Εκδίδεται ανά εξαμηνία από την Υπηρεσία Οικονομικών Μελετών του Συγκροτήματος της Τράπεζας Κύπρου Αρ. Τεύχους: 31 Δεκέμβριος 2010 ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ Τράπεζα Κύπρου, Στασίνου 51, Αγία Παρασκευή Τ.Θ. 21472, CY-1599 Λευκωσία Τηλ.: +357 22122300 Επιμέλεια έκδοσης: Έλενα Τριανταφύλλου ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ Διεθνής Οικονομία Σύμφωνα με την έκθεση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ - Οκτώβριος 2010), η παγκόσμια οικονομία αναπτύχθηκε με ετήσιο ρυθμό της τάξης του 5 1/4% για την πρώτη εξαμηνία του 2010. Παρότι η οικονομική ανάκαμψη σε διεθνές επίπεδο φαίνεται να προωθείται σε ικανοποιητικό βαθμό, παραμένουν αρκετοί κίνδυνοι ανατροπής της εικόνας αυτής, ειδικότερα σε επίπεδο των πλείστων αναπτυγμένων χωρών, αλλά και κάποιων αναδυόμενων οικονομιών. Ο εξαιρετικά αργός ρυθμός με τον οποίο συντελείται η οικονομική ανάκαμψη στις χώρες αυτές, σε συνδυασμό με τα υψηλά επίπεδα ανεργίας που τις ταλανίζουν, θέτουν σοβαρές κοινωνικοοικονομικές προκλήσεις. Στον αντίποδα, αρκετές αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες οικονομίες, εξακολουθούν να καταγράφουν εύρωστη οικονομική ανάπτυξη. Το περιεχόμενο του δελτίου αυτού είναι καθαρά πληροφοριακό και δεν έχει σκοπό την παροχή συμβουλών για συγκεκριμένες ενέργειες. Επιπλέον, δεν είναι καθ οποιονδήποτε τρόπο, δεσμευτικό για το Συγκρότημα της Τράπεζας Κύπρου. Γενικά, σε διεθνές επίπεδο, φαίνεται ότι η επίτευξη διατηρήσιμης ανάπτυξης συνίσταται σε δύο πτυχές εξισορρόπησης: εσωτερική αναδιάρθρωση με την ενδυνάμωση της ιδιωτικής ζήτησης στις αναπτυγμένες οικονομίες με απώτερο σκοπό τη δημοσιονομική πειθαρχία και εξυγίανση και εξωτερική αναδιάρθρωση με αύξηση στις καθαρές εξαγωγές για ελλειμματικές χώρες (όπως τις ΗΠΑ) και μείωσή τους σε πλεονασματικές χώρες (όπως είναι κυρίως οι αναδυόμενες αγορές της Ασίας). Και για τις δύο προαναφερθείσες πτυχές εξισορρόπησης απαιτείται η θέσπιση και εφαρμογή σειράς μέτρων. Πιο συγκεκριμένα, η δημοσιονομική εξυγίανση επιβάλλεται να συντελεστεί άμεσα σε 1
Η Διεθνής Οικονομία αναμένεται να έχει αναπτυχθεί με ρυθμό 5,0% το 2010. Για το 2011, η πρόβλεψη αναφέρεται σε ρυθμό μεγέθυνσης της Διεθνούς Οικονομίας της τάξης του 4,4%. Οι οικονομίες των χωρών της Ευρωζώνης αναμένεται να εξακολουθήσουν να καταγράφουν σχετικά χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Οι αναδυόμενες οικονομίες κυρίως της Ασίας αναμένεται να εξακολουθήσουν να καταγράφουν υψηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης, με