2011 ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ. ΤΜΗΜΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ: ΜΑΓΔΑΛΗΝΗ ΛΑΓΟΜΑΤΗ- ΛΑΖΟΠΟΥΛΟΥ ΕΠΙΒΛΈΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΕΤΡΟΥ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΧΕΣΕΩΝ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΝΟΧΗΣ ΚΑΙ ΕΝΤΑΞΗΣ. Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΕΛΛΑΣ ΩΣ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ.
Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς αλληλεπιδράσεων με διάφορα άτομα, καθένα από τα οποία έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο στην εξέλιξή της. Αξίζει, λοιπόν, να αφιερώσω την παρούσα σελίδα για να ευχαριστήσω ειλικρινά τα άτομα αυτά για τη βοήθειά που μου προσέφεραν. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον καθηγητή μου, κ. Μιχαήλ Πέτρου για την συνεργασία και, κυρίως, την καθοδήγησή του. Οι υποδείξεις και οι οδηγίες για την εύρεση και επεξεργασία του υλικού ήταν ιδιαίτερα πολύτιμες Ευχαριστώ, επίσης, πολύ τη Δέσποινα Αναργυρίδου για την συμβολή της και την στήριξη που μου προσέφερε στην προσπάθειά μου να διεκπεραιώσω την εργασία αυτή. Τέλος, ένα μεγάλο «ευχαριστώ» στα αγαπημένα μου πρόσωπα, στους γονείς μου, στα αδέρφια μου, καθώς και στον σύντροφό μου, που αποδέχθηκαν όλες τις επιλογές μου και μου παρείχαν στήριξη όλο αυτό το διάστημα, χωρίς την οποία τίποτα από όσα έχω καταφέρει μέχρι σήμερα δε θα ήταν πραγματικότητα. Σελίδα 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... σελ. 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... σελ. 3 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΩΝ... σελ. 4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ... σελ. 5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΣΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑ... σελ. 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... σελ. 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ... σελ. 11 1.1: Ιστορική αναδρομή της μετανάστευσης στην Ευρώπη και την Ελλάδα... σελ. 12 1.2: Ορισμοί και κατηγοριοποιήσεις της Μετανάστευσης... σελ. 15 1.3: Αίτια και συνέπειες της μετανάστευσης... σελ. 19 1.4: Κοινωνική ένταξη και κοινωνικός αποκλεισμός... σελ. 21 1.5: Μετανάστες και αγορά εργασίας... σελ. 30 1.6: Κοινωνική ένταξη μεταναστών και ΤΑ... σελ. 35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ... σελ. 42 2.1: Επιλογή του δήμου... σελ. 43 2.2: Ερευνητικά εργαλεία... σελ. 48 2.3: Κριτήρια επιλογής του πληθυσμού της έρευνας... σελ. 53 2.4: Ερευνητικά ερωτήματα... σελ. 54 2.5: Δυσκολίες και άρση αυτών... σελ. 56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΕΛΛΑΣ... σελ. 58 3.1: Γενικές πληροφορίες... σελ. 59 3.2: Εργασιακά ζητήματα-στατιστικά δεδομένα... σελ. 64 3.3: Εργασιακές εμπειρίες... σελ. 68 3.4: Κοινοτικές σχέσεις... σελ. 74 3.5: Ζητήματα κοινωνικής ένταξης και συνοχής... σελ. 81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ... σελ. 86 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... σελ. 94 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ... σελ. 98 1: Οδηγός Συνέντευξης ανά ομάδα υποκειμένων και φορέων... σελ. 99 2: Συντομογραφίες... σελ. 106 Σελίδα 3
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΩΝ ΕΙΚΟΝΑ 1: Χάρτης των δημοτικών ενοτήτων (πρώην δήμων και κοινοτήτων) του Δήμου Πέλλας σελ. 43 ΠΊΝΑΚΑΣ 1: Συνολικός πληθυσμός - νέου - Δήμου Πέλλας κατά φύλο ανά δήμο..σελ. 59 ΠΙΝΑΚΑΣ 2: Πληθυσμός Δήμου Πέλλας, σύμφωνα με τα προσωρινά αποτελέσματα της απογραφής του 2011 σελ. 60 ΠΙΝΑΚΑΣ 3: Πληθυσμός αλλοδαπών κατά φύλο ανά δήμο σελ. 60 ΠΙΝΑΚΑΣ 4: Αριθμός εγκεκριμένων μετακλήσεων στο νομό Πέλλας για το έτος 2011 σελ. 62 ΠΙΝΑΚΑΣ 5: Οι κυριότεροι τομείς απασχόλησης ανά δημοτική ενότητα που συγκροτούν σήμερα το Δήμο Πέλλας σελ 65 ΠΙΝΑΚΑΣ 6: Συγκέντρωση ανά υπηκοότητα που μας ενδιαφέρει στους παραπάνω κλάδους σελ 65 ΠΙΝΑΚΑΣ 7: Συνοπτικός πίνακας απαντήσεων αλλοδαπών...σελ 93 Σελίδα 4
ΕΡΓΑΣΙΑΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΝΟΧΗΣ ΚΑΙ ΕΝΤΑΞΗΣ. Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΕΛΛΑΣ ΩΣ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 70, η Ελλάδα υπήρξε χώρα προέλευσης οικονομικών μεταναστών, ενώ από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, μετά την κατάρρευση των πρώην κομμουνιστικών καθεστώτων στα γειτονικά κράτη της Βαλκανικής, η Ελλάδα μετατρέπεται σιγά - σιγά σε μια Ευρωπαϊκή χώρα υποδοχής οικονομικών μεταναστών. Σε αυτό το οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον οι μετανάστες έρχονται να καλύψουν τις ανάγκες μιας ευέλικτης και συχνά άτυπης αγοράς εργασίας, στην οποία καταλαμβάνουν τις επισφαλείς και χαμηλών αμοιβών θέσεις εργασίας. Κλάδοι όπως η γεωργία, οι κατασκευές, οι βιομηχανικές δραστηριότητες, το εμπόριο όπως και οι κατ οίκον υπηρεσίες φαίνεται να απορροφούν το μεγαλύτερο τμήμα αυτού του δυναμικού. Οι οικονομικοί μετανάστες ξεπερνούν πλέον σήμερα το ένα εκατομμύριο και αποτελούν μια πρόκληση για την πολιτεία, που αφενός καλείται να διαφυλάξει τη συνοχή της και αφετέρου καλείται να σχεδιάσει μια αποτελεσματική πολιτική για τη μετανάστευση. Στα πλαίσια της εργασίας αυτής διερευνώνται οι συνθήκες απασχόλησης και διαβίωσης τριών μεταναστευτικών ομάδων, Αλβανών, Βούλγαρων και Γεωργιανών στο Δήμο Πέλλας του Νομού Πέλλας, όπου λόγω παραγωγικής βάσης που απαιτεί πλήθος εργατικών χεριών, ζει κι εργάζεται ένας μεγάλος αριθμός μεταναστών. Εξετάζεται, επίσης, ο βαθμός στον οποίο δύνανται να ενταχθούν οι μετανάστες της κάθε κατηγορίας από τις παραπάνω στην τοπική κοινωνία με γνώμονα την απασχόλησή τους. Στην έρευνα συμμετέχουν τόσο γηγενείς, εργοδότες και αρμόδιοι υπάλληλοι σχετικών φορέων, όσο και μετανάστες εργαζόμενοι που κατοικούν στο Δήμο Πέλλας. Περιγράφονται, έτσι, εργασιακές εμπειρίες, κοινοτικές σχέσεις μεταξύ μεταναστών και γηγενών, εργοδοτών και συνδημοτών, γενικά, καθώς και διάφοροι παράγοντες που θα μπορούσαν να υποδηλώσουν το βαθμό ένταξης των μεταναστών της κάθε πληθυσμιακής ομάδας Λέξεις κλειδιά: μετανάστες, αγορά εργασίας, ένταξη Σελίδα 5
