόκτησε στα Σπάτα 109 χωράφια, οικόπεδα, αμπέλια, ελαιώνες και σπίτια! Σύμφωνα με εκτιμήσεις μελετητών, που δεν είναι αποσπασματικές και αντανακλούν μέσους όρους, οι τιμές αγοράς των κάθε είδους ακινήτων κυμαίνονταν από 6 μέχρι 25% της προπολεμικής αξίας τους. Τις χαμηλότερες στην κλίμακα αυτή συγκέντρωναν τα μεσαία και τις υψηλότερες τα καλά ακίνητα. Οι ατομικές μαρτυρίες είναι πολλές για πεινασμένους που ξεπουλούν σε τέτοιες τιμές. Ιδού, όμως, ορισμένες ενδεικτικές συμβολαιογραφικές πράξεις στην Αθήνα, που δίνουν γενικότερες εικόνες: Ο επιχειρηματίας Σπ. Κρασάς από τον Ιανουάριο του 1941 μέχρι το Μάιο του 1943 αγόρασε 50 ακίνητα. Κυρίως οικόπεδα. Από 30.000-1.024.000 δραχμές. Όλες έγιναν σ ένα συμβολαιογραφείο, με τις υποθέσεις να διευ- Νεαρός υπαίθριος μικροπωλητής ζαρζαβατικών διαλαλεί την περιορισμένης ποικιλίας πραμμάτε ια του. κολύνει σχεδόν πάντα ένας Αθηναίος γιατρός! Το 1942 σε σύνολο 434 πράξεων του συμβολαιογράφου Αθηνών Δημ. Καββαδία οι 100 περίπου έχουν ως συμβαλλόμενη μια Ανώνυμη Εταιρεία Αγροπόλεων. Ένας διευθυντής τράπεζας κι ένας βιομήχανος, μέλη του συμβουλίου της, διακινούν τεράστια ποσά για να αγοράσουν εκτάσεις στο Χολαργό. Στο συμβολαιογραφείο του Μ. Προβελέγγιου της Αθήνας καταγράφονται 856 αγοραπωλησίες ακινήτων μόνο το 1942. Για σύγκριση, τα προπολεμικά και μεταπολεμικά χρόνια τα συμβόλαια ήταν 200-300. Παρόμοιες εικόνες προκύπτουν και από τα περισσότερα συμβολαιογραφικά γραφεία στα αστικά κέντρα και στις περιφέρειες. Η απαξίωση των περιουσιών κατά την αγοραπωλησία ήταν ακόμη μεγαλύτερη από την ονομαστική (διαφορά πώλησης και προπολεμικής τιμής). Αυτό γινόταν με «κόλπα» και «νόμιμα» μέσα: Μετά τη σύναψη προσυμφώνου ο αγοραστής προφασιζόταν δυσκολίες, καθυστερώντας την υπογραφή του τελικού συμβολαίου ή την εξόφληση. Στο μεταξύ, η δραχμή έχανε καθημερινά την αξία της, αλλά το ποσό που εισέπραττε ο πωλητής ήταν το προσυμφωνημένο. Οι αγοραπωλησίες μεγαλύτερες από ένα ποσό (30.000 δραχμές) έπρεπε να πραγματοποιούνται αναγκαστικά μέσω τραπε- 86 crash Μάρτιος/2011 Μάρτιος/2012 crash 87
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση μιας Γερμανίδας παντρεμένης με Έλληνα, «που ήταν πολύ φτωχή και τώρα κολυμπάει στο χρήμα» Η γερμανική «κλούβα» με την ανοικτή καρότσα γεμίζει σιγά σιγά από έλληνες που συλλαμβάνονταν στις καθημερινές εξορμήσεις της Γκεστάπο, αδιακρίτως αδικήματος. ζών. Υπήρχαν, όμως, περιορισμοί στις αναλήψεις. Ο πωλητής μπορούσε να παίρνει περιορισμένα και κατά διαστήματα ποσά από τις καταθέσεις του (αρχικά 30.000 και αργότερα 40.000 τη βδομάδα). Με τη δραχμή να υποτιμάται σχεδόν καθημερινά ως προς τη χρυσή λίρα (συνολικά 4.367 φορές από τον Απρίλιο του 1941 μέχρι τις αρχές του 1944), οι πωλητές έχαναν μεγάλα ποσά. Προς όφελος των τραπεζών. Ας το δούμε αυτό μέσα από ένα μέσο παράδειγμα, που αναλύει ο Π. Σάμιος: Ένα ακίνητο προπολεμικής αξίας 500.000 δραχμών ή 500 λιρών (1 λίρα= 1.000 δραχμές) στην Κατοχή, λόγω του πληθωρισμού, άξιζε 1 εκατ. ή 50 λίρες (1 λίρα= 20.000 δραχμές). Αυτή ήταν η τιμή του προσυμφώνου. Ένα μήνα μετά, που υπογραφόταν το τελικό συμβόλαιο, λόγω καθυστερήσεων του αγοραστή, η δραχμή είχε πέσει κι άλλο, ενώ η λίρα είχε ανέβει (το 1941 η πτώση της δραχμής ήταν 29% το μήνα, το 1942-43 κυμαινόταν 30-40%, ενώ το 1944 έπεφτε κατά 1.125% μηνιαίως). Αν στο παράδειγμα μέσα σ ένα μήνα η λίρα από 20.000 ανέβαινε στις 28.000, ο πωλητής έπαιρνε 35 λίρες. Τα χρήματα βρίσκονταν στην τράπεζα και μέχρι να κάνει ανάληψη όλου του ποσού χρειαζόταν μήνες. Τελικά, θα εισέπραττε μόλις 5 λίρες. Το ένα εκατοστό της προπολεμικής αξίας του ακινήτου! Στο υπόμνημα της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Πωλησάντων Ακίνητα επί Κατοχής, που κατατέθηκε στη Βουλή το 1946, καταγράφονται 524 αγοραστές μερικών χιλιάδων ακινήτων. Ανάμεσά τους υπάρχουν 28 βιομήχανοι, 10 επιχειρηματίες, 18 κτηματομεσίτες, 6 εργολάβοι, 4 δικηγόροι, 81 έμποροι, 1 εφοπλιστής και άλλοι. Ακόμη, 13 νομικά πρόσωπα, με πρώτη την Εθνική Τράπεζα. Άνθρωποι, πράγματα, «πλίνθοι και κέραμοι ατάκτως εριμμένοι» μεταφέρονται από φορτηγό γκαζοζέν από... κάπου προς... κάπου. Ανάμεσα στους 524 αγοραστές μερικών χιλιάδων ακινήτων ξεχωρίζουν οι Παπαστράτοι, ο Λαναράς, ο Βασιλειάδης, ο Καρέλας, ο Χυτήρογλου κ.ά. Από τα γνωστά ονόματα μεγαλοεπιχειρηματιών που αναφέρονται εκεί ξεχωρίζουν οι Παπαστράτοι, ο Λαναράς, ο Βασιλειάδης, ο Καρέλας, ο Χυτήρογλου κ.ά. Άλλα έγιναν αργότερα γνωστά, όπως, για παράδειγμα, η Ελένη Βουλπιώτη, που αγόρασε 6 ακίνητα το 1941 για 1-2 χρυσές λίρες. Ήταν η γυναίκα του Ιωάννη Βουλπιώτη, συνεργάτη των Ναζί και αντιπροσώπου της Siemens στην Ελλάδα, ο οποίος διατήρησε την ιδιότητα και μεταπολεμικά και πρωταγωνίστησε στο πρώτο μεγάλο σκάνδαλο δωροδοκίας πολιτικών στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Στο ίδιο υπόμνημα ξεχωρίζουν μερικές επιμέρους, αλλά «εύγλωττες» περιπτώσεις: Οινομάγειρας, που αγόρασε 5 οικόπεδα από το Νοέμβριο του 1941 μέχρι το Σεπτέμβριο του 1942. Ορνιθοτρόφος, που απόκτησε 2 σπίτια Καθημερινές εικόνες στους Αθηναικούς δρόμους. Δύο γυναίκες σαν φαντάσματα από την ασιτία, σε αναζήτηση λίγου καθαρού νερού απομακρίνονται απογοητευμένες από τον κρουνό για την δημόσια ύδρευση που σήμερα δεν έτρεξε... σταγόνα. και 2 χωράφια σε μικρότερο διάστημα. Κτηνοτρόφος, με 4 αγροτεμάχια. Ίδιο αριθμό ακινήτων αγόρασαν ένας εστιάτωρ, ένας κρεοπώλης, ένας κηπουρός κ.ά. Πιο κινητικοί εμφανίζονται κάποιος ζαχαροπλάστης, με 5 ακίνητα μέσα σ ένα τετράμηνο, τρεις βουστασιάρχες, με 13 κτήματα κ.