πρωτοστάτες την οικονομία της Κίνας και της Ινδίας. αριθμό χωρών, έτσι ώστε να δημιουργηθούν το συντομότερο οι προϋποθέσεις και τα περιθώρια άσκησης δημοσιονομικής πολιτικής. Για ολόκληρο το 2010, το ΔΝΤ προβλέπει ότι η διεθνής οικονομία θα αναπτυχθεί με ρυθμό 5,0%, ενώ για ολόκληρο το 2011 η πρόβλεψη αναφέρεται σε ρυθμό μεγέθυνσης 4,4% (Έκθεση ΔΝΤ Global Update, Ιανουάριος 2011). ΑΕΠ (%) Δείκτης Τιμών (%)1 Ανεργία (%)2 2010 2011 2010 2011 2010 2011 Διεθνής οικονομία 5,0 4,4 ΗΠΑ 2,8 3,0 1,4 1,0 9,7 9,6 Ευρωζώνη 1,8 1,5 1,6 1,5 10,1 10,0 Γερμανία 3,6 2,2 1,3 1,4 7,1 7,1 Γαλλία 1,6 1,6 1,6 1,6 9,8 9,8 Ιταλία 1,0 1,0 1,6 1,7 8,7 8,6 Ισπανία -0,2 0,6 1,5 1,1 19,9 19,3 Ηνωμένο Βασίλειο 1,7 2,0 3,1 2,5 7,9 7,4 Ρωσία 3,7 4,5 6,6 7,4 7,5 7,3 Κίνα 10,3 9,6 3,5 2,7 4,1 4,0 Ινδία 9,7 8,4 13,2 6,7 Αυστραλία 3,0 3,5 3,0 3,0 5,2 5,1 Ελλάδα -4,0-2,6 4,6 2,2 11,8 14,6 Κύπρος 0,4 1,8 2,2 2,3 7,1 6,9 1 Οι διακυμάνσεις του Δείκτη Τιμών βασίζονται και παρουσιάζονται ως ετήσιος μέσος όρος μεταβολής. 2 Οι ορισμοί και οι μετρήσεις του ποσοστού ανεργίας δυνατό να διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Πηγή: International Monetary Fund Global Update, January 2011 and World Economic Outlook, October 2010. 2
Κυπριακή Οικονομία Η κυπριακή οικονομία εξήλθε της ύφεσης εντός του 2010. Στο γεγονός αυτός συνέβαλαν οι βελτιωμένες επιδόσεις του τομέα τουρισμού, μεταφορών, εμπορίου και του τραπεζικού τομέα. Δείκτης Τιμών Καταναλωτή για το 2010 στο 2,4%. Εναρμονισμένος Δείκτης Τιμών Καταναλωτή για το 2010 στο 2,6%. O ρυθμός ανάπτυξης του ΑΕΠ για ολόκληρο το 2010 όπως παρουσιάζεται και στον πίνακα πιο πάνω, αναμένεται σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου να διαμορφωθεί σε +0,4%. Οι εκτιμήσεις του Υπουργείου Οικονομικών αναφέρονται επίσης σε οριακή αύξηση κατά +0,5% για ολόκληρο το 2010. Κατά το πρώτο τρίμηνο του 2010, η κυπριακή οικονομία συρρικνώθηκε κατά 1,3% σε ετήσια βάση, ενώ κατά το δεύτερο τρίμηνο του έτους κατέγραψε οριακή αύξηση της τάξης του +0,5% σε ετήσια βάση. Κατά το τρίτο τρίμηνο του 2010 ο ρυθμός ανάπτυξης της κυπριακής οικονομίας ανήλθε σε 1,8% σε σύγκριση με το αντίστοιχο τρίμηνο του 2009. H βελτίωση που παρατηρήθηκε στην οικονομία εντός του 2010, οφείλεται στις βελτιωμένες επιδόσεις που παρουσίασαν ο τουρισμός, οι μεταφορές, το εμπόριο και ο τραπεζικός τομέας. Οι υπηρεσίες (δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση, υγεία, λοιπές υπηρεσίες) εξακολουθούν να παρουσιάζουν θετικά αποτελέσματα, ενώ ο τομέας των κατασκευών εξακολουθεί να καταγράφει αρνητικές επιδόσεις. Ο ρυθμός αύξησης του Εναρμονισμένου Δείκτη Τιμών Καταναλωτή για την περίοδο Ιανουαρίου - Δεκεμβρίου του 2010, σημείωσε αύξηση 2,6%, σε σύγκριση με την αντίστοιχη περίοδο του 2009. Για την ίδια δωδεκάμηνη περίοδο του 2010, ο Δείκτης Τιμών Καταναλωτή σημείωσε αύξηση επίσης 2,4% σε σύγκριση με ρυθμό πληθωρισμού 0,3% το 2009. Ο αριθμός των εγγεγραμμένων ανέργων στο τέλος του Δεκεμβρίου του 2010 ανήλθε σε 25.693 πρόσωπα, και σε σύγκριση με το 3
Το δημοσιονομικό ισοζύγιο αναμένεται να καταλήξει ελλειμματικό στο τέλος του 2010 στο επίπεδο του -6% του ΑΕΠ. Το δημόσιο χρέος αναμένεται να διαμορφωθεί γύρω στο 62% του ΑΕΠ στο τέλος του 2010. Δεκέμβριο του 2009 σημειώθηκε αύξηση 4.163 προσώπων ή 19,3%. Ο μέσος όρος των εγγεγραμμένων ανέργων για ολόκληρο το 2010 ανήλθε σε 22.842 πρόσωπα, σε σύγκριση με 17.505 για το 2009, ή αύξηση 30,5%. Το δημοσιονομικό ισοζύγιο του κράτους διαμορφώθηκε στο τέλος του Νοεμβρίου 2010 σε έλλειμμα ύψους -2,4% του ΑΕΠ, σε σύγκριση με έλλειμμα 3,0% του ΑΕΠ για την ίδια εντεκάμηνη περίοδο του 2009. Λόγω του ότι μεγάλο μέρος των δημοσίων δαπανών καθίστανται καταβλητέες στο τέλος του έτους το δημοσιονομικό ισοζύγιο για ολόκληρο το 2010 αναμένεται να παραμείνει ελλειμματικό και να κυμανθεί γύρω στο -6,0% του ΑΕΠ (σημειώνεται ότι η αντίστοιχη πρόβλεψη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σε σχετική έκθεσή της Φθινοπώρου του 2010 - ανέρχεται σε 5,9% του ΑΕΠ για ολόκληρο το 2010). Οι αφίξεις τουριστών αυξήθηκαν κατά 1,5% για ολόκληρο το 2010. Τα έσοδα από τον τουρισμό για την περίοδο Ιανουαρίου- Νοεμβρίου του 2010 κατέγραψαν αύξηση κατά 4%. Το δημόσιο χρέος διαμορφώθηκε σε 56,2% του ΑΕΠ στο τέλος του 2009, από 48,4% του ΑΕΠ στο τέλος του 2008. Με βάση το πιο πάνω ανεφερθέν δημοσιονομικό ισοζύγιο, το δημόσιο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ, εκτιμάται ότι θα αυξηθεί περαιτέρω και θα κυμανθεί γύρω στο 62,2% στο τέλος του 2010. Για την περίοδο Ιανουαρίου Δεκεμβρίου 2010 οι αφίξεις τουριστών ανήλθαν σε 2.172.998 σε σύγκριση με 2.141.193 την αντίστοιχη περίοδο του 2009, σημειώνοντας αύξηση +1,5%. Κατά την εντεκάμηνη περίοδο Ιανουαρίου Νοεμβρίου 2010, τα έσοδα από τον τουρισμό υπολογίζονται σε 1.508,9 εκ. σε σύγκριση με 1.450,6 εκ. την αντίστοιχη περίοδο του 2009, σημειώνοντας αύξηση 4,0%. Σημειώνεται επίσης ότι για την ίδια εντεκάμηνη περίοδο του 2010, και η κατά κεφαλή δαπάνη τουριστών ανήλθε σε 714,5 σε σύγκριση με 699,1 για την αντίστοιχη περίοδο του 2009, παρουσιάζοντας αύξηση 2,2%. 4
