54 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH ΤO EΛΛEIMMA EPEYNAΣ KAI KAINOTOMIAΣ ΣTON TOMEA THΣ YΓEIAΣ Των Γιάννη Χατζηκιάν, Φαίδωνα Κομισόπουλου Εισαγωγή Στην εργασία αυτή εξετάζουμε την πολιτική για την έρευνα και την καινοτομία (Έρευνα και Τεχνολογική Ανάπτυξη-ΕΤΑ) στον τομέα της υγείας στην Ελλάδα στο χρονικό διάστημα 1986 έως το 2006, που είναι τα πλέον πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία. Η πολιτική έρευνας και καινοτομίας εξετάζεται και η εργασία αυτή εστιάζει στην κρατική χρηματοδότηση της έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης κατά την χρονική περίοδο αναφοράς. Τα κύρια ερωτήματα, τα οποία επιχειρούμε να απαντήσουμε είναι: Ποια ή- ταν η εξέλιξη της κρατικής πολιτικής για την ΕΤΑ στην υγεία στη μεταπολεμική περίοδο στη χώρα μας; Ποιά είναι η σημερινή πολιτική για την έρευνα και την τεχνολογία στον τομέα της υγείας; Η ανάλυση βασίζεται στην έννοια του «Εθνικού Συστήματος Καινοτομίας», που περιλαμβάνει τόσο το σύστημα έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης όσο και την ανάπτυξη των καινοτομιών που αποτελεί το επιστέγασμα των ερευνητικών προσπαθειών. Το Εθνικό Σύστημα Καινοτομίας (EΣΚ) ορίζεται (OECD, 1999) ως το σύνολο των διακριτών θεσμών που σε συνδυασμό και αυτόνομα συμβάλλουν στην ανάπτυξη και διάχυση νέων τεχνολογιών και διαμορφώνουν το πλαίσιο εντός του οποίου η κυβέρνηση διαμορφώνει και υλοποιεί πολιτικές με στόχο τη διαδικασία καινοτομίας. Η ικανότητα δημιουργίας, διάδοσης και αξιοποίησης της γνώσης αναγνωρίζεται πλέον σήμερα ως η βασική προϋπόθεση απόκτησης ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, πράγμα το οποίο αντανακλάται στη σαφή τάση μετάβασης των χωρών του ΟΟΣΑ προς την οικονομία της γνώσης (OECD, 2001, p. 8). Στο πλαίσιο της οικονομίας της γνώσης, οι πολιτικές για την έρευνα και την τεχνολογία για την δημιουργία και διάδοση της γνώσης αποκτούν μεγαλύτερη σημασία και είναι αποδεκτό ότι η καινοτομία, δηλ. η εμπορική εκμετάλλευση νέων ιδεών και γνώσεων στην παραγωγή, τις υπηρεσίες και στις διαδικασίες, αποτελεί τον καταλύτη για την οικονομική ανάπτυξη μίας χώρας. Η τεχνολογική καινοτομία είναι ζωτική για την απόκτηση συγκριτικού πλεονεκτήματος από την επιχείρηση ή/και τον οργανισμό. Ένα από τα χαρακτηριστικά της νέας οικονομίας είναι ότι στη διαδικασία μετασχηματισμού, η μεγαλύτερη εισροή είναι η πνευματική ιδιοκτησία: γνώση, έρευνα, πληροφορία και σχεδίαση. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία Ο Δρ. Γιάννης Χατζηκιάν είναι Επιστημονικός Συνεργάτης ΤΕΙ Αθήνας. Ο Φαίδων Κομισόπουλος είναι Υποψήφιος Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Πειραιά.
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 55 ότι η οικονομία της γνώσης έχει ουσιαστικό ρόλο στην συστηματική εφαρμογή της επιστημονικής γνώσης σε νέα προϊόντα, διαδικασίες ή υπηρεσίες (OECD. 1996, p. 9). Συνολική αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης Οελληνικός τομέας έρευνας και τεχνολογίας αναπτύχθηκε ουσιαστικά μετά τη δημιουργία ενός θεσμικού πλαισίου για την επιστημονική έρευνα στη χώρα στις αρχές της δεκαετίας του 80. Η εγχώρια δραστηριότητα σε έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη, κατά το χρονικό διάστημα 1950 έως 1981 είναι σχεδόν ανύπαρκτη, τόσο στο επίπεδο της κρατικής πολιτικής όσο και στο επίπεδο των ιδιωτικών επιχειρήσεων. Οι πρώτες θεσμικές βάσεις για μια πολιτική έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης τίθενται με τον νόμο 706/77 κα προωθείται ένα εθνικό πρόγραμμα χρηματοδότησης της έ- ρευνας. Το 1982 δημιουργείται το Υπουργείο Έρευνας και Τεχνολογίας, το οποίο τρία χρόνια αργότερα μετατρέπεται σε Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ), που έως πρόσφατα υπάγονταν στο Υπουργείο Ανάπτυξης και πλέον υπάγεται στο Υπουργείο Παιδείας. H είσοδος της ελληνικής οικονομίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, επηρέασε σημαντικά και την ερευνητική και τεχνολογική πολιτική της χώρας. Η συγκεκριμένη προσπάθεια είχε ως αποτελέσματα την αύξηση των δαπανών για την έ- ρευνα από 0,33% του ΑΕΠ (1986) σε 0,57 % του ΑΕΠ (2007) και το διπλασιασμό των επιχειρήσεων με δραστηριότητες ΕΤΑ(http://epp.eurostat.ec.europa.eu). Η Σουηδία εμφανίζει το υψηλότερο ποσοστό εγχώριας δαπάνης σε έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη (3,64% για το 2007) και ακολουθεί η Φινλανδία (3,47%) (http://epp.eurostat.ec.europa.eu). Μετά τις δύο αυτές χώρες ακολουθούν η Ιαπωνία (3,32%) και οι ΗΠΑ (2,67%).