λπ. Δεν λείπουν όργανα της τάξης, όπως αστυφύλαξ (3 σπίτια αντί 1 λίρας το καθένα), σύζυγος ενωμοτάρχη (4 ακίνητα αντί 3-11 λιρών), αξιωματικός (4 κτήματα), ούτε και αρχιερείς (ένας Ματθαίος απόκτησε με τις οικονομίες του σπίτια και «απροσδιόριστον ακίνητον»), πρόσφυξ, με αδυναμία στα οικόπεδα, Ο Ι. Βουλπιώτης, συνεργάτης των Ναζί και αντιπρόσωπος της Siemens στην Ελλάδα, πρωταγωνίστησε στο πρώτο μεταπολεμικό σκάνδαλο δωροδοκίας πολιτικών και δεκάδες άλλες παρόμοιες περιπτώσεις. Οι τελευταίοι είναι οι μικροί άρπαγες. «Οι πλούσιοι χωρικοί και νεόπλουτοι χειρώνακτες ήταν ένα μέρος του προβλήματος», όπως σχολιάζει ο γνωστός Άγγλος ιστορικός της κατοχικής Ελλάδας Μ. Μαάουερ. Παραθέτοντας διάφορες περιπτώσεις, συμπεραίνει: «Έξω από την Αθήνα τοπικοί πρόκριτοι ήταν σε ισχυρή θέση ώστε να βοηθούν μεμονωμένους Ιταλούς ή Γερμανούς φρουράρχους. Στην πρωτεύουσα εφοπλιστές και βιομήχανοι δραστηριοποιούνταν στη μαύρη αγορά για χρυσές λίρες. Η διαβόητη Ομάδα των Γιώργηδων πέντε από τους διασημότερους κερδοσκόπους περιλάμβανε τρεις γνωστούς και ευκατάστατους προπολεμικούς υπουργούς και συνένωνε πρώην βενιζελικούς και αντιπάλους τους». Ο ίδιος παραθέτει και άλλες ειδικές περιπτώσεις Ελλήνων που πλούτιζαν με το αίμα των αδερφών τους: Έναν υπουργό που θησαύρισε με το αμίμητο επιχείρημα: «Όταν βλέπουμε την Ελλάδα να απογυμνώνεται από τους εισβολείς, γιατί να μη σώσουμε ό,τι μπορούμε για τους εαυτούς μας;». Την υπόθεση του διαβόητου Ιωάννη Πολυχρονόπουλου, ανώτερου αξιωματικού της αστυνομίας, που είχε μετατρέψει το σπίτι του σε μαυραγορίτικο κέντρο. Τον επίσκοπο Μυτιλήνης, που διοχέτευε με το αζημίωτο τη βοήθεια του Ερυθρού Σταυρού σε μαυραγορίτικο κύκλωμα. Τον Νικόλαο Κατσαρέα, αρχηγό αστυνομίας σε νησί, που συμμετείχε σε συμμορία τροφίμων και καυσίμων. Έναν τραπεζοϋπάλληλο, που άνοιξε γραφείο με Γερμανό συγγενή της γυναίκας του κι έγινε ταχύτατα μεγαλοεπιχειρηματίας. Μια Γερμανίδα παντρεμένη με Έλληνα, «που ήταν πολύ φτωχή και τώρα κολυμπάει στο χρήμα». Χίους εμπόρους, που σε συνεργασία με τις κατοχικές αρχές μονοπωλούσαν το λάδι, τα κίτρα και τη μαστίχα. Απλούς Γερμανούς στρατιώτες, που συσσώρευαν χρυσό από τη μαύρη αγορά «για αγορά κάποιου ακινήτου στην πατρίδα τους». Οι ατομικές περιπτώσεις που αναφέρονται σε διάφορες πηγές είναι πολλές εκατοντάδες. Αλλά «το θεμελιώδες γεγονός ήταν ότι ο αριθμός εκείνων που είχαν φτωχύνει και εξευτελιστεί από την οικονομική συντριβή ήταν πολύ μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο εκείνων που κέρδιζαν». Τι απέγιναν μεταπολεμικά οι περιουσίες που άλλαξαν χέρια οι νεόπλουτοι της Κατοχής και γενικά οι «πλουτίσαντες» είναι ένα άλλο μεγάλο θέμα. Πάντως, στη συντριπτική πλειονότητα οι περιουσίες παρέμεναν στα χέρια των μαυραγοριτών. Παρά τις ρητές διαβεβαιώσεις κατά καιρούς για επιστροφή τους 88 crash Μάρτιος/2012 Μάρτιος/2012 crash 89