Το 2010 αποτέλεσε ένα ακόμη δύσκολο έτος για την κυπριακή οικονομία και κυρίως για τους τομείς τουρισμού και κατασκευών. Σαφή αρνητικό επηρεασμό δέχθηκαν και τα δημόσια οικονομικά του κράτους. Το δημοσιονομικό έλλειμμα αναμένεται να ανέλθει στο τέλος του 2010 στα επίπεδα του -6% του ΑΕΠ. Στα μέσα Ιουλίου 2010 η Κύπρος μαζί με άλλες τρεις χώρες τέθηκαν υπό στενή παρακολούθηση με βάση τις διαδικασίες υπερβολικού ελλείμματος. Δέσμευση της Κύπρου έναντι της Ε.Ε. όπως περιορίσει το δημοσιονομικό έλλειμμα κάτω από το 3% μέχρι το τέλος του 2012. Προοπτικές Η κυπριακή οικονομία εξήλθε από την ύφεση εντός του 2010, όπως άλλωστε διαφάνηκε και με βάση τη θετική διαφοροποίηση του ΑΕΠ τρίμηνο με τρίμηνο. Παρά την οριακή ανάκαμψη της οικονομίας, το 2010 αποτέλεσε μία ακόμα δύσκολη χρονιά για τους δύο από τους κυριότερους τομείς της, τον τουριστικό και κατασκευαστικό τομέα. Τα χρόνια διαρθρωτικά προβλήματα όπως η διαβρωμένη ανταγωνιστικότητα του τουριστικού προϊόντος και η υπερεξάρτηση σε μεμονωμένες αγορές όπως αυτή της Βρετανίας, οξύνθηκαν με το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Τα δημόσια οικονομικά δέχθηκαν επίσης δραστική επιδείνωση κατά τη διάρκεια του εν λόγω έτους και σύμφωνα με έκθεση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (η οποία δημοσιεύθηκε αμέσως μετά την ολοκλήρωση του Κρατικού Προϋπολογισμού για το έτος 2011), σε ορίζοντα πενταετίας (2010-2015), εκτιμάται ότι το δημοσιονομικό έλλειμμα θα παραμείνει στα επίπεδα του 5%-6% του ΑΕΠ, ενώ το δημόσιο χρέος αναμένεται να αναρριχηθεί σε 72,5% του ΑΕΠ μέχρι το 2015. Οι εν λόγω εκτιμήσεις είχαν διενεργηθεί υπό την παραδοχή ότι η κυπριακή κυβέρνηση δεν είχε προωθήσει και λάβει πρόσθετα μέτρα δημοσιονομικής πειθαρχίας και εξυγίανσης των δημοσίων οικονομικών κατά τη δεδομένη στιγμή. Εξ άλλου, περί τα μέσα Ιουλίου 2010, η Κύπρος τέθηκε υπό την στενή παρακολούθηση της ΕΕ με βάση τις διαδικασίες υπερβολικού ελλείμματος μαζί με τη Φινλανδία, Βουλγαρία και τη Δανία. Το Συμβούλιο της Ε.Ε. (ECOFIN), ανακοίνωσε ότι η κυπριακή κυβέρνηση θα πρέπει εντός περιόδου δύο περίπου ετών (μέχρι το τέλος του 2012) να περιορίσει το δημοσιονομικό έλλειμμα σε επίπεδα χαμηλότερα του 3% του ΑΕΠ. Πιο αναλυτικά, οι στόχοι τέθηκαν για να μειωθεί το έλλειμμα σε 6% του ΑΕΠ στο τέλος του 5