Υψηλό ποσοστό εμφανίζει επίσης η Γερμανία (2,54%).Υψηλότερο ποσοστό του μέσου όρου της ΕΕ (1,83% για το 2007) εμφανίζουν η Γαλλία (2,08%),η Δανία (2,55%),η Αυστρία (2,56%) και το Βέλγιο (1,87%). Χαμηλότερο ποσοστό αλλά πλησίον του μέσου όρου της ΕΕ εμφανίζει το Ην. Βασίλειο (1,79%). Η Ελλάδα είναι το ακριβώς αντίθετο της Σουηδίας και βρίσκεται στο χαμηλότερο άκρο της κλίμακας διότι εμφανίζει το χαμηλότερο ποσοστό συνολικής εγχώριας δαπάνης στην έρευνα όχι μόνο το 1997 (0,45%) αλλά καθ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας. Σε εθνικό επίπεδο, τα 2/3 της δαπάνης για έρευνα χρηματοδοτούνται από το Δημόσιο (ελληνικός και κοινοτικός προϋπολογισμός) και το 1/3 από τις επιχειρήσεις, ενώ οι ακριβώς αντίστροφες αναλογίες σημειώνονται στη Σουηδία, την Ελβετία, την Κορέα και την Ιαπωνία. Επίσης, σε εθνικό επίπεδο το 50% της έρευνας εκτελείται στα πανεπιστήμια και το 28% στις επιχειρήσεις, ποσοστά περίπου αντίστροφα από τα επιτυγχανόμενα στις τεχνολογικά αναπτυγμένες χώρες. Οι γενικές κατευθύνσεις της πολιτικής της Κρατικής Χρηματοδότησης ΕΤΑ (ΚΧΕΤΑ) ανά γνωστική περιοχή (στόχος ή κεφάλαιο ταξινόμησης ΝΑΒS) αποτυπώνονται στον Πίνακα 1. Η χρηματοδοτούμενη έρευνα από τα γενικά ταμεία των πανεπιστημίων αποτελεί το 39,4% του συνόλου της ΚΧΕΤΑ (2006). Το ποσοστό αυτό μειώθηκε σημαντικά συγκριτικά με το 2002 (53,7%) και το 1998 (51,76%). Παρά το γεγονός αυτό, η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ κατευθύνθηκε, ως υψηλή προτεραιότητα, στα Πανεπιστήμια, ιδιαίτερα από 1993-94 και μετά. Ακολουθεί η κρατική χρηματοδότηση στην μη προσανατολισμένη έρευνα με 16,98% (2006). Η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ στην βιομηχανική παραγωγή και τεχνολογία αποτελεί το 10,08% του συνόλου της ΚΧΕΤΑ (2006). Ο τομέας της προστασίας και προαγωγής της ανθρώπινης υγείας ενισχύθηκε α- πό την κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ με 8,15% του συνόλου της ΚΧΕΤΑ (2006). Ο το-
56 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH μέας αυτός, από το 1981 έως το 2006, κυμάνθηκε μεταξύ 4,88% (1998) και 8,15% (2006). Η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ στην προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας, απόλυτους αριθμούς, σημαίνει 720.000 ευρώ το 1981 και 58 εκατ. ευρώ το 2006. Το κεφάλαιο ή στόχος ΝΑΒS «προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας» περιλαμβάνει τις έρευνες που στοχεύουν στην προστασία, την προαγωγή και την αποκατάσταση της ανθρώπινης υγείας - ερμηνευόμενης ευρύτερα ώστε να περιλάβει θέματα διατροφής και υγιεινής των τροφίμων. Καλύπτει έναν τομέα ο οποίος εκτείνεται από την προληπτική ιατρική, περιλαμβανομένων όλων των θεμάτων θεραπευτικής ιατρικής και χειρουργικής τόσο στο ατομικό όσο και στο συλλογικό επίπεδο και την παροχή νοσοκομειακής και κατ οίκον περίθαλψης έως την κοινωνική ιατρική και την παιδιατρική και γηριατρική έρευνα. Πίνακας 1 : Κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ (ΚΧΕΤΑ)* κατά τομείς (ΝΑΒS) : 1981-2006 σε ποσοστά (%) και σε εκατ. ευρώ στο σύνολο ανά τομέα 1981 1986 1990 1994 1998 2002 2006 Διερεύνηση και εκμετάλλευση του γήινου περιβάλλοντος 5,58 7,01 5,19 4,17 4,30 3,56 3,66 Υποδομή και γενικός προγραμματισμός της χρήσης της γης 0,71 0,30 0,80 1,82 3,75 2,65 2,55 Έλεγχος και φροντίδα του περιβάλλοντος 3,14 2,65 2,82 3,33 3,26 3,31 3,30 Προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας 7,30 7,50 7,63 5,37 4,88 5,93 8,15 Παραγωγή και ορθολογιστική χρησιμοποίηση της ενέργειας 3,14 6,01 1,66 2,53 1,79 1,51 2,33 Γεωργική παραγωγή και τεχνολογία 26,06 24,68 17,24 11,98 8,78 6,51 5,44 Βιομηχανική παραγωγή και τεχνολογία 4,97 9,38 10,29 6,79 8,08 6,33 10,08 Κοινωνικές δομές και