Οτραγουδοποιός Αττίκ, όταν η μαύρη αγορά ήταν στις δόξες της και λίγο πριν αυτοκτονήσει,έγραψε το τραγουδάκι με τίτλο «Λεφτά». Το αφιέρωνε «σαν παρηγοριά σ αυτούς που δεν έχουν τίποτε». Δεν πολυακούγεται σήμερα, αλλά είναι χαρακτηριστικό: «Στον περίπατό σου τον εσπερινό/σε κάθε γωνιά με τη λέξη πεινώ/πτωχοί σ ενοχλούν, πλούσιέ μου, κι ανοίγεις το βήμα/κι ιδρώνεις, γιατί είσαι χονδρός και παχύς! Ποιος φταίει αν είναι στη γη δυστυχείς;/το χρήμα!... Το χρήμα!... Πιο ευθύς, όμως, ήταν ο ρεμπέτης Μιχάλης Γενίτσαρης: «Μικροί μεγάλοι γίνανε/μαυραγορίτες όλοι/κι αφήσαν όλο τον ντουνιά/με δίχως πορτοφόλι / Ακόμη κι οι γυναίκες τους/τη μαύρη κυνηγάνε/τσάντες τσουβάλια κουβαλούν/κανένα δεν ψηφάνε / Πρωί και βράδυ τρέχουνε/στους δρόμους σαν κοράκια/πελάτες ψάχνουν για να βρουν/να γδάρουνε κορμάκια / Πουλήσαμε τα σπίτια μας/και τα υπάρχοντά μας/για δυο ελιές κι ένα ψωμί/να φάνε τα παιδιά μας». Μια εκπληκτική σε δύναμη περιγραφή του δωσιλογισμού-μαυραγοριτισμού έχει δώσει η πένα του Δημήτρη Γληνού το 1942: «Γύρω από τους αρχιπροδότες Τσολάκογλους έχουνε συγκροτήσει τις συμμορίες τους τα τσακάλια, όλοι οι ασυνείδητοι μεγαλοκαρχαρίες των θολών νερών, οι σπεκουλάντηδες, οι μεγαλοεπιχειρηματίες, οι εργολάβοι, οι μεσάζοντες, οι οικονομικώς συνεργαζόμενοι μετά των αρχών κατοχής Τα διακόσια εκατομμύρια πέρασαν από τα χέρια τους. Μετατράπηκαν σε πολυκατοικίες, σε πλούσια χτήματα, σε βίλες, σε διαμαντικά, σε μπριλάντια, σε χρυσές λίρες, σε έπιπλα, σε μπιμπελό, σε γουναρικά, σε χαλιά που σωριάζονται στα σπίτια τους. Ό,τι πουλάει ο καθένας από μας για να φτωχοζήσει, το ρολόι του, το χαλί του, τη βέρα του, το κόσμημα της γυναίκας του, την εικόνα, όλα πέρασαν στα χέρια των Το τελευταίο και πιο πολύτιμο για την εποχή είδος -ένα ραδιόφωνομεταφέρεται από τον ιδιοκτήτη του για... σκότωμα. «Πουλήσαμε τα σπίτια μας/και τα υπάρχοντά μας/για δυο ελιές κι ένα ψωμί/να φάνε τα παιδιά μας» τσακαλιών. Αυτοί κάνουν όλες τις βρόμικες επιχειρήσεις σε συνεργασία με υπουργούς και με ξένους. Αυτοί είναι οι πραγματικοί δημιουργοί της μαύρης αγοράς και όχι ο φτωχός μεταπωλητής, που προσπαθεί να ζήσει την οικογένειά του πουλώντας πέντε οκάδες τομάτες ή τρεις οκάδες μαρίδα. Κι όμως, η κυβέρνηση κυνηγάει ετούτους εδώ τους φτωχούς βιοπαλαιστές, και κανένα, μα κανένα τσακάλι δεν ετόλμησε να θίξει. Μα πώς να το θίξει; Είναι κοινοί συμμορίτες, μαζί τους τρώνε κάθε μέρα στα πλούσια τραπέζια τους. Οι προδότες και τα τσακάλια άνοιξαν το δρόμο στην ηθική εξαχρείωση». (Από τo ιστορικό πολιτικο-ιδεολογικό μανιφέστο «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ».) 90 crash Μάρτιος/2012