2010, και κατά 1,5% του ΑΕΠ κατ έτος για τα επόμενα δύο χρόνια 2011-2012. Εγκρίθηκε πακέτο δημοσιονομικής εξυγίανσης περί τα τέλη του 2010. Περιλαμβάνει μεταξύ άλλων - επιβολή πρόσθετου ΦΠΑ σε τρόφιμα και φάρμακα, αύξηση στην τιμή του νερού και αύξηση φόρου κατανάλωσης στα καπνικά προϊόντα. Η κυπριακή κυβέρνηση και τα πολιτικά κόμματα συμφώνησαν σε πακέτο μέτρων δημοσιονομικής εξυγίανσης στις αρχές Δεκεμβρίου του 2010, το οποίο περιλαμβάνει μεταξύ άλλων - επιβολή πρόσθετου ΦΠΑ σε φάρμακα και τρόφιμα (με ισχύ από αρχές Ιανουαρίου 2010), αύξηση στην τιμή του νερού, εισαγωγή τέλους 0,05% στο παθητικό των τραπεζών για τα επόμενα δύο χρόνια, που αφορά τις καταθέσεις πέραν των 100.000, οι οποίες δεν καλύπτονται από το σχέδιο αποζημίωσης καταθετών και εξαιρουμένων των ιδίων κεφαλαίων και αύξηση φόρου κατανάλωσης στα καπνικά προϊόντα. Το πακέτο μέτρων υπολογίζεται ότι θα αποφέρει έσοδα της τάξης των 250 εκ., ενώ τροχιοδρομείται και περαιτέρω μείωση των λειτουργικών δαπανών του κράτους κατά 40 εκ. Ο οίκος Moody s ανακοίνωσε στις αρχές του 2011 ότι έθεσε την κυπριακή οικονομία υπό παρακολούθηση για πιθανή υποβάθμιση. Περί τα μέσα Ιανουαρίου 2010, ο οίκος Moody s ανακοίνωσε ότι έθεσε την πορεία της οικονομίας της Κύπρου υπό παρακολούθηση προς ενδεχόμενη υποβάθμιση της αξιολόγησής της. Η ενδεχόμενη υποβάθμιση σε μεταγενέστερο στάδιο δεν αναμένεται να θέσει την κυπριακή οικονομία εκτός της κατηγορίας Α διατηρώντας την δηλαδή αξιόχρεη. Η ανακοίνωση των Moody s υποκινήθηκε από τις ανησυχίες σχετικά με: την πρόσφατη επιδείνωση των δημόσιων οικονομικών της χώρας, η οποία αποδίδεται σε διαρθρωτικές αδυναμίες, τα προβλήματα ανταγωνιστικότητας, και την έκθεση του τραπεζικού συστήματος στις μακροοικονομικές πιέσεις της Ελλάδας. 6
Με βάση πρόσφατη έκθεση του World Economic Forum (Global Competitiveness Report 2010-2011), η Κύπρος υποχώρησε στην 40η θέση (από την 34η ένα χρόνο προηγουμένως). Ανάμεσα στις χώρες της Ε.Ε. κατατάσσεται σε 15η (από 14η τον προηγούμενο χρόνο). Στον πυλώνα της ανάπτυξης των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών ( Financial market development ) η Κύπρος βελτίωσε τη θέση της από 18η το προηγούμενο έτος σε 15η. Η επιδεινούμενη ανταγωνιστικότητα της Κύπρου επιβεβαιώθηκε και με βάσει την πρόσφατα δημοσιευθείσα έκθεση από τον οργανισμό World Eoconomic Forum. Η σχετική έκθεση Global Competitiveness Report 2010 2011, κατατάσσει την Κύπρο στην 40 η θέση (από την 34 η τον προηγούμενο χρόνο). Ανάμεσα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Κύπρος κατατάσσεται 15 η (από 14 η τον προηγούμενο χρόνο). Αξίζει να αναφερθεί, ότι η κατάταξη καθορίζεται με βάση τον Παγκόσμιο Δείκτη Ανταγωνιστικότητας (Global Competitiveness Index) και ο οποίος αποτελείται από 12 πυλώνες ανταγωνιστικότητας, ένας από τους οποίους αναφέρεται στο βαθμό ανάπτυξης των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών ( Financial market development ). Η Κύπρος, βελτίωσε τη θέση της στο συγκεκριμένο πυλώνα, και κατατάσσεται στη 15 η θέση (από τη 18 η που κατείχε το προηγούμενο έτος). Παρόλα αυτά, ο Υπουργός Οικονομικών σε δηλώσεις του περί τα τέλη Ιανουαρίου 2011, ανακοίνωσε ότι σύμφωνα με προκαταρκτικές εκτιμήσεις η Κυπριακή οικονομία αναπτύχθηκε με ρυθμό +0,8% το 2010 (έναντι αρχικής πρόβλεψης για +0,5%). Επίσης, ανέφερε ότι το δημοσιονομικό έλλειμμα περιορίστηκε σε -5,3% του ΑΕΠ (έναντι -6% του ΑΕΠ που αναμενόταν) και το δημόσιο χρέος σε 60,6% του ΑΕΠ (από 62,2% που υπολογιζόταν προηγουμένως). Σημ. : Η πιο πάνω μελέτη λαμβάνει υπόψη τις οικονομικές εξελίξεις μέχρι το τέλος Ιανουαρίου 2011. 7
ΚΥΡΙΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 2006 2007 2008 2009 2010 1 Α.Ε.Π. (πραγματικός ρυθμός ανάπτυξης - %) 4,1 5,1 3,6-1,7 +0,5 Ανεργία (%) 4,5 3,9 3,7 5,3 6,8 Πληθωρισμός (Ρυθμός δείκτη καταναλωτή - %) 2,5 2,4 4,7 0,3 2,4 Ρυθμός εναρμονισμένου δείκτη καταναλωτή - % 2,2 2,2 4,4 0,2 2,6 Δημοσιονομικό έλλειμμα (% ΑΕΠ) -1,2 +3,4 +0,9-6,4-6,0 Δημόσιο χρέος (% ΑΕΠ)) 64,6 58,3 48,4 56,2 62,2 Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών (% ΑΕΠ) -7,0-11,7-17,7-8,5-6,1 Βασικό επιτόκιο repo rate* (31 Δεκ.-%) 4,25 4,00 3,00 1,75 1,75** *Από την 1 η Σεπτεμβρίου 2006, το βασικό επιτόκιο για την τιμολόγηση των δανείων σε λίρες Κύπρου ορίστηκε αυτό της κύριας αναχρηματοδότησης (repo rate), σε αντικατάσταση του επιτοκίου διευκόλυνσης οριακής χρηματοδότησης (Lombard rate). Σημειώνεται ότι από την 1 η Ιανουαρίου 2008 η Κύπρος έγινε πλήρες μέλος του Ευρωσυστήματος και ως εκ τούτου ο καθορισμός των επιτοκίων θα γίνεται πλέον από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ). ** Ισχύον επιτόκιο οριακής χρηματοδότησης της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ECB marginal lending facility) Πηγή στατιστικών στοιχείων για την κυπριακή οικονομία : Υπ. Οικονομικών, Κεντρική Τρ. της Κύπρου, Στατιστική Υπηρεσία. 1 Πρόβλεψη 8