IMMIGRANTS AND LOCAL LABOR MARKET. WORK EXPERIENCE AND ISSUES OF COMMUNITY RELATIONS, SOCIAL COHESION AND INTEGRATION. THE AREA OF THE MUNICIPALITY OF PELLA AS A CASE STUDY. ABSTRACT Until the late 1970's, Greece had been a country of origin of economic immigrants, while from the early 1990 s, after the collapse of former communist regimes in the neighboring Balkan states, Greece is slowly becoming a European host country for economic migrants. In this economic and social environment, immigrants come to fill the needs of a flexible and often informal labor market, in which they work in precarious and low wage jobs. Sectors such as agriculture, constructions, industrial activities and trade as well as home services appear to absorb most of this workforce. Economic migrants are more than one million today and are a challenge for the state, which is required both to maintain its cohesion and design an effective immigration policy. For the needs of this research, the living and employment conditions of three immigrant groups, Albanians, Bulgarians and Georgians, have been investigated, in the Municipality of Pella, where, due to the manufacturing base of the area, which requires great manpower, a large number of immigrants live and work. The extent to which the immigrants of each one the above mentioned categories have been integrated to the local community, with reference to their employment, has been also examined. The survey included both natives, employers and officials of relevant public services, and migrant workers residing in the Municipality of Pella. Thus, work experience, community relations between immigrants and natives, employers and fellows, in general, and various factors that could indicate the degree of integration of migrants in each population group, are described. Key words: migrants, labor market, integration Σελίδα 6
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Από τη δεκαετία του 90, η Ελλάδα από χώρα εξαγωγής μεταναστών μετατρέπεται σε χώρα εισαγωγής μεταναστών. Οι οικονομικοί μετανάστες ξεπερνούν πλέον σήμερα το ένα εκατομμύριο και αποτελούν μια πρόκληση για την πολιτεία, που αφενός καλείται να διαφυλάξει τη συνοχή της και αφετέρου καλείται να σχεδιάσει μια αποτελεσματική πολιτική για τη μετανάστευση. 1 «Η σύγχρονη μορφή της οικονομικής μετανάστευσης αποτελεί νέο φαινόμενο για τις χώρες της Νότιας Ευρώπης, οι οποίες μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα μετατράπηκαν από χώρες αποστολής μεταναστών σε χώρες υποδοχής. Αυτό συνέβη και στην Ελλάδα που χωρίς να διαθέτει εμπειρία στην υποδοχή μεταναστών, κλήθηκε ξαφνικά, μέσα σε μια δεκαετία, να αντιμετωπίσει ένα πρωτόγνωρο γι αυτήν, μεγάλο σε έκταση και ούτως ή άλλως δύσκολο φαινόμενο. Ούτε η κοινωνία αλλά ούτε και η πολιτεία ήταν προετοιμασμένες να αντιμετωπίσουν ένα τόσο πολύπλοκο, εκτεταμένο και έντονο φαινόμενο». 2 Οι μεταναστευτικές ροές συμβάλλουν στη δημιουργία ενός παγκοσμιοποιημένου περιβάλλοντος με βασικά χαρακτηριστικά την ελεύθερη διακίνηση εργαζόμενων δεδομένης της διευρυμένης αγοράς εργασίας της Ε.Ε., τις αλλαγές στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, που μέσω πολιτικών και οικονομικών διαδικασιών, συμβάλουν στην έξοδο από τις χώρες αυτές προς τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, το ολοένα και μεγαλύτερο πρόβλημα της λαθρομετανάστευσης προς τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης» 3 Η παρούσα έρευνα διενεργήθηκε στα πλαίσια των υποχρεώσεών μου κατά τη διάρκεια της φοίτησής μου στην Εθνική Σχολή Τοπικής Αυτοδιοίκησης και πιο συγκεκριμένα, στο Τμήμα Μεταναστευτικής Πολιτικής. 1 Μαρβάκης, Α., Παρσάνογλου, Δ. και Παύλου, Μ., (2001), «Μετανάστες στην Ελλάδα», Εκδόσεις, Ελληνικά Γράμματα 2 Λαμπριανίδης., Λ. και Λυμπεράκη Α., (2001), «Αλβανοί Μετανάστες στη Θεσσαλονίκη», Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, Σελ. 251 3 Μουσούρου, Λ., (1991,) «Μετανάστευση και μεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα και στην Ευρώπη», Gutenberg, Αθήνα, σελ. 125 Σελίδα 7
Βασικό ερέθισμα επιλογής του συγκεκριμένου θέματος και ανάληψης αυτής της πτυχιακής εργασίας, αποτελεί ο κάθε άλλο παρά ασήμαντος - όπως, άλλωστε, φαίνεται και από τα στατιστικά στοιχεία της ΕΣΥΕ - σε πλήθος μεταναστευτικός πληθυσμός στην περιοχή του νέου βάσει του Σχεδίου Καλλικράτη - Δήμου Πέλλας αλλά και η προσωπική εμπειρία μου και, συχνά, επαφή μαζί τους λόγω καταγωγής και, κατ επέκταση η πολυετής παρατήρηση των γεγονότων από κοντά. Αντικείμενο της εν προκειμένω έρευνας συνιστά, κατά κύριο λόγο, ο μεγάλος αριθμός μεταναστών στην περιοχή και η απασχόληση αυτών στην τοπική αγορά εργασίας. Επίκεντρο της προβληματικής αποτέλεσαν κατ αρχήν, οι εργασιακές εμπειρίες ατόμων από τις τρεις μεγαλύτερες σε πληθυσμό - βάσει της απογραφής του 2001 - ομάδες μεταναστών Αλβανών, Βούλγαρων και Γεωργιανών και οι συνθήκες απασχόλησής τους και το πλαίσιο διαμόρφωσης των εργασιακών τους εμπειριών καθώς και οι κοινοτικές σχέσεις μεταξύ τους και μεταξύ αυτών και των γηγενών υπό των πρίσμα πάντα της απασχόλησης. Τέλος, εξετάστηκε ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν και η άποψη που έχουν οι γηγενείς για τους μετανάστες αλλά και, αντίστροφα οι μετανάστες εργαζόμενοι της περιοχής για τους πρώτους. Η έρευνα επικεντρώνεται στην διαπίστωση των συνθηκών κάτω από τις οποίες εντάσσονται οι επιμέρους μεταναστευτικές αυτές ομάδες στο συγκεκριμένο Δήμο, ο τρόπος μέσω του οποίου μπορεί να επιτευχθεί αυτό μέσα από τις εργασιακές εμπειρίες και σχέσεις καθώς και οι παράγοντες που συντελούν στις διαδικασίες αυτές. Η έρευνα επίσης επικεντρώνεται στο να εντοπίσει τα προβλήματα και τις δυσκολίες της κάθε μεταναστευτικής ομάδας, έτσι ώστε να δοθούν τα ερεθίσματα για συγκεκριμένη και συστηματική ανάλυση των παραμέτρων που καθορίζουν τις συνθήκες διαβίωσης και εργασίας τους. Με βάση τους στόχους της έρευνας ορίστηκαν οι παρακάτω ερευνητικές υποθέσεις: 1. Οι τομείς απασχόλησης διαφοροποιούνται ανάλογα με την εθνικότητα του μετανάστη. 2. Οι συνθήκες απασχόλησης διαφοροποιούνται με βάση την υπηκοότητα του μετανάστη. 3. Οι εργασιακές εμπειρίες μεταβάλλονται από μετανάστη σε μετανάστη ανάλογα με την χώρα καταγωγής. 4. Οι κοινοτικές σχέσεις Σελίδα 8
των εργαζόμενων μεταναστών μεταβάλλονται από άτομο σε άτομο. 5. Ο χρόνος παραμονής των εργαζόμενων αλλοδαπών στην περιοχή συσχετίζεται θετικά με τον βαθμό ένταξής τους στην τοπική κοινωνία. 6. Ο βαθμός ένταξης των μεταναστών εργαζόμενων διαφοροποιείται ανάλογα με την εθνικότητά τους. Όσον αφορά στην διάρθρωση της εργασίας, αυτή αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο, που ονομάζεται «Θεωρητικές Προσεγγίσεις», γίνεται λόγος για την μετανάστευση, γενικά, ως φαινόμενο διαχρονικό. Δίνεται μία ιστορική αναδρομή της μετανάστευσης στην Ευρώπη και την Ελλάδα, αποσαφηνίζεται ο όρος με την απόδοση διάφορων ορισμών και περιγράφονται οι κατηγορίες στις οποίες ταξινομούνται οι μετανάστες. Επίσης, γίνεται αναφορά στην έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού, του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, της διαπολιτισμικότητας και πολυπολιτισμικότητας, δίνονται ορισμοί και γίνεται η διαφοροποίηση τους των δυο τελευταίων. Επιπλέον, αποσαφηνίζεται η έννοια της κοινωνικής ένταξης υπό το πρίσμα διάφορων προσεγγίσεων, οι σημαντικότεροι παράγοντές της και ο ρόλος των ΟΤΑ για την επίτευξή της. Αναφορά, επίσης, γίνεται και σε ζητήματα απασχόλησης των μεταναστών ενώ για το ίδιο θέμα δίνονται στατιστικά στοιχεία. Το δεύτερο κεφάλαιο, με τίτλο «Σχεδιασμός και Μεθοδολογία της έρευνας», περιγράφει το σύνολο της διαδικασίας διεξαγωγής της τελευταίας. Αναφέρονται οι λόγοι επιλογής της περιοχής, που βασίζονται κυρίως στην παραγωγική βάση του Δήμου Πέλλας και τα κίνητρα προσέλκυσης μεταναστών λόγω ευνοικών συνθηκών ανεύρεσης εργασίας, αλλά και στο πλήθος των μεταναστών που διαμένουν στην περιοχή. Επίσης, περιγράφονται τα ερευνητικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα, με έμφαση στις συνεντεύξεις, ο τρόπος συλλογής των δεδομένων καθώς επίσης και ο τρόπος επεξεργασίας τους. Αναλύονται τα κριτήρια επιλογής του πληθυσμού της έρευνας ανά κατηγορία προσώπων αλλά και τα ερευνητικά ερωτήματα τα οποία απευθύνθηκαν στην κάθε κατηγορία. Τέλος, αναφέρθηκαν οι δυσκολίες που συναντήθηκαν κατά την διάρκεια διεξαγωγής της έρευνας και ο τρόπος με τον οποίο αυτές αντιμετωπίστηκαν. Το τρίτο κεφάλαιο, με τίτλο «Η μελέτη περίπτωσης. Η περίπτωση του Δήμου Πέλλας είναι το κεφάλαιο στο οποίο αναπτύσσονται όλα τα ευρήματα που Σελίδα 9
διαπιστώθηκαν από την έρευνα πεδίου στον Δήμο συνοδευόμενα από έναν μικρό σχολιασμό ανά θεματική κατηγορία έτσι, δίνονται γενικές πληροφορίες για την περιοχή, όπως ο πληθυσμός των γηγενών και των μεταναστών καθώς και των μετακλήσεων που λαμβάνουν χώρα. Έπειτα, γίνεται αναφορά σε εργασιακά ζητήματα των μεταναστών και δίνονται σχετικά στατιστικά δεδομένα ενώ στη συνέχεια, περιγράφεται η εργασιακή κατάσταση και οι εργασιακές εμπειρίες των εργαζόμενων μεταναστών στην χώρα μας. Επίσης, περιγράφονται οι κοινοτικές σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί μεταξύ γηγενών εργοδοτών και αλλοδαπών εργαζόμενων, μεταξύ μεταναστών εργαζόμενων διαφορετικών εθνικοτήτων καθώς και μεταξύ γηγενών και μεταναστών, γενικά, ως συνδημότες. Τέλος, συζητούνται ζητήματα κοινωνικής ένταξης των εργαζόμενων μεταναστών ανά υπηκοότητα στην τοπική κοινωνία, που προκύπτουν μέσα από το πλαίσιο της απασχόλησής τους στην περιοχή. Στο τελευταίο κεφάλαιο, που φέρει τον τίτλο «Παρουσίαση και ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας. Συμπερασματικές επισημάνσεις», αναπτύσσονται τα συμπεράσματα της έρευνας ανά θεματική ενότητα που ενδιαφέρει τη μελέτη αυτή και σχολιάζεται αναλυτικά η επαλήθευση ή μη των ερευνητικών υποθέσεων εργασίας, που τέθηκαν στην αρχή. Σελίδα 10
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Σελίδα 11
1.1 Ιστορική αναδρομή της μετανάστευσης στην Ευρώπη και την Ελλάδα Στην Ευρώπη η περίοδος αμέσως μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο χαρακτηρίστηκε από μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα από Νότο προς Βορρά με αφετηρία τις χώρες της βόρειας Μεσογείου (Ελλάδα, Ιταλία, Πορτογαλία και Ισπανία). Χώρες όπως η το Βέλγιο, η Βρετανία, η Γαλλία, η Γερμανία και η Σουηδία, υποδέχθηκαν μετανάστες από τη νότια Ευρώπη και τη Μεσόγειο, αλλά και από την Αφρική, την Καραϊβική και την Ασία. 4 Η μεταπολεμική περίοδος αποτέλεσε περίοδο ανοικοδόμησης και βιομηχανικής ανάπτυξης για την Ευρώπη, η οποία όμως αντιμετώπιζε ελλείψεις εργατικού δυναμικού εξαιτίας του πολέμου. Έτσι, οι μετανάστες, ως προσωρινοί κάτοικοι θα κάλυπταν τις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Οι μεταναστευτικές ροές από χώρες εκτός Ευρώπης σχετίζονταν με τις αποικιοκρατικό παρελθόν των χωρών προορισμού, ιδιαίτερα στην περίπτωση της Βρετανίας, της Γαλλίας, του Βελγίου και της Ολλανδίας. Οι μετανάστες που προέρχονταν από πρώην αποικίες συναντούσαν μια ανοιχτή πολιτική και απολάμβαναν ειδικών δικαιωμάτων. Αν και πολλοί από αυτούς πράγματι γύρισαν στη χώρα τους αργότερα, άλλοι εγκαταστάθηκαν μόνιμα στις χώρες υποδοχής και προέβησαν και σε οικογενειακή επανένωση, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα, σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις όσον αφορά στην ένταξη των μεταναστών. 5 Τα πράγματι πήραν άλλη τροπή στις αρχές της δεκαετίας του 1970 ως συνέπεια των πετρελαϊκών κρίσεων. Η οικονομική ύφεση, οι μεταβολές στην απασχόληση και η ανεργία ακολουθούσε κυριαρχούσαν. Τα μεταναστευτικά ρεύματα από τη νότια προς τη βόρεια Ευρώπη σταδιακά μειώθηκαν. Επίσης, τη βιομηχανική ανάπτυξη της νότιας Ευρώπης και την εξέλιξη των υπηρεσιών ακολούθησαν θέσεις εργασίας που μείωσαν τις μεταναστευτικές ροές. Το ίδιο επετεύχθη και χάρη στο γεγονός ότι κάποιες χώρες έθεσαν τέλος στις προσέλκυση εργατικού δυναμικού, με στόχο τη «μηδενική μετανάστευση», κάποιες υιοθέτησαν περιοριστικές πολιτικές 4 Τριανταφυλλίδου, Ά., και Μαρούκης, Θ., (2010) «Η μετανάστευση στην Ελλάδα του 21 ου αιώνα», Αθήνα, Κριτική 5 Τριανταφυλλίδου, Ά., και Μαρούκης, Θ., (2010), ό. π. Σελίδα 12
μετανάστευσης, ώστε να επιτύχουν την ενσωμάτωση των ήδη υφιστάμενων μεταναστών και άλλες μείωσαν τις άδειες διαμονής. 6 Τη δεκαετία του 1980, η κατάσταση αλλάζει ξανά. Διεθνείς συμφωνίες για το εμπόριο και τις υπηρεσίες, η παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου και της εργασίας και η ανάπτυξη των μεταφορών και επικοινωνιών συνέτειναν στην δημιουργία νέων μορφών μετανάστευσης. Η εσωτερική κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων το 1989 και η ανασφάλεια λόγω της αποδόμησης του παραγωγικού συστήματος και του κοινωνικού κράτους συνέβαλαν στην αναζήτηση ευκαιριών εργασίας και καλύτερης ζωής στη δυτική και νότια Ευρώπη. Την περίοδο αυτή, δύσκολα διακρίνονται οι οικονομικούς μετανάστες και όσοι μετακινήθηκαν για άλλους λόγους. Άνθρωποι που αναζητούν καταφύγιο επιλέγουν την οδό της οικονομικής μετανάστευσης, και άλλοι, με οικονομικά κίνητρα ζητούν άσυλο. Από τη δεκαετία του 90, η Ελλάδα από χώρα αποστολής μεταναστών μετατρέπεται σε χώρα υποδοχής μεταναστών, γεγονός που συνδέεται με τις ανάγκες και εξελίξεις της ελληνικής αγοράς εργασίας, την αναζήτηση φτηνών εργατικών χεριών, τη γειτνίαση της χώρας μας με τις χώρες της Βαλκανικής και γενικότερα με τη γεωπολιτική της θέση. Οι οικονομικοί μετανάστες ξεπερνούν πλέον σήμερα το ένα εκατομμύριο και αποτελούν μια πρόκληση για την πολιτεία, που αφενός καλείται να διαφυλάξει τη συνοχή της και αφετέρου καλείται να σχεδιάσει μια αποτελεσματική πολιτική για τη μετανάστευση 7 Στους παράγοντες που συντέλεσαν στην μεγάλη εισροή μεταναστών στην χώρα μας, περιλαμβάνεται η ευνοϊκή γεωγραφική θέση της Ελλάδας, η ύπαρξη της παραοικονομίας καθώς και η ζήτηση εργατικού δυναμικού από τον τριτογενή τομέα. 8 Επιπλέον, η αδυναμία της δημόσιας διοίκησης να απομακρύνει όσους μετανάστες παραμένουν και μετά τη λήξη της άδειας εισόδου, εφαρμόζοντας ένα αυστηρό καθεστώς. Άλλη αιτία αύξησης του μεταναστευτικού φαινομένου είναι οι νέες τεχνολογίες και η ανάπτυξη αυτών, όπως οι τηλεπικοινωνίες, για παράδειγμα, και τα 6 Τριανταφυλλίδου, Ά., και Μαρούκης, Θ., (2010), ό. π. 7 Μαρβάκης, Α., Παρσάνογλου, Δ. και Παύλου, Μ., (2001), «Μετανάστες στην Ελλάδα», Εκδόσεις, Ελληνικά Γράμματα 8 Αμίτσης, Γ., Λαζαρίδη, Γ., (2001), «Νομικές και κοινωνικοπολιτιστικές διαστάσεις της μετανάστευσης στην Ελλάδα Αθήνα, Παπαζήση, σελ 29 Σελίδα 13
Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης που επιτρέπουν τη διάδοση πληροφοριών για τα εργασιακά πλεονεκτήματα στην Ελλάδα» 9 Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας για την Ελλάδα, ο μεταναστευτικός πληθυσμός ως ποσοστό του συνολικού πληθυσμού για το έτος 2010 ανέρχεται στο ποσοστό10,1%. Το ποσοστό αυτό αφορά κυρίως νόμιμα διαμένοντες οικονομικούς μετανάστες που εργάζονται στη χώρα και διαμένουν με τις οικογένειές τους. 10 Μια αλλαγή που επηρέασε τη συνολική εικόνα της μετανάστευσης, αφορά στις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στο Διεθνές Κέντρο Εμπορίου και το Πεντάγωνο των ΗΠΑ. Ως άμεση απόρροια των επιθέσεων προκλήθηκε ένα ρεύμα ανησυχιών περί εθνικής ασφάλειας. Ο φόβος ότι η παράνομη μετανάστευση παίρνει τεράστιες διαστάσεις εκφραζόταν και νωρίτερα, όμως ο αντίκτυπος του συγκεκριμένου γεγονότος περιέπλεξε περισσότερο τις σχετικές συζητήσεις που υποδήλωναν ότι η μετανάστευση υποκρύπτει τον κίνδυνο της τρομοκρατίας 11. 9 Αμίτσης, Γ., Λαζαρίδη, Γ., (2001), ό. π. 10 http://data.worldbank.org/data catalog/migration and remittances 11 Τριανταφυλλίδου, Ά., και Μαρούκης, Θ., (2010), ό. π. Σελίδα 14
1.2 Ορισμοί και κατηγοριοποιήσεις της μετανάστευσης Η «μετανάστευση», σύμφωνα με τους κλασικούς οικονομολόγους (Smith, Hicks) εξηγείται από τη συνεχή προσπάθεια των ατόμων για βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου. Έτσι, επειδή ο μισθός είναι αυτός που καθορίζει το επίπεδο διαβίωσης ο άνθρωπος επιδιώκοντας να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής του μετακινείται από περιοχές με χαμηλούς μισθούς σε περιοχές με υψηλούς (Delbrueck-Raffelhueschen, 1993). 12 Από μία άλλη οπτική γωνία, «μετανάστευση» συνιστά η μόνιμη ή προσωρινή αλλαγή του τόπου διαμονής ενός ατόμου ή μιας ομάδας. Πρόκειται για μια αέναη ροή προσώπων και αποτελεί μία σημαντική διαδικασία δημογραφικού ενδιαφέροντος που συνεπάγεται ανανέωση και φθορά ενός πληθυσμού. 13 Ειδικότερα, με τον όρο «σύγχρονη μετανάστευση» αναφερόμαστε σε αυτό είδος μεταβολής του τόπου εγκατάστασης που παρατηρείται στα πλαίσια της σύγχρονης βιομηχανικής εποχής. 14 Με τον όρο «μετανάστευση» «δεν εννοούμε μόνο την αλλαγή του τόπου κατοικίας ή /και εργασίας αλλά μια πολυσύνθετη διαδικασία η οποία συνδέεται με σημαντικές κοινωνικές παραμέτρους που επηρεάζουν: τα ίδια τα άτομα, τους προσανατολισμούς τους, τον τρόπο συμπεριφοράς τους και τον κοινωνικό τους περίγυρο, τους μετακινούμενους και τις ομάδες στις οποίες ανήκαν ή ανήκουν ή αισθάνονται ότι ανήκουν, καθώς και τις ομάδες τις οποίες συναντούν και με τις οποίες θα συναλλαγούν στη χώρα υποδοχής» 15. Η μετανάστευση εργατικού δυναμικού αφορά άτομα που μετακινούνται για λόγους επαγγελματικούς. Οι πολιτικές γι αυτήν εφαρμόζουν αυστηρά οικονομικά κριτήρια που βασίζονται στις επαγγελματικές απαιτήσεις της ενδιαφερόμενης χώρας. Πολλές χώρες της Ε.Ε. αναλαμβάνουν πολιτικές μετανάστευσης που στοχεύουν στην ενθάρρυνση παροχής υψηλής ειδίκευσης εργασίας. Επιπλέον, μερικές χώρες 12 Delbrück C. und Raffelhüschen B. (1993), Die Theorie der Migration, Jahrbücher für Nationalökonomie und Statistik, Bd. (vol) 212/3 4 13 Τσαούσης, Δ., (1991), «Η Κοινωνία του ανθρώπου, Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία», Αθήνα, Gutenberg 14 Μουσούρου, Λ., (1991), ό. π., σελ 16 15 Κοιλιάρη, Α., (1997), «Ξένος στην Ελλάδα, μετανάστες, γλώσσα και κοινωνική ένταξη» Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, Σελ. 28 Σελίδα 15
επιδιώκουν τον περιορισμό άφιξης εργατικού δυναμικού χαμηλής ειδίκευσης από τρίτες χώρες 16. Οι μεταναστεύσεις ταξινομούνται σε κατηγορίες ανάλογα με το κριτήριο της διάκρισής τους. Σύμφωνα με το σημαντικότερο ίσως κριτήριο, το γεωγραφικό, η μετανάστευση, διακρίνεται σε «εσωτερική μετανάστευση» αν λαμβάνει χώρα εντός της επικράτειας μίας χώρας και «εξωτερική» εάν πραγματοποιείται στο διεθνή χώρο. Επίσης, σύμφωνα με τον τόπο προορισμού διακρίνεται σε ευρωπαϊκή ή ενδοευρωπαϊκή και σε υπερπόντια ή διηπειρωτική. Σύμφωνα με τη χρονική περίοδο πραγματοποίησης της μετανάστευσης πριν ή μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο διακρίνονται σε προπολεμικές και μεταπολεμικές. 17 Τέλος, σύμφωνα με το εάν είναι καταγεγραμμένη η μετανάστευση από τις επίσημες αρχές ή όχι διακρίνεται σε νόμιμη και παράνομη (ή λαθρομετανάστευση). Σε γενικές γραμμές, το φαινόμενο της μετανάστευσης είναι μεγάλη πρόκληση για τις χώρες υποδοχής, όπως είναι η Ελλάδα, εφόσον πέρα από τις θετικές συνέπειες προς όφελος της οικονομίας 18 μπορεί να προκαλέσει κοινωνικά προβλήματα, όπως κοινωνικό αποκλεισμό και άλλα φαινόμενα που θέτουν σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή. Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2001, στην χώρα μας βρίσκονται 762.191 μετανάστες, 415.552 άνδρες και 346.639 γυναίκες. Ο αριθμός των μεταναστών αντιστοιχεί στο 7,0% του πληθυσμού της χώρας, ενώ τα ποσοστά ανά φύλο καθιστούν την αναλογία μεγαλύτερη στους άνδρες έναντι των γυναικών (7,7% έναντι 6,3%). Το μεγαλύτερο ποσοστό των μεταναστών προέρχεται από την Αλβανία 57,5% - περίπου 438.036 άτομα. Τα 3/4 των μεταναστών προέρχονται από την Ευρώπη, ένα ποσοστό της τάξεως του 14,0% από τις χώρες τις Ασίας, το 3,2% από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τον Καναδά, το 1,2% από την Αυστραλία, 1.0% την Αφρική και το υπόλοιπο 6,2% από τις υπόλοιπες χώρες. 19 16 http://hosting01.vivodinet.gr/unhcr/iom/iom_tool_gr.pdf 17 Μουσούρου, Λ., (1991), ό. π. 18 Βλ. παρακάτω στην σελ 18 της παρούσας εργασίας 19 Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 2001, επεξεργασία: ΙΝΕ/ΓΣΕΕ ΑΔΕΔΥ (Γ. Κρητικίδης) Σελίδα 16
«Χώρες αποστολής» συνιστούν οι γενέτειρες των μεταναστών από τις οποίες μετακινούνται για οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς και άλλους λόγους και εγκαθίστανται σε άλλες «χώρες υποδοχής» - για μεγάλα χρονικά διαστήματα, συχνά και μόνιμα. 20 «Υπάρχουν 6 κατηγόριες ξένων που ζουν σε χώρες της Ευρώπης: 1. Η πρώτη κατηγόρια είναι αυτή των παλιννοστούντων. 2. Οι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ζουν σε άλλη χώρα της Ένωσης είναι επίσης μια ευνοούμενη κατηγόρια. 3. Ένας μεγάλος αριθμός μεταναστών στην Ευρώπη προέρχονται από πρώην αποικίες (π.χ Γαλλικές, Βρετανικές αποικίες), και για τον λόγο αυτό γνωρίζουν τον πολιτισμό και τη γλώσσα της χώρας υποδοχής. 4. Στρατολογημένοι εργάτες, με σκοπό ο κάθε μετανάστης να διαμένει για σύντομο χρονικό διάστημα, εκ περιτροπής, για να μην προλαβαίνει να δημιουργεί οικογενειακές ρίζες. 5. Πρόσφυγες και ζητούντες άσυλο αποτελούν ολοένα αυξανόμενο μέρος των μεταναστών. 6. Τελευταία κατηγόρια αποτελούν οι παράνομοι μετανάστες. Αυτούς μπορούμε να τους χωρίσουμε περαιτέρω σε αποδεκτούς και μη αποδεκτούς παράνομους». 21 Ο πρόσφυγας δεν θα πρέπει να συγχέεται με τον μετανάστη: «ένας οικονομικός μετανάστης συνήθως εγκαταλείπει την χώρα του εθελοντικά προς αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής. Όταν αυτός αποφασίσει να επιστρέψει στην χώρα του θα συνεχίσει να απολαμβάνει της προστασία της πολιτείας του. Οι πρόσφυγες εγκαταλείπουν την χώρα τους εξαιτίας της απειλής της κακοποίησης ή της δίωξης και δεν μπορούν να επιστρέψουν με ασφάλεια στην πατρίδα τους αν δεν αρθούν οι προηγούμενες συνθήκες που τους ώθησαν στην προσφυγιά». 22 Σύμφωνα με τον ορισμό του άρθρου 1 Α2 της Σύμβασης της Γενεύης του 1951 «πρόσφυγας είναι ένα άτομο που βρίσκεται εκτός της χώρας καταγωγής του ή του τόπου κατοικίας του, έχει δικαιολογημένο φόβο δίωξης για λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε ορισμένη κοινωνική ομάδα ή λόγω πολιτικών 20 Ταπεινός, Γ., (1993), «Στοιχεία Δημογραφίας: Ανάλυση, κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες και ιστορία του πληθυσμού» Αθήνα, Παπαζήση 21 Ναξάκης, Χ. και Χλέτσος, Μ., (επιμ.), (2001), «Μετανάστες και μετανάστευση: οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές πτυχές», Αθήνα, Πατάκη, σελ. 76 22 www.unchr.org Σελίδα 17
πεποιθήσεων και εξαιτίας αυτού του φόβου δίωξης αδυνατεί ή δεν επιθυμεί να απολαμβάνει την προστασία αυτής της χώρας ή την επιστροφή σ' αυτήν.». 23 Εξ ορισμού, προκύπτει ότι τα αίτια που καθιστούν κάποιους πληθυσμούς προσφυγικούς είναι κυρίως πολιτικά με την ευρεία έννοια: συνιστούν, δηλαδή, συνέπεια πολιτικών ενεργειών μιας κρατικής εξουσίας. Υφίστανται, βέβαια, και άλλοι λόγοι όπως περιβαλλοντικοί, οικονομικοί κ.ά. Όμως, σύμφωνα με τον ορισμό της Σύμβασης του 1951, όπου κύριο στοιχείο στο ορισμό είναι η έννοια της δίωξης, θα πρέπει να συμπεράνουμε τον ευρύ πολιτικό χαρακτήρα αυτής. Η. Ε. Πουλοπούλου αναγνωρίζει σαν τέτοιες τις εξής: «ανώμαλες πολιτικές καταστάσεις, δικτατορίες, πραξικοπήματα, εσωτερικές συγκρούσεις, διώξεις, εμφύλιους πολέμους, διεθνείς συρράξεις». 24 Τα τελευταία χρόνια μπορούμε να πούμε ότι οι αιτίες αντικατοπτρίζονται στα εξής φαινόμενα: πολιτική τρομοκρατία, ένοπλες συρράξεις, κοινωνική βία. 25 Ο όρος «παλιννόστηση» σημαίνει το ακριβώς αντίθετο του ορισμού της μετανάστευσης. Η λέξη «παλιννόστηση» προέρχεται από το ρήμα παλιννοστώ (πάλιν-νόστος) και σημαίνει την εκούσια, την ηθελημένη επιστροφή μεταναστών στη χώρα καταγωγής. Η «παλιννόστηση» δεν πρέπει να συγχέεται με τον «επαναπατρισμό» (repatriation), που αναφέρεται στην επιστροφή προσφύγων και υποδηλώνει ότι οι αιτίες που ανάγκασαν τους ανθρώπους να φύγουν ή οι λόγοι για τους οποίους επέστρεψαν ήταν ακούσιοι, εσπευσμένοι, λόγω πολιτικών, κοινωνικών ή ακόμη και περιβαλλοντικών/ κλιματολογικών συνθηκών. 26 23 http://www.unhcr.gr/fileadmin/greece/general/geneva1951faq.pdf 24 Έμκε Πουλοπούλου, Η., (1990), «Μετανάστες και πρόσφυγες στην Ελλάδα 1970 1990», Εκλογή θεμάτων Κοινωνικής Πρόνοιας, 85/86. 25 UNCHR, (1996), «Οι πρόσφυγες του κόσμου 1995 96», Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα 26 King, R., «Generalizations from the history of return migration», στο B. Ghosh, (2000), «Return Migration: Journey of Hope or Despair?», Γενεύη. IOM/UN Σελίδα 18
1.3 Αίτια και συνέπειες της μετανάστευσης Πολλοί είναι οι λόγοι για τους οποίους τα άτομα αποφασίζουν να μεταναστεύσουν. Τα βασικά όμως αίτια μετακίνησης του ανθρώπου είναι: 1. Το περιβάλλον, όταν η γεωγραφική θέση του τόπου παραμονής δεν ευνοεί την διαβίωση. 2. Οι πληθυσμιακές πιέσεις συχνά, η έκταση της γης δεν ήταν αρκετή για να τραφεί ο πληθυσμός ενός τόπου και έτσι, πολλοί αναγκάζονταν να φύγουν. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται συνήθως στα νησιά. 3. Οι φυσικές καταστροφές. Οι πλημμύρες, η ξηρασία και ο παγετός που καταστρέφουν τις καλλιέργειες εξαναγκάζουν συχνά τα άτομα να μετακινηθούν για εύρεση τροφής σε πιο γόνιμες περιοχές. 4. Η θρησκευτική καταδίωξη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα θρησκευτικής καταδίωξης υπάρχουν πολλά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων μεταναστεύει για να διατηρήσει την θρησκευτική του ελευθερία ενώ, τα θρησκευτικά προσκυνήματα και οι ιεραποστολές συντελούν στην μετανάστευση των λαών. 5. Τα πολιτικά κίνητρα. Πρόσφατο παράδειγμα των πολιτικών κινήτρων μετανάστευσης αποτελούν οι Έλληνες που διασκορπίστηκαν κατά την διάρκεια της επτάχρονης στρατιωτικής δικτατορίας στην χώρα. Επίσης, μετά τον Εμφύλιο πόλεμο του 1947 μετακινήθηκε προς την Σοβιετική Ένωση και άλλες πρώην ανατολικές χώρες ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων. 6. Εργασιακά αίτια. Η έλλειψη εργασίας στον αναγκάζει περιστασιακά πολλά άτομα να ξενιτεύονται σε τόπους όπου οι ευκαιρίες απασχόλησης είναι μεγαλύτερες. 7. Οικονομικά αίτια. Πολλά άτομα μεταναστεύουν συνήθως, όταν οι οικονομικές συνθήκες στην χώρα υποδοχής είναι πιο ευνοϊκές από τις συνθήκες στην χώρα τους, και εκτός από τις αμοιβές που είναι πιο υψηλές, παρέχονται ασφαλιστική κάλυψη, οικογενειακά επιδόματα, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, στέγη και άλλα μέσα που δημιουργούν συναίσθημα ασφάλειας. 8. Άλλοι κοινωνικοί λόγοι. Η μετανάστευση γίνεται επίσης και για οικογενειακούς λόγους, όταν οι γονείς θέλουν να ζήσουν κοντά στα παιδιά τους ή τα εγγόνια τους, για λόγους ανεύρεσης συντρόφου και την δημιουργία οικογένειας, ειδικά για τις γυναίκες 27. Οι επιπτώσεις του μεταναστευτικού φαινομένου στη χώρας υποδοχής και στη χώρα αποστολής είναι ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τη σχετική βιβλιογραφία. Κατ αρχήν αξιοσημείωτες κρίνονται οι οικονομικές οι οποίες 27 http://www.apodimos.com/arthra/05/may/h_shmasia_ths_metanasteyshs/index.htm Σελίδα 19
συνοψίζονται από τη μία πλευρά στη διατήρηση των αμοιβών σε χαμηλά επίπεδα - και στη διαμόρφωση τους σε επίπεδα κατώτερα από εκείνα που θα υπήρχαν χωρίς την προσφορά του μεταναστευτικού εργατικού δυναμικού. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, μελετητές επισημαίνουν, ότι τα παραπάνω συνέβαλαν αποφασιστικά στην παραπέρα ανάπτυξη της οικονομίας, ανάπτυξη που είναι μακροπρόθεσμα σε όφελος της ντόπιας εργατικής δύναμης. 28 Οι κοινωνικές επιπτώσεις της μετανάστευσης στις χώρες υποδοχής είναι πιο πολύπλοκες. Η κάλυψη των ανειδίκευτων θέσεων εργασίας από τους μετανάστες επέτρεψε σε πολλούς από τους ντόπιους να ανέλθουν επαγγελματικά. Οι μετανάστες έχουν λοιπόν, ουσιαστικά, εναντίον τους εκείνους τους ντόπιους ανειδίκευτους εργάτες, που δεν κατόρθωσαν να ανέλθουν επαγγελματικά και κοινωνικά. «Αυτοί θεωρούν τους μετανάστες υπεύθυνους για την διατήρηση της αμοιβής τους σε χαμηλά επίπεδα και ταυτόχρονα, θεωρούν τους εαυτούς τους κοινωνικά ανώτερους από τους μετανάστες ενώ εκτός από την εντοπιότητα, δεν παρουσιάζουν ουσιαστικές διαφορές». 29 Οι πολιτικές επιπτώσεις της μετανάστευσης είναι αποτέλεσμα των κοινωνικών αφού η αλλαγή ταξικής συνείδησης υπονομεύει την ενότητα της εργατικής τάξης και κατ επέκταση, μειώνει τη πολιτική της ισχύ. Τα εργατικά συνδικάτα δεν μπορούν να ξεπεράσουν την αντίδραση των ντόπιων μελών τους στην ένταξη των ξένων εργατών και προβλήματα όπως αυτά της γλώσσας, διαφορετικής κουλτούρας, διαφορετικών ηθών και παραδόσεων. 30 Σημαντικές είναι και οι δημογραφικές επιπτώσεις, όπως η ελάττωση του πληθυσμού της χώρας και η αλλαγή της «πληθυσμιακής πυραμίδας», εξαιτίας της απομάκρυνσης των νεαρών ατόμων και άρα, αύξησης του πληθυσμού των υπερηλίκων. 31 28 Μουσούρου, Λ., (1991), ό. π. σελ 94 95 29 ό. π. 30 Ό. π. 31 ό. π. Σελίδα 20
1.4 Κοινωνική ένταξη και κοινωνικός αποκλεισμός Η ένταξη των μεταναστών στη κοινωνία υποδοχής συνιστά μια αμφίδρομη διαδικασία προσαρμογής και προϋποθέτει την προθυμία των γηγενών να δεχτούν τους πρώτους. Επομένως, οι πολιτικές πρέπει να προνοούν για τη διαδικασία εγκατάστασης και ενσωμάτωσης και να επηρεάζουν τη συμπεριφορά τόσο των μεταναστών όσο και των γηγενών. Η ένταξη αφορά τις διαδικασίες και το βαθμό συμμετοχής του ατόμου σε ένα νέο κοινωνικό σύστημα. Στην περίπτωση των μεταναστών η ένταξη αφορά πολιτικές που καθορίζουν τις διαδικασίες με τις οποίες οι μετανάστες αρνούνται ορισμένες αξίες της καθημερινότητας και υιοθετούν κάποιες άλλες, που ταιριάζουν περισσότερο στις συνθήκες ζωής στη νέα χώρα 32 Με τον όρο «κοινωνική ένταξη» εννοείται «η διαδικασία η οποία, μέσα από τον σεβασμό και την ενθάρρυνση στη διαφορετικότητα του Άλλου, τη δημιουργική ενσωμάτωσή του και τη σταδιακή διαδικασία προσαρμογής, εξομάλυνσης, συμφιλίωσης, αναγνωρίζεται η πολιτιστική ισοτιμία των μειονοτήτων, και επιτυγχάνεται η ομαλή και εποικοδομητική ένταξη του στην ελληνική κοινωνία» 33 Η ένταξη των μεταναστευτικών ομάδων σε κάθε κοινωνία, αναφέρεται στην ανάγκη ασφαλούς παραμονής τους και φροντίδας σε τομείς όπως η απασχόληση, η παιδεία και η στέγαση. Βέβαια, «το πιο δύσκολο ζήτημα είναι το περιεχόμενο και οι προϋποθέσεις της ένταξης, πολιτιστικά, θρησκευτικά ή εθνικά μειονοτικών ομάδων, καθώς και σε πιο επίπεδο πρέπει να οδηγηθούν οι μειονότητες ώστε να αλλάξουν πρακτικές που είναι ξένες προς τις πολιτιστικές παραδόσεις και νομικές διατάξεις της ντόπιας πλειοψηφίας». 34 Κατά την «κοινωνικό - δομική προσέγγιση, ένταξη (integration), είναι η συμμετοχή των μεταναστών στις κοινωνικό-οικονομικές δομές (επάγγελμα, εκπαίδευση, κατοικία, εισόδημα, αγορά εργασίας, μεταναστευτικό καθεστώς, οικογενειακή δομή) της χώρας υποδομής. Ενώ κατά την ατομικιστική προσέγγιση, 32 Δημουλάς, Κ., «Παράμετροι ένταξης των οικονομικών μεταναστών στην ελληνική κοινωνία: Η περίπτωση της περιφέρειας Αττικής» στο Μπάγκαβος, Χ., και Παπαδοπούλου, Δ., (2006), «Μετανάστευση και ένταξη των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία» Αθήνα, Gutenberg,, σελ: 246 33 Λαμπριανίδης, Λ. και Λυμπεράκη, Α., (2001), «Αλβανοί μετανάστες στη Θεσσαλονίκη. Διαδρομές ευημερίας και παραδρομές δημόσιας εικόνας», Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, σελ 266 34 Ναξάκης X., Μιχάλης Χλέτσος, Μ. (επιμ.), (2001), ό. π. σελ. 87 Σελίδα 21
που εκκινεί από τη σχέση ατόμου και περιβάλλοντος, ένταξη ορίζεται η ισόρροπη σχέση μεταξύ μεταναστών (μειονότητας) και ημεδαπών (πλειονότητας)» 35 Η καλή χρήση της γλώσσας και η δυνατότητα επικοινωνίας είναι καθοριστικής σημασίας παράγοντες για την ένταξη και την δημιουργική ενσωμάτωση των μεταναστών. Μέσα στο σπίτι των μεταναστών συχνά χρησιμοποιείται η μητρική γλώσσα, όμως τα παιδιά που στο σχολείο μαθαίνουν την γλώσσα της χώρας υποδοχής, στην πράξη την μεταφέρουν στο νοικοκυριό τους. Οι γλωσσικές δεξιότητες για τους ενήλικες αποτελούν βασικό προσόν κατά του κοινωνικού αποκλεισμού και προϋποθέτουν την ένταξη των μεταναστευτικών ομάδων σε προγράμματα εκμάθησης της γλώσσας προσδοκώντας οφέλη όπως την αξιοποίηση των προσόντων τους. Έτσι, ο μετανάστης προσαρμόζεται πιο εύκολα στη χώρα υποδοχής χωρίς να είναι αναγκασμένος να αποβάλλει τα εθνικά χαρακτηριστικά του. 36 Κατά την πολιτική της κοινωνικής ένταξης δεν υφίστανται φαινόμενα όπως η αναγκαστική πολιτισμική ενσωμάτωση ή ο πολιτισμικός διαχωρισμός αντίθετα, υιοθετείται η πλουραλιστική πολιτισμική ενσωμάτωση (διαπολιτισμικότητα) ως μία διαδικασία κατά την οποία ο καθένας αποδέχεται τα διαφορετικά πολιτισμικά υπόβαθρα του άλλου στα πλαίσια μίας δημοκρατικής χώρας υποδοχής, κατά την προσέγγιση της επικοινωνιακής συνεννόησης. 37 Αντίθετα, κατά την διαδικασία της «αφομοίωσης», άτομα διαφορετικής εθνικής ή φυλετικής προέλευσης αλληλεπιδρούν και συμμετέχουν σε μία κοινωνία αγνοώντας τη διαφορετική τους προέλευση. Μια ολοκληρωμένη μορφή αφομοίωσης συνεπάγεται ανυπαρξία εθνικών ή φυλετικών χαρακτηριστικών 38 αφού ο μετανάστης κατά τη διάρκεια της αφομοιωτικής διαδικασίας, ασπάζεται τα πολιτιστικά στοιχεία της χώρας υποδοχής και παραμερίζει τα στοιχεία αυτά της χώρας του. 39 35 Αμίτσης, Γ. και Λαζαρίδη, Γ., (2001), ό. π., σελ 186 36 Λαμπριανίδης., Λ. και Λυμπεράκη Α., (2001), 267 37 Αμίτσης, Γ. και Λαζαρίδη, Γ., (2001), ό. π. σελ. 191 38 Μάρκου, Γ., (1996 ) «Προσεγγίσεις της πολυπολιτισμικότητας και η διαπολιτισμική εκπαίδευσηεπιμόρφωση των εκπαιδευτικών», Αθήνα, ΥΠ. ΕΝΘΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, Γ.Γ. ΛΑΪΚΗΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗΣ, σελ. 7 39 Μουσούρου, Λ., (1991), ό. π., σελ. 127 Σελίδα 22
Η αφομοίωση «σχετίζεται με τη διαδικασία ενσωμάτωσης ανθρώπων με επιφανειακό τρόπο». Με την πολιτική αυτή «οι μειονοτικές ομάδες εγκαταλείπουν τις δικές τους ιδιαίτερες γλωσσικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και καλούνται να αποδεχτούν τρόπους και συμπεριφορές της κυρίαρχης ομάδας». 40 Η πολιτική της αφομοίωσης εκφράζει «μια αρνητική στάση στην προοπτική της πολυπολιτισμικότητας και αποβλέπει στη σταδιακή εξάλειψη των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων των μεταναστών. Αφομοίωση σημαίνει ότι οι ξένοι εξαφανίζονται, ενσωματώνονται στο συνολικό πληθυσμό, με αλλά λόγια, επικρατεί η ιδέα της ταύτισης με το άλλο, η κατάργηση των διαφορών ανάμεσα στον ξένο και τον ντόπιο» 41. Η εν λόγω πολιτική αναπτύσσεται από χώρες που χρησιμοποιούν τους μετανάστες για την κάλυψη κενών, όχι μόνο στον τομέα της εργασίας αλλά και σε άλλους τομείς, όπως είναι το δημογραφικό. Οι μετανάστες θεωρούνται μεν φτηνά εργατικά χέρια για ενδεχόμενες κενές θέσεις εργασίας αλλά και συμβάλλουν στην αντιμετώπιση του δημογραφικού ζητήματος. Για την επίτευξη αυτού του στόχου απαιτείται η παραχώρηση από το κράτος δικαιωμάτων και υποχρεώσεων όπως αυτά των γηγενών και γενικά όλων όσων καθιστούν ένα άτομο πολίτη μιας χώρας 42 Υπάρχει, επίσης, και η πολιτική της «ενσωμάτωσης ή προσαρμογής» η οποία αφορά στην ανοχή των πολιτιστικών στοιχείων των μεταναστών, χωρίς τη διαμόρφωση συγκεκριμένης πολιτικής. Κατά τη διαδικασία αυτή, οι μετανάστες διαφέρουν από τους ντόπιους κι έτσι, δεν μπορούν να ενταχθούν στην κοινωνία υποδοχής και αναμένεται να παραμείνουν προσωρινά και μόνο σε αυτή. Ο μετανάστης συνιστά απλά ένα φτηνό, υπάκουο, μη ασφαλισμένο και άνευ δικαιωμάτων εργάτη και σε καμία περίπτωση, πολίτη. 43 Η συγκεκριμένη πολιτική θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ελλιπής πολιτική ένταξης καθώς δεν αποσκοπεί διόλου στην ένταξη των μεταναστών παρά μονάχα, με 40 Ζαιμάκης, Γ., (2002), «Κοινοτική εργασία και τοπικές κοινωνίες: ανάπτυξη, συλλογική δράση, πολυπολιτισμικότητα», Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα. 41 Ναξάκης, Χ., και Χλέτσος, Μ., (επ.), (2001), ό. π. σελ. 162 42 Μουσούρου, Α., (1991), «Μετανάστευση και μεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα και στην Ευρώπη», Αθήνα, Gutenberg, σελ. 127 43 Ναξάκης, Χ., και Χλέτσος, Μ., (επ.), (2001), ό. π., σελ. 87 Σελίδα 23
κατασταλτικού τύπου μέτρα, στην απομάκρυνσή τους μετά από δεδομένο χρονικό διάστημα. Όλοι οι τομείς της ζωής του ανθρώπου που αφορούν το δημόσιο βίο του αποτελούν τους βασικούς παράγοντες κοινωνικής ένταξης αντίθετα, οι δραστηριότητες της ιδιωτικής ζωής του ατόμου παραπέμπουν στην κοινωνική ενσωμάτωση που σαφώς υποδηλώνει μία άλλη σχέση με τη χώρα υποδοχής και τους «ντόπιους». 44 Η δυσκολία, λοιπόν, με την ένταξη είναι ότι βασίζεται σε πολλά σημεία που 45 αφορούν στο επάγγελμα, την εκπαίδευση, την κατοικία, το εισόδημα, την αγορά εργασίας κ.α. Η αντιμετώπιση βίαιων συμπεριφορών κατά μεταναστών σε μια χώρα υποδοχής και η εξάλειψη καταστάσεων ρατσισμού, κοινωνικού αποκλεισμού και ξενοφοβίας περνά μέσα από την ένταξη και την ενσωμάτωση των μεταναστών με μακροχρόνιες και φυσιολογικές διαδικασίες στο δημόσιο και οικονομικό βίο μίας κοινωνίας 46. Έτσι, η ένταξη των μεταναστευτικών ομάδων σε κάθε κοινωνία αφορά στην ανάγκη περισσότερο ασφαλούς διαμονής και μέριμνας σε βασικούς τομείς όπως η απασχόληση, η παιδεία και η στέγαση. Όσον αφορά στον «κοινωνικό αποκλεισμό», πρόκειται για όρο που σύμφωνα με τον Γ. Τσιάκαλο 47 δηλώνει κάτι διαφορετικό για τον κάθε χρήστη του ενώ «είναι χαρακτηριστικό ότι συχνά συμπίπτει με την έννοια της φτώχειας, ότι η μακρόχρονη ανεργία μετονομάζεται σε αποκλεισμό από την αγορά εργασίας και ότι ο ρατσισμός και οι διακρίσεις ταυτίζονται με τον κοινωνικό αποκλεισμό». Ωστόσο, «O κοινωνικός αποκλεισμός δεν σημαίνει μόνο ανεπαρκές εισόδημα. Yπερβαίνει ακόμη και τη 44 Κ. Δημουλάς, (2006) ό. π., σελ.247. 45 Ναξάκης, Χ. και Χλέτσος, Μ., (επιμ.) (2001), ό. π., σελ 167 46 Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (1990), «Η ένταξη είναι αναπόφευκτη ως πολιτική αν θέλουμε να αμβλύνουμε τις εντάσεις που συνεπάγεται η μετανάστευση γενικά φτωχών, ανεπαρκώς εφοδιασμένων και εθνικά διαφορετικών ανθρώπων» 47 Τσιάκαλος, Γ., «Κοινωνικός αποκλεισμός: Ορισμοί, πλαίσιο και σημασία» στο: Κασιμάτη, Κ., (επ.), (1998) «Κοινωνικός αποκλεισμός: Η ελληνική εμπειρία», Αθήνα, Gutenberg, σελ. 39 Σελίδα 24
συμμετοχή στην εργασιακή ζωή, εκδηλώνεται σε τομείς όπως η στέγαση, η εκπαίδευση, η υγεία και η πρόσβαση σε υπηρεσίες..» 48 Στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ειδικότερα στο Πράσινο Βιβλίο επιχειρείται «ο ορισμός του κοινωνικού αποκλεισμού με μια περιγραφική οροθέτηση χαρακτηριστικών του, όπως είναι κυρίως το ανεπαρκές εισόδημα. Υπερβαίνει, ωστόσο, ο κοινωνικός αποκλεισμός και τη συμμετοχή του ατόμου στην εργασιακή ζωή, θίγει όχι μόνο άτομα, αλλά και κοινωνικές ομάδες που αποτελούν αντικείμενο διάκρισης, διαχωρισμού η εξασθένησης των παραδοσιακών μορφών των κοινωνικών σχέσεων» 49 Μια ομάδα που υφίσταται την εν λόγω κατάσταση είναι οι μετανάστες, οι οποίοι πολλές φορές αντιμετωπίζονται από τους γηγενείς ως περιθωριακοί με διάφορες ετικέτες. Συχνά, μάλιστα, χαρακτηρίζονται από τα ΜΜΕ ως υπεύθυνοι για την ανεργία ή και εγκληματίες. 50 Η αντιμετώπιση των μεταναστών ως αντικοινωνικών ατόμων, σε συνδυασμό με την προσωρινή παραμονή τους και την ελαστικότητα της απασχόλησης τους, προσφέρουν το κατάλληλο έδαφος για την ανάπτυξη κοινωνικού αποκλεισμού καθώς αδυνατούν να απολαύσουν παροχές και κοινωνικά δίκτυα υποστήριξης. Πολλές ομάδες ανθρώπων είναι κοινωνικά αποκλεισμένες λόγω αναπηρίας, μειωμένων δεξιοτήτων, επειδή ζουν σε μειονεκτικές περιοχές με περιορισμένη πρόσβαση σε υπηρεσίες, λόγω προβλημάτων υγείας. Το ίδιο συμβαίνει και στον τομέα της απασχόλησης, όταν κάποιοι δυσκολεύονται να βρουν εργασία. Οι μετανάστες και οι εθνικές μειονότητες, όπως οι πληθυσμοί των Ρομά, γίνονται συχνά αντικείμενο διάκρισης, κάτι που αυξάνει τον κίνδυνο του κοινωνικού αποκλεισμού. Η απασχόληση αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την ένταξη έτσι, τα κοινωνικώς αποκλεισμένα άτομα χρειάζονται πιο συνολικές στρατηγικές υποστήριξης, ακόμα και εξατομικευμένη υποστήριξη. Ένα μεγάλο μέρος των επενδύσεων του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΚΤ) για την περίοδο 2007-2013 στοχεύει στην προώθηση της 48 Τσιάκαλος, Γ., (1998), ό. π., σελ. 50 51 49 Κασιμάτη, Κ., (1998) «Κοινωνικός Αποκλεισμός Η Ελληνική Εμπειρία», Αθήνα, Gutenberg, σελ 16 50 Βαμβακάς, Β., (1997), «Αλβανοί μετανάστες στον ημερήσιο Τύπο: Αναπαραστάσεις της λαθραίας ύπαρξης», Δόκιμες, τεύχος 5, σελ 26. Σελίδα 25
πρόσβασης στην απασχόληση και την κοινωνική ένταξη διαφόρων ομάδων όπως οι μετανάστες και οι εθνικές μειονότητες. 51 Συγκεκριμένα, στις προτεραιότητες του ΕΚΤ περιλαμβάνεται πρώτον, η πρόληψη και αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού ευπαθών ομάδων μέσω δράσεων για την κοινωνική και επαγγελματική ένταξη των ομάδων αυτών (ΑμεΑ, παλιννοστούντες, μετανάστες, πρόσφυγες, μακροχρόνια άνεργοι, αιτούντες άσυλο, θύματα trafficking, θύματα ενδοοικογενειακής βίας, ομάδες με πολιτισμικές ή/και θρησκευτικές ιδιαιτερότητες, χρήστες και πρώην χρήστες ουσιών, ανήλικοι παραβάτες, φυλακισμένοι, αποφυλακισμένοι, άστεγοι, άτομα ευρισκόμενα σε κατάσταση φτώχειας και απειλούμενα από φτώχεια κλπ), όπως : 1. Κατάρτιση, 2. Προώθηση στην Απασχόληση, 3. Εκμάθηση ελληνικής γλώσσας, 4. Δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης. Επίσης, περιλαμβάνεται ενίσχυση επιχειρήσεων για την καταπολέμηση των διακρίσεων στην απασχόληση, τοπικές δράσεις κοινωνικής ένταξης για ευάλωτες ομάδες, ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας για την απασχόληση ευάλωτων ομάδων, ενέργειες στήριξης ατόμων που χρήζουν βοήθειας, αναβάθμιση της ποιότητας της εκπαίδευσης και προώθησης της κοινωνικής ενσωμάτωσης με δράσεις. 52 Ο ρατσισμός και η ξενοφοβία συμβάλλουν στην εμφάνιση φαινομένων κοινωνικού αποκλεισμού αλλά και προκαλούνται από αυτόν αφού οι κοινωνικά αποκλεισμένοι άνθρωποι, που νιώθουν ότι είναι περιθωριοποιημένοι, συχνά απομακρύνουν τους κοινωνικοποιημένους ακόμη πιο μακριά. «Ρατσισμός» Ρατσισμός είναι να θεωρούμε κάποια άλλη ομάδα ανθρώπων ως κατώτερη ή ακόμη και άξια περιφρόνησης, λόγω της φυλετικής ή εθνικής τους καταγωγής. Ο ρατσισμός ισούται με την απόρριψη των ατόμων λόγω της διαφορετικότητάς τους, τα οποία μέσα από την πίεση που δέχονται οδηγούνται στην αδυναμία άσκησης κάποιων δικαιωμάτων. Είναι «οποιαδήποτε στάση, συμπεριφορά 51 http://ec.europa.eu/regional_policy/themes/employment/index_el.htm 52 http://www.esfhellas.gr/articledetails.aspx?iden=103#%cf%80%cf%81%ce%bf%cf%84%ce%b5%c F%81%CE%B1%CE%B9%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B5%CF%82 Σελίδα 26
ή πεποίθηση που στρέφεται εναντίον κάποιας κοινωνικής ομάδας λόγω της εθνικότητας, της φυλής ή του χρώματος των μελών της» 53 Ο ρατσισμός ξεκινά από στερεότυπα που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά. Αυτοί που θεωρούνται ρατσιστές είναι αρνητικά προκατειλημμένοι με τα άτομα άλλων φυλών. Τις προκαταλήψεις αυτές τις στηρίζουν στις άσχημες πλευρές που παρουσιάζουν άνθρωποι διαφορετικών φυλών. 54 Για την ένταξη των υπηκόων τρίτων χωρών σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης το Συμβούλιο έχει ψηφίσει δύο οδηγίες με στόχο την καταπολέμηση των άμεσων και έμμεσων διακρίσεων στο δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα: την οδηγία 2000/43/EΚ που αφορά στην ίση μεταχείριση των ατόμων ανεξάρτητα από τη φυλετική ή εθνική τους καταγωγή και την οδηγία 2000/78/ EΚ που θέτει το πλαίσιο για ίση μεταχείριση στον τομέα της απασχόλησης ανεξάρτητα από τη θρησκεία ή τις πεποιθήσεις, την ηλικία, τις ειδικές ανάγκες ή το γενετήσιο προσανατολισμό των ατόμων. 55 «Οι δύο οδηγίες αναφέρονται στην αντιμετώπιση των διακρίσεων στους τομείς: της πρόσβασης στην απασχόληση και αυτοαπασχόληση, συμπεριλαμβανομένων των κριτηρίων επιλογής σε όλους τους τομείς δραστηριότητας και σε όλα τα επίπεδα της επαγγελματικής ιεραρχίας, καθώς επίσης των όρων πρόσληψης και προαγωγής την πρόσβαση σε όλους τους τύπους και επίπεδα του επαγγελματικού προσανατολισμού, της επαγγελματικής εκπαίδευσης και επιμόρφωσης τις συνθήκες εργασίας, συμπεριλαμβανομένης της απόλυσης και της αμοιβής, τη συμμετοχή σε οργανώσεις εργαζομένων ή εργοδοτών ή σε οποιαδήποτε οργάνωση τα μέλη της οποίας ασκούν ένα συγκεκριμένο επάγγελμα.» Βάσει του άρθρου 2 της οδηγίας 2000/43/ΕΚ - περί εφαρμογής της αρχής της ίσης μεταχείρισης προσώπων ασχέτως φυλετικής ή εθνοτικής τους καταγωγής - «άμεση διάκριση» συνιστά η λιγότερο ευνοϊκή μεταχείριση ενός προσώπου από ένα άλλο, λόγω φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής και «έμμεση» η κατάσταση κατά την οποία μια εκ πρώτης όψεως ουδέτερη διάταξη, πολιτική ή κριτήριο μπορεί να θέσει 53 Γκίκας, Σ., (1994), «Κοινωνικά Προβλήματα», Αθήνα, Σαββάλας. 54 Ό. π. 55 http://www.imepo.gr. Πηγή: http://www.europa.eu.int Σελίδα 27
πρόσωπα συγκεκριμένης φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής σε μειονεκτική θέση συγκριτικά με αλλά πρόσωπα. 56 Η «ξενοφοβία» δεν πρέπει να συγχέεται με το ρατσισμό. Η ξενοφοβία ως φαινόμενο και ως έννοια συνιστά το φόβο μιας ομάδας απέναντι σε μία άλλη, φόβος σε συνδυασμό με αρνητική διάθεση για αποδοχή νέων μελών που θεωρούνται διαφορετικά. Πρόκειται, δηλαδή για τη «συλλογική αρνητική διάθεση να γίνουν δεκτά νέα μέλη που δεν παρουσιάζουν στοιχεία κοινότητας στην εκάστοτε κοινωνία». 57 Σύμφωνα με έρευνα της UNICEF που έλαβε χώρα στα δύο μεγαλύτερα αστικά κέντρα της Ελλάδας, το λεκανοπέδιο Αττικής και το Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης, όπου συγκεντρώνεται το μεγαλύτερο ποσοστό των αλλοδαπών που διαμένουν μόνιμα στη χώρα μας, η ξενοφοβική συμπεριφορά σχετίζεται άμεσα με ορισμένες μεταβλητές: 1. Το βαθμό Γνωριμίας / Συναναστροφή. Όσο μεγαλύτερος είναι ο βαθμός προσέγγισης Ελλήνων και αλλοδαπών τόσο μειώνονται οι ξενοφοβικές συμπεριφορές. 2. Το μορφωτικό επίπεδο: Μόρφωση και ξενοφοβία είναι μεγέθη αντιστρόφως ανάλογα. Έτσι, οι γονείς με ανώτερη / ανώτατη μόρφωση εμφανίζουν μειωμένη ξενοφοβική συμπεριφορά, αντίθετα από εκείνους με στοιχειώδη μόρφωση. 3. Το φύλο: Σημαντικές διαφοροποιήσεις ως προς την αποδοχή των αλλοδαπών εμφανίζονται με βάση το φύλο. Οι γυναίκες έχουν αντιλήψεις διακρίσεων προς τους άλλους σε μεγαλύτερο βαθμό από τους άνδρες 58. Σύμφωνα με τον Γ. Τσιάκαλο, «οι αντιλήψεις, οι στάσεις και οι συμπεριφορές που αποτελούν το υπόστρωμα επάνω στο οποίο αναπτύσσεται ο ρατσισμός, είναι αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές που κατεξοχήν καλλιεργεί το εκπαιδευτικό σύστημα. Το εκπαιδευτικό σύστημα από τη φύση του ενδείκνυται για ένα εγχείρημα αποδόμησης του ρατσιστικού πλέγματος αντιλήψεων, στάσεων και συμπεριφορών». 59 56 Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου Έκθεση 2001, «Προτάσεις της ΕΕΔΑ για την καταπολέμηση των φυλετικών διακρίσεων στην Ελλάδα» 57 Μικράκης, Α., (1998), «Εμείς και οι άλλοι, οι διαφορετικοί, οι ξένοι. Η σύγκρουση στο συμβολικό πεδίο Κοινωνικές Ανισότητες και Κοινωνικός Αποκλεισμός», Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, Εξάντας 58 w.w.w.unicef.gr: «Διακρίσεις Ρατσισμός Ξενοφοβία στο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Σύστημα». Έρευνα που πραγματοποιήθηκε από την ΚΑΠΑ RESEARCH για λογαριασμό της UNICEF. 59 Από εισήγηση του Γιώργου Τσιάκαλου, (1995) στο «Εκπαίδευση και Ισότητα Ευκαιριών Ευρωπαϊκό Συνέδριο 1994» Αθήνα, Γενική Γραμματεία Ισότητας Σελίδα 28