σχέσεις 9,03 6,52 4,21 3,31 3,91 3,91 4,83 Εξερεύνηση και εκμετάλλευση του διαστήματος 0,10 0,35 0,30 0,39 0,99 0,27 1,827 Έρευνα χρηματοδ. από τα ταμεία των Πανεπιστημίων 16,53 26,45 41,50 47,90 51,76 53,17 39,4 Μη προσανατολ. έρευνα 21,20 6,04 4,77 10,55 6,98 11,90 16,98 Άλλες μη στρατιωτικές έρευνες 0,00 0,35 1,34 0,07 0,26 0,22 0,94 Άμυνα 2,23 2,75 2,25 1,78 1,26 0,73 0,478 ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΧΕΤΑ σε ποσοστό (%) 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΧΕΤΑ σε εκατ. ευρώ 9,86 40,07 87,20 150,27 302,95 406,89 711,4 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ) * ΚΧΕΤΑ : Κρατική Χρηματοδότηση Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 57 Διαπιστώνουμε, επίσης, ότι η κρατική χρηματοδότηση της ΕΤΑ ήταν 711,4 εκατ. ευρώ για το 2006, ενώ οι επιχειρήσεις δαπάνησαν για έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη 357,1 εκατ. ευρώ το 2006, σύμφωνα με τα στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ) (www.gsrt.gr). Η κρατική χρηματοδότηση αναλύεται σε 542,4 εκατ. ευρω από το Ελληνικό δημόσιο και σε 217,2 εκατ. ευρώ από το εξωτερικό (κυρίως από την Ευρωπαϊκή Ένωση) για το 2006. Η συνολική δαπάνη χρηματοδότησης της ΕΤΑ για το 2006, που περιλαμβάνει τις επιχειρήσεις, το δημόσιο και την Ευρωπαϊκή Ένωση, α- νέρχεται σε 1.153,2 εκατ. ευρώ (βέβαια, από τους υπολογισμούς προκύπτει ότι λείπουν 84,7 εκατ. ευρώ, αλλά ας ελπίσουμε ότι οφείλεται στην στρογγυλοποίηση). Η κυρίαρχη αντίληψη που επεκράτησε στην ελληνική οικονομία, κατά τη χρονική περίοδο 1950 έως 1981, ήταν ότι η επένδυση σε δραστηριότητες έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης δεν είναι συμφέρουσα για μια μικρή χώρα σαν την Ελλάδα και, μάλιστα, θεωρήθηκε, ως σπατάλη στη συγκεκριμένη αναπτυξιακή πορεία της χώρας (Ηatzikian, J., 2007). Η χρονική αυτή περίοδος χαρακτηρίζεται από τον έντονο κρατικό παρεμβατισμό, συνοδευόμενος από ένα άκρως προστατευτικό πλαίσιο, που δημιουργούσε συνθήκες θερμοκηπίου για τα επενδυμένα κεφάλαια και τις υπάρχουσες επιχειρήσεις και ταυτόχρονα υπονόμευε τις αναπτυξιακές δυνατότητες της χώρας, και δεν ευνοούσε την τεχνολογική ανανέωση. Η ανανέωση και ο τεχνολογικός εκσυγχρονισμός παρεμποδίστηκε και από έναν άλλο παράγοντα που αφορά στη βοήθεια και χρηματοδότηση που απολάμβαναν οι λίγες μεγάλες, μονοπωλιακού χαρακτήρα, βιομηχανικές επιχειρήσεις από το κρατικό τραπεζικό σύστημα (Σακελλαρόπουλος Θ., 1993). Οι σημαντικοί αυτοί περιορισμοί υπονόμευαν την α- νταγωνιστικότητα της οικονομίας και απορρίπτοντας την δέσμευση δαπανών σε έρευνα και τεχνολογία, απαξιώνονταν τεχνολογικά η οικονομία ολόκληρης της χώρας.αυτή η δομική αδυναμία της ελληνικής βιομηχανίας εκδηλώθηκε αμέσως με την εμφάνιση της οικονομικής ύφεσης τη δεκαετία του 70 και η αυξημένη εισαγωγική διείσδυση και η μείωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας τη δεκαετία του 80 δεν είναι αποτέλεσμα της μεταβολής του καθεστώτος εμπορίου που επήλθε με την ένταξη στην ΕΟΚ, αλλά εκφράζει τις αρνητικές εξελίξεις στο σχετικό κόστος παραγωγής, που παραπέμπουν στις θερμοκηπιακές συνθήκες ανάπτυξης της ελληνικής βιομηχανίας μεταπολεμικά. Αποτύπωση της έρευνας και καινοτομίας στην υγεία Οι επιμέρους κατευθύνσεις της κρατικής πολιτικής ΕΤΑ στον τομέα της υγείας αποτυπώνονται στον Πίνακα 2. Οι γενικές έρευνες είναι ο υποτομέας της υγείας όπου έχει επενδύσει η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ, που αποτελεί το 45,86% (2006) του συνόλου της προστασίας και προαγωγής της ανθρώπινης υγείας. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 26,6 εκατ. ευρώ για το 2006. Οι γενικές έρευνες καλύπτουν ερευνητικές εργασίες οι οποίες έχουν εμφανώς γενικό χαρακτήρα και έρευνες σχετικά με περισσότερες α- πό τις άλλες ενότητες του κεφαλαίου ΝΑΒS «προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας» που δεν μπορούν όμως να ταξινομηθούν. Η βιοϊατρική τεχνολογία και φάρμακα είναι ο υποτομέας με το δεύτερο ποσοστό (23,97 το 2006). Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 13,9 εκατ. ευρώ για το 2006. Πρόκειται για ένα πάρα πολύ σημαντικό τομέα η ανάπτυξη του οποίου έχει ή μπορεί να έχει εξαιρετικά μεγάλη συμβολή στο ΑΕΠ και στην ευημερία όχι μόνο του κλάδου της υγείας αλλά και του συνόλου της χώρας. Η ενότητα «Βιοϊατρική τεχνολογία και φάρμακα» περιλαμβάνει έρευνες στον τομέα της ανάπτυξης, της δοκιμής, της προσαρμογής και της χρή-
58 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH σης φαρμάκων, εμβολίων, ορών, προθέσεων και ιατρικών συσκευών. Καλύπτει όλον τον τομέα της βιοϊατρικής και των σχετικών εργασιών ανάπτυξής της. Περιλαμβάνει επίσης: έρευνα σχετικά με τη φαρμακολογική αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια των φαρμάκων, των εμβολίων, των ορών, των αντιβιοτικών και των αντιϊκών, έρευνα σχετικά με τη συνέργεια και την αλληλεπίδραση των φαρμάκων τη φαρμακοδυναμική, βιολογικές έρευνες σχετικά με τη διάγνωση και τη θεραπεία παθολογικών νοσημάτων. Στην ενότητα «Βιοϊατρική τεχνολογία και φάρμακα» δεν περιλαμβάνεται η παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων η οποία υπάγεται στην ενότητα (7.4) «Προϊόντα της χημικής βιομηχανίας». Ακολουθεί ο υποτομέας «ιατρικές έρευνες, νοσοκομειακή αγωγή, χειρουργική» με 16,72% (2006). Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 9,7 εκατ. ευρώ για το 2006. Η ενότητα «Ιατρικές έρευνες, νοσοκομειακή αγωγή, χειρουργική» περιλαμβάνει ερευνητικές εργασίες σχετικά με την ανάπτυξη της πρώιμης διάγνωσης (πληθυσμιακός έλεγχος και προληπτική ιατρική), με την επιβεβαίωση των διαγνώσεων και με την ανάπτυξη της αντιμετώπισης διαφόρων συνδρόμων. Περιλαμβάνει επίσης: επιστημονικές έρευνες σχετικά με ειδικές ασθένειες - καρκίνο, καρδιαγγειακές νόσους, μεταδοτικές ασθένειες, νεφρικές παθήσεις, τροπικές ασθένειες, κοινωνικές ασθένειες, ψυχικά νοσήματα κλπ. έρευνες σχετικά με τις μεταμοσχεύσεις, τις τράπεζες οργάνων, τα μοσχεύματα, κτλ. έρευνες σχετικά με την ανάπτυξη της κλινικής ιατρικής και της νοσοκομειακής περίθαλψης, όπως νέες μέθοδοι αναισθησίας, εντατική περίθαλψη, παρακολούθηση, α- νάνηψη, και ειδικές αγωγές περιλαμβανομένης της ακτινοθεραπείας, της χειρουργικής όλων των τύπων, της μαιευτικής και των συναφών ειδικοτήτων. Η προληπτική ιατρική (2,07%), η ιατρική της εργασίας (0,21% το 2002 και μηδενικό ποσοστό το 2006), η διατροφή και υγιεινή των τροφίμων (4,14%), η κατάχρηση φαρμάκων και εθισμός (0,17% το 2002 και μηδενικό ποσοστό το 2006), οι άλλες ιατρικές έρευνες (2,93%), η κοινωνική ιατρική (0,86%) και οι νοσοκομειακές δομές και οργάνωση της νοσοκομειακής περίθαλψης (3,45%) μετά βίας συγκεντρώνουν το 15% του συνόλου της κρατικής χρηματοδότησης ΕΤΑ στην προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί περίπου σε 7,8 εκατ. ευρω για το 2006. Η ενότητα «Προληπτική ιατρική» περιλαμβάνει έρευνες στον τομέα της πρόληψης για όλες τις ομάδες του πληθυσμού. Περιλαμβάνει ιδιαίτερα την προληπτική επιδημιολογική έρευνα σχετικά με τη γεροντολογία και τη γηριατρική, την έρευνα σχετικά με τη γενική προφύλαξη και τις τεχνικές εμβολιασμού και την έρευνα σχετικά με την πρώιμη διάγνωση και την πρόληψη ιατρικών συνθηκών -χαρακτηριστικών για νεογνά, παιδιά και υπερήλικες. Η ενότητα «Ιατρική της εργασίας» περιλαμβάνει τις έρευνες στον τομέα των επαγγελματικών ασθενειών και των εργατικών ατυχημάτων. Η ενότητα «Διατροφή και υγιεινή των τροφίμων» περιλαμβάνει έρευνες για τη σχέση μεταξύ διατροφής και υγείας καθώς επίσης και για την επίδραση στην υγεία όλων των ειδών των χημικών ουσιών, των μικροοργανισμών, των παρασίτων και των τοξικών προϊόντων. Περιλαμβάνει ιδίως έρευνα σχετικά με την ανθρώπινη διατροφή, έρευνα σχετικά με την υγιεινή της τροφής που στοχεύει στην ασφάλεια των τροφίμων, έρευνα που στοχεύει στην καταπολέμηση όλων των τοξικών και καρκινογόνων στοιχείων στα τρόφιμα, διατήρηση της αλυσίδας τροφίμων και ανάπτυξη νέων τροφίμων και έρευνα που στοχεύει στην καταπολέμηση της νόθευσης των τροφίμων. Η ενότητα «Κατάχρηση φαρμάκων και εθισμός» περιλαμβάνει έρευνα στον τομέα της μείωσης ίων κινδύνων εθισμού καθώς επίσης και έρευνα σχετικά με την ανάλυση και
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 59 την αντιμετώπιση του εθισμού που προκαλείται από τρόφιμα, καπνό, αλκοόλ, φάρμακα και την κατάχρηση ορισμένων φαρμάκων. Η ενότητα «Κοινωνική ιατρική» αυτή περιλαμβάνει έρευνα στον τομέα της δημόσιας υγείας και της ιατρικής περίθαλψης του πληθυσμού από οργανωτική και κοινωνικο-ιατρική άποψη. Πίνακας 2 : Κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ (ΚΧΕΤΑ)* στον τομέα της «Προστασίας και προαγωγής της ανθρώπινης υγείας» (ΝΑΒS) : 1981-2006 σε ποσοστά (%) και σε εκατ. ευρώ στο σύνολο ανά υπο-τομέα Προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας 1981 1986 1990 1994 1998 2002 2006 Γενικές έρευνες : 33,77 30,95 31,56 28,96 32,23 45,86 Ιατρικές έρευνες, νοσοκομειακή αγωγή, χειρουργική : 7,67 7,70 11,15 22,65 19,78 16,72 Προληπτική ιατρική : 2,77 8,02 13,63 10,26 4,27 2,07 Βιοϊατρική τεχνολογία και φάρμακα : 36,20 36,14 24,95 26,54 29,37 23,97 Ιατρική της εργασίας : : 0,45 1,93 3,19 0,21 0,00 Διατροφή και υγιεινή των τροφίμων : 2,40 1,02 5,12 2,85 3,65 4,14 Κατάχρηση φαρμάκων και εθισμός : : 0,41 1,78 0,02 0,17 0,00 Κοινωνική ιατρική : 6,87 1,38 0,26 0,23 0,75 0,86 Νοσοκομειακές δομές και οργάνωση της νοσοκομειακής περίθαλψης : 0,10 1,10 3,19 3,00 6,30 3,45 Άλλες ιατρικές έρευνες : 10,33 12,89 6,40 2,28 3,28 2,93 ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΧΕΤΑ υγείας σε ποσοστό (%) 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΧΕΤΑ υγείας σε εκατ. ευρώ 0,72 3,00 6,65 8,08 14,78 24,11 58 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ) * ΚΧΕΤΑ : Κρατική Χρηματοδότηση Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης Η ενότητα «Νοσοκομειακές δομές και οργάνωση της νοσοκομειακής περίθαλψης «περιλαμβάνει έρευνες που αποβλέπουν στη βελτίωση της δομής των υπηρεσιών υγείας στο πλαίσιο νοσοκομείων ή της κοινωνίας. Περιλαμβάνει ιδιαίτερα έρευνα σχετικά με την α- πόδοση και την απόδοση κόστους των ιδρυμάτων υγείας π.χ. το σχεδιασμό τους, την περιφερειακή κατανομή τους, την οργάνωσή τους, τη διαχείριση και τη διοίκησή τους, έρευνα που σχετίζεται με τη βελτίωση της αποθεραπείας των επειγουσών αντιμετωπίσεων και της κατ οίκον περίθαλψης και έρευνα στο θέμα της δομής της περίθαλψης και της νομικής
60 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH ρύθμισης της δημόσιας υγείας όσον αφορά τη λειτουργία και την απόδοση.τέλος, υπάρχει και η ενότητα «Άλλες ιατρικές έρευνες» που δεν προσδιορίζεται περαιτέρω. Τα στοιχεία που παρουσιάζονται στον Πίνακα 2 αφορούν το στόχο ή κεφάλαιο NABS «Προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας». Ο στόχος αυτός, όπως είδαμε, αναλύεται σε ενότητες που παρουσιάζονται στον Πίνακα 2. Όμως, έρευνα στις ιατρικές επιστήμες πραγματοποιείται και στο πλαίσιο του στόχου NABS «Έρευνα χρηματοδοτούμενη από τα ταμεία των Πανεπιστημίων» αλλά και του στόχου NABS «Μη προσανατολισμένη έρευνα». Ενδεχομένως να υπάρχουν και άλλοι τομείς στους οποίους η έ- ρευνα μπορεί να αφορά και στις ιατρικές επιστήμες, όμως τα στοιχεία αυτά δεν είναι δυνατό να εντοπισθούν ή δεν είναι διαθέσιμα. Στον Πίνακα 3 αποτυπώνεται η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ για τις ιατρικές επιστήμες που είναι έρευνα χρηματοδοτούμενη α- πό τα γενικά ταμεία των Πανεπιστημίων και, επίσης, μη προσανατολισμένη έρευνα. Η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ για έρευνα στις ιατρικές επιστήμες χρηματοδοτούμενη α- πό τα γενικά ταμεία των Πανεπιστημίων είναι στα ίδια επίπεδα περίπου με την αντίστοιχη για την προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας (58 εκατ. ευρώ και 55,4 εκατ. ευρώ για το 2006). Η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ για την μη προσανατολισμένη έρευνα στις ιατρικές επιστήμες δεσμεύει 12,7 εκατ. ευρώ (2006). Πίνακας 3 : Κρατική χρηματοδότηση Ε&ΤΑ (ΚΧΕΤΑ) στον τομέα της υγείας και στο σύνολο και των ιατρικών επιστημών (ΝΑΒS) : 1981-2006 σε εκατ. ευρώ 1981 1986 1990 1994 1998 2002 2006 Προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας 0,72 3,00 6,65 8,08 14,78 24,11 58 Ιατρικές επιστήμες (Έρευνα χρηματοδοτούμενη από τα γενικά ταμεία των Πανεπιστημίων) : : : 13,40 23,73 39,19 55,4 Ιατρικές επιστήμες (Μη προσανατολισμένη έρευνα) : : : : 0,23 0,27 12,7 ΣΥΝΟΛΟ 0,72 3,00 6,65 21,48 38,74 63,57 126,1 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ) * ΚΧΕΤΑ : Κρατική Χρηματοδότηση Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης Διαπιστώνουμε ότι η κατεύθυνση της κρατικής πολιτικής ΕΤΑ στον τομέα της υγείας χαρακτηρίζεται από επιλεκτικότητα και μονομέρεια που έχει σαν αποτέλεσμα την μη αξιοποίηση όλων των τομέων της υγείας με τρόπο που να συνδυάζονται και να προσθέτουν αξία ο ένας τομέας στον άλλο. Κύριο στοιχείο της ελληνικής οικονομίας στα τέλη της δεκαετίας του 80 και στη δεκαετία του 90 ήταν η σημαντική απόκλιση του επιπέδου ανταγωνιστικότητας και αναπτυξιακών δυνατοτήτων της από τα αντίστοιχα των Ευρωπαίων εταίρων και πολλών δυναμικά αναπτυσσομένων χωρών. Μία από τις βασικές αιτίες της σημαντικής αυτής υ- στέρησης είναι η απουσία σημαντικών τεχνολογικών ικανοτήτων από το ελληνικό παραγωγικό σύστημα και η έλλειψη ενδογενούς τεχνολογικής ανάπτυξης. Οι ανεπάρκειες αυτές της ελληνικής οικονομίας οφείλονται σε χαρακτηριστικά του ελληνικού συστήματος έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης όπως το γεγονός ότι η πλειονότητα των επιχει-
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 61 ρήσεων και των οργανισμών, τη δεκαετία του 80 (και του 90), χαρακτηρίζεται από περιορισμένες τεχνολογικές ικανότητες. Επιπρόσθετα, τα Ερευνητικά Κέντρα και τα ΑΕΙ παρουσιάζουν έντονη εσωστρέφεια, που εκδηλώνεται με τους περιορισμένους δεσμούς τους με επιχειρήσεις, ερευνητικούς οργανισμούς του εξωτερικού και τα διεθνή ερευνητικά δίκτυα (Kitsos, C.P., Hatzikian Y., 2008). Επίσης, η διάχυση της επιστημονικής και τεχνικής γνώσης στην επιστημονική κοινότητα, στην εκπαίδευση και στις επιχειρήσεις είναι περιορισμένη, εξαιτίας της έλλειψης κατάλληλων υποδομών.υστέρηση επίσης σημαντική σημειώνεται στην υποδομή για την παροχή επιστημονικών και τεχνολογικών υπηρεσιών. Πρέπει, επίσης, να σημειωθεί ότι η πλειονότητα των ερευνητικών και τεχνολογικών δραστηριοτήτων πραγματοποιείται την περίοδο αυτή στην περιοχή της πρωτεύουσας. Δυστυχώς, τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία περιορίζονται στην κατηγορία «Ιατρικές επιστήμες» και, κατά συνέπεια, δεν είναι εφικτή σήμερα μια σε βάθος ανάλυση, η ο- ποία θα βοηθούσε στην πλήρη κατανόηση των προβλημάτων στον τομέα της έρευνας στην υγεία. Με κριτήριο το ΑΕΠ, είναι άλλη η βαρύτητα της ανάπτυξης νέων φαρμάκων ή νέου ιατρικού εξοπλισμού και άλλη η βαρύτητα μιας «γενικής έρευνας». Στον τομέα των επιχειρήσεων, τα στατιστικά στοιχεία παρουσιάζονται σε διψήφιο κλάδο ταξινόμησης και δεν προσφέρονται για βαθύτερες αναλύσεις στον τομέα της υγείας. Για παράδειγμα, ο κλάδος «24 : Χημικές ουσίες και προϊόντα», που σχετίζεται με τον τομέα της υγείας (φάρμακα) περιλαμβάνει επιχειρηματικές δραστηριότητες που αφορούν την παραγωγή βιομηχανικών αερίων, την παραγωγή χρωστικών υλών, την παραγωγή σύνθετου ε- λαστικού, αλλά και την παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων, χημικών προϊόντων για ιατρικούς σκοπούς και φαρμακευτικών προϊόντων από βότανα. Θα είχε λοιπόν αξία να υ- πάρχουν στατιστικά στοιχεία για την τελευταία κατηγορία και έτσι θα είχαμε ακριβή πληροφόρηση για τον συγκεκριμένο κλάδο στο πλαίσιο της έρευνας στην υγεία. Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για άλλους οικονομικούς κλάδους σχετικούς με την υγεία και τις ιατρικές επιστήμες. Ενδεικτικά, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΓΓΕΤ (www.gsrt.gr), ε- πί συνόλου 357,4 εκατ. ευρώ για έρευνα και ανάπτυξη (2005), η δαπάνη του κλάδου «24 : Χημικές ουσίες και προϊόντα» ανέρχεται σε 20 εκατ. ευρώ. Οι δαπάνες αυτές των επιχειρήσεων για έρευνα στην υγεία είναι πάρα πολύ χαμηλές συγκριτικά με αυτές του κράτους. Συμπέρασμα Ησυνολική δαπάνη ΕΤΑ των 1.153,2 εκατ.ευρώ σ ολόκληρη τη χώρα αντιστοιχεί στο 0,57 % του ΑΕΠ (2006), ποσοστό το οποίο υπολείπεται σημαντικά του αντίστοιχου μέσου όρου της ΕΕ (1,83%). Η κρατική χρηματοδότηση της ΕΤΑ για την υγεία που ή- ταν περίπου 711,4 εκατ. το 2006 περιλαμβάνεται στο 0,57% του ΑΕΠ και αντιστοιχεί περίπου στο 0,35% του ΑΕΠ της χώρας. Επίσης, η χρηματοδότηση της ΕΤΑ για την υγεία από τις επιχειρήσεις που ήταν περίπου 357,1 εκατ. το 2006 αντιστοιχεί περίπου στο 0,22% του ΑΕΠ της χώρας. Το 45,86% (2006) του συνόλου της κρατικής χρηματοδότησης της προστασίας και προαγωγής της ανθρώπινης υγείας καλύπτει ερευνητικές εργασίες οι οποίες έχουν εμφανώς γενικό χαρακτήρα και έρευνες που δεν μπορούν να ταξινομηθούν (Γενικές έρευνες).το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 26,6 εκατ. ευρώ για το 2006. Το 23,97% (2006) του συνόλου της κρατικής χρηματοδότησης της προστασίας και προαγωγής της ανθρώπινης υγείας καλύπτει τον τομέα της ανάπτυξης, της δοκιμής, της προσαρμογής και της χρήσης φαρμάκων, εμβολίων, ορών, προθέσεων και ιατρικών συ-
62 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH σκευών και την κλινική έρευνα (βιοϊατρική τεχνολογία και φάρμακα).το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 13,9 εκατ. ευρώ για το 2006. Πρόκειται για ένα πάρα πολύ σημαντικό τομέα η ανάπτυξη του οποίου έχει ή μπορεί να έχει εξαιρετικά μεγάλη συμβολή στο ΑΕΠ και στην ευημερία όχι μόνο του κλάδου της υγείας αλλά και του συνόλου της χώρας. Το 16,72% (2006) του συνόλου της κρατικής χρηματοδότησης της προστασίας και προαγωγής της ανθρώπινης υγείας καλύπτει την ενότητα «ιατρικές έρευνες, νοσοκομειακή αγωγή, χειρουργική» με 16,72% (2006). Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε 9,7 εκατ. ευρώ για το 2006. Η ενότητα «Ιατρικές έρευνες, νοσοκομειακή αγωγή, χειρουργική» περιλαμβάνει ερευνητικές εργασίες σχετικά με την ανάπτυξη της πρώιμης διάγνωσης (πληθυσμιακός έλεγχος και προληπτική ιατρική), με την επιβεβαίωση των διαγνώσεων και με την ανάπτυξη της αντιμετώπισης διαφόρων συνδρόμων. Η προληπτική ιατρική, η ιατρική της εργασίας, η διατροφή και υγιεινή των τροφίμων, η κατάχρηση φαρμάκων και εθισμός, οι άλλες ιατρικές έρευνες, η κοινωνική ιατρική και οι νοσοκομειακές δομές και οργάνωση της νοσοκομειακής περίθαλψης μετά βίας συγκεντρώνουν το 16% του συνόλου της κρατικής χρηματοδότησης ΕΤΑ στο πλαίσιο του τομέα της προστασίας και προαγωγής της ανθρώπινης υγείας. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί περίπου σε 7,8 εκατ. ευρώ για το 2006. Η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ για έρευνα στις ιατρικές επιστήμες χρηματοδοτούμενη από τα γενικά ταμεία των Πανεπιστημίων είναι στα ίδια επίπεδα περίπου με την α- ντίστοιχη για την προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας (58 εκατ. ευρώ και 55,4 εκατ. ευρώ για το 2006). Όπως διαπιστώσαμε, το κράτος δαπάνησε 126,1 εκατ. ευρώ για το 2006 συνολικά για την προαγωγή και την προστασία της υγείας και τις ιατρικές επιστήμες εν γένει. Δεδομένου ότι για την έρευνα και την ανάπτυξη ενός νέου φαρμάκου μέχρι να εγκριθεί το φάρμακο και να φτάσει στους ασθενείς απαιτούνται περίπου 640 εκατομμύρια ευρώ και 10 έως12 χρόνια (www.iatrikionline.gr), διαπιστώνουμε ότι η κρατική χρηματοδότηση για την υγεία αντιστοιχεί στο 1/10 ή σε δύο έτη περίπου της χρηματοδότησης για την α- νάπτυξη μόνο ενός νέου φαρμάκου. Είναι προφανές ότι η κρατική στρατηγική για την ΕΤΑ κατά την τριακονταετία 1980-2010 περιελάμβανε παρεμβάσεις για τον εμπλουτισμό του ελληνικού ερευνητικού ιστού και όχι για την ενίσχυση της βιομηχανικής έρευνας. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, η κυρίαρχη αντίληψη που επεκράτησε στην ελληνική οικονομία, κατά τη χρονική περίοδο 1950 έως 1981, ήταν ότι η επένδυση σε δραστηριότητες έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης δεν είναι συμφέρουσα για μια μικρή χώρα σαν την Ελλάδα και, μάλιστα, θεωρήθηκε, ως σπατάλη στη συγκεκριμένη αναπτυξιακή πορεία της χώρας (Ηatzikian, J., 2007). Διαπιστώνουμε ότι η αντίληψη αυτή συνεχίζει να επικρατεί και να έχει δεσπόζουσα θέση. Οι σημαντικοί αυτοί περιορισμοί υπονόμευαν την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας και απορρίπτοντας την δέσμευση δαπανών σε έρευνα και τεχνολογία, απαξιώνονταν τεχνολογικά η οικονομία ολόκληρης της χώρας. Αυτή η δομική αδυναμία της ελληνικής βιομηχανίας εκδηλώθηκε αμέσως με την εμφάνιση της οικονομικής ύφεσης τη δεκαετία του 70 και η αυξημένη εισαγωγική διείσδυση και η μείωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας τη δεκαετία του 80 δεν είναι αποτέλεσμα της μεταβολής του καθεστώτος εμπορίου που επήλθε με την ένταξη στην ΕΟΚ, αλλά εκφράζει τις αρνητικές εξελίξεις στο σχετικό κόστος παραγωγής, που παραπέμπουν στις θερμοκηπιακές συνθήκες ανάπτυξης της ελληνικής βιομηχανίας μεταπολεμικά. Προκύπτει ότι η ΕΤΑ στην Ελλάδα αντιμετωπίσθηκε ως ένα μεμονωμένο γεγονός και αποκομμένο από την υπόλοιπη κοινωνία και ότι ο σχεδιασμός που υιοθετήθηκε α- παντούσε αποκλειστικά στο ερώτημα του πώς θα γίνει η διανομή της χρηματοδότησης. Δεν ελήφθησαν υπόψη οι νέες διεθνείς προσεγγίσεις και μοντέλα, όπως τα Συστήματα
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 63 Καινοτομίας, που αποτελούν ένα σύνολο των διακριτών θεσμών που σε συνδυασμό και αυτόνομα συμβάλλουν στην ανάπτυξη και διάχυση νέων τεχνολογιών και διαμορφώνουν το πλαίσιο εντός του οποίου η κυβέρνηση διαμορφώνει και υλοποιεί πολιτικές με στόχο την διαδικασία καινοτομίας, στο πλαίσιο του οποίου προεξάρχουσα θέση έχει το εκπαιδευτικό σύστημα, για την παραγωγή, φύλαξη και διάχυση γνώσης, δεξιοτήτων και μηχανισμών για την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών.το αρνητικό αποτέλεσμα είναι ότι δεν δημιουργείται και δεν προστίθεται αξία στις οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες διότι η κρατική χρηματοδότηση απλώς «καταναλώνεται». Η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας (επιχειρηματικής και εθνικής), εκτός από διαρθρωτικές αλλαγές στην παραγωγική δομή και ενίσχυση του εξαγωγικού προσανατολισμού της οικονομίας, απαιτεί, επίσης, υποστήριξη εσωτερικών δικτύων και συνεργασιών και ενίσχυση της διασύνδεσής τους με διεθνή δίκτυα. Βιβλιογραφία Hatzikian Yannis, Bouris John (2007). Innovation Management and Economic Perspectives : The Case of Greece, Journal of Enterprizing Culture. Vol. 15, No.4 (December 2007) 395-420. Ηatzikian, John (2007). Research and technological development policy and innovative performance : The Greek case within the EU, p.p. 229-250. In George M. Korres (Ed.). Economic Integration and Regional Growth. Springer Editions, Germany. Kitsos, C.P., Hatzikian Y. (2008). Investigating Innovation techniques for the Greek SMEs within the European Union. Paper presented to the innovative symposium ERIMA 08 (European Research in Innovation and Management Alliance), Porto, Portugal on November 6th-7th, 2008. OECD (1993). Frascati Manual, Paris. OECD (1996). The Knowledge-Based Economy. OECD, Paris. OECD (1999). Managing National Innovation Systems, OECD, Paris. OECD (2001), Science, Technology and Industry Scoreboard : Towards a Knowledge-Based Economy, OECD, Paris. OECD/EUROSTAT (2005), Oslo Manual, OECD/EUROSTAT, Paris. Porter, M. (1998). Clusters and the new economics of competition. Harvard Business Review, November - December: 77-90. Porter, M. (1999). On Competition, A HBR Book, Porter, M. (2000). Locations, Clusters, and Company Strategy. In Clark, G.L, M. P. Feldman & M. S. Gertler (eds) The Oxford Handbook of Economic Geography. Oxford University Press, Oxford. Porter, M. (2000). Locations, Clusters, and Company Strategy. In Clark, G.L, M. P. Feldman & M. S. Gertler (eds) The Oxford Handbook of Economic Geography. Oxford University Press, Oxford. Σακελλαρόπουλος Θ. (1993). Κράτος και οικονομία στην Ελλάδα. Μια ιστορική τυπολογία, εκδόσεις Κριτική. Solvell, O., G. Lindqvist, and C. Ketels, (2003). The Cluster Initiative Greenbook, The Competitiveness Institute (TCI)/Vinnova: Gothenburg. Χατζηκιάν, Γιάννης (2006α). Στρατηγικές για τη δημιουργία δικτύων (clusters) επιχειρήσεων : Η Ελληνική και η διεθνής εμπειρία. Διοικητική Ενημέρωση, Αθήνα, Τεύχος αριθ. 38, Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2006, Αθήνα, σελ. 86-94. Χατζηκιάν Γιάννης, (2006β). Προσδιοριστικοί Παράγοντες της Καινοτομίας. Δικτύωση της έ- ρευνας με την παραγωγή, ΓΔΜ-ΤΕΙ Αθήνας, Αθήνα. Διαδίκτυο http://epp.eurostat.ec.europa.eu www.gsrt.gr www.iatrikionline.gr