Ημερολόγιο 2010: Τα κυριότερα χρηματοοικονομικά και πολιτικά γεγονότα στην Κύπρο, Ελλάδα και τον κόσμο Στον πιο κάτω πίνακα παρατίθεται μια επιλογή από τα σημαντικότερα κατά την άποψή μας οικονομικά και πολιτικά γεγονότα που έλαβαν χώρα εντός του 2010, κυρίως στην Κύπρο και την Ελλάδα, αλλά και διεθνώς. Σημειώνεται ότι ο πίνακας σε καμία περίπτωση δεν εξαντλεί όλα τα σημαντικά γεγονότα του εν λόγω έτους σε παγκόσμιο επίπεδο. Ιανουάριος Η οικονομία των ΗΠΑ αναπτύσσεται με ρυθμό 5,7% το 4ο τρίμηνο του 2009 Ο οίκος Moody s προειδοποιεί για νέα υποβάθμιση της ελληνικής οικονομίας Πρώτες αναφορές ξένου τύπου για χρεοκοπία της Ελλάδας Έναρξη εντατικών συνομιλιών για Κυπριακό Τα ανακριβή στατιστικά στοιχεία της Ελλάδας και τα spreads Ιστορική δικαστική απόφαση για περιουσίες Ελληνοκυπρίων στα κατεχόμενα Φεβρουάριος Στήριξη της Ε.Ε. προς την Ελλάδα Ανακοινώνεται ότι το Αμερικανικό ΑΕΠ αναπτύχθηκε με ετήσιο ρυθμό 5,7% κατά το τέταρτο τρίμηνο του 2009, αποτελώντας την ταχύτερη ανάπτυξη που πετύχαινε η οικονομία τα τελευταία έξι χρόνια. Παρόλα αυτά, η συρρίκνωση που υπέστη η οικονομία των ΗΠΑ εντός του 2009 υπήρξε η χειρότερη από το 1946. Ο οίκος Moody s αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο για νέα υποβάθμιση της ελληνικής οικονομίας, μόλις 20 μέρες μετά την υποβάθμιση στην οποία είχε προχωρήσει στις 22 Δεκεμβρίου 2009. Ο ξένος τύπος αρχίζει να προβλέπει έξοδο της Ελλάδας από την Ευρωζώνη, διοχετεύοντας σενάρια χρεοκοπίας, συγκρίνοντας την Ελλάδα με την Αργεντινή. Άρχισαν οι εντατικές συνομιλίες μεταξύ του Προέδρου Χριστόφια και του Μεχμέτ Αλί Ταλάτ στα πλαίσια των απευθείας διαπραγματεύσεων για λύση του Κυπριακού. Στις 12 Ιανουαρίου 2010, μετά την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με αναφορά στα αναληθή και ανακριβή στατιστικά στοιχεία για την Ελληνική οικονομία (της περιόδου 2005-2008), τα spreads εκτινάχθηκαν στις 228 μονάδες. Στις 27 του ίδιου μήνα κατέγραψαν ένα νέο ιστορικό ρεκόρ, έπειτα από δημοσίευμα των Financial Times σύμφωνα με το οποίο η Ελλάδα σχεδίαζε την πώληση ομολόγων ύψους 25 δισ. στην Κίνα. Αν και το Υπουργείο Οικονομικών της Ελλάδας διαψεύδει κατηγορηματικά, η διαφορά απόδοσης του ελληνικού 10- ετούς ομολόγου με το αντίστοιχο γερμανικό, εκτινάχθηκε μέχρι τις 373 μονάδες βάσης. Μετά από πολύχρονη δικαστική μάχη, το Βρετανικό Εφετείο, σε τελεσίδικη απόφασή του, δικαίωσε πλήρως τον πρόσφυγα Μελέτη Αποστολίδη και διέταξε το ζεύγος Όραμς να κατεδαφίσει την οικία που ανέγειρε σε γη που ανήκει στον Ελληνοκύπριο πρόσφυγα στη Λάπηθο. Η συγκεκριμένη απόφαση θεωρείται σταθμός για παρόμοιες περιπτώσεις σφετερισμού ελληνοκυπριακών περιουσιών από Ευρωπαίους πολίτες στα κατεχόμενα. Ανακοινώνεται στις 11 Φεβρουαρίου η στήριξη της Ε.Ε. προς την Ελλάδα για την επίλυση των δημοσιονομικών της προβλημάτων, παρά το γεγονός ότι μέχρι τη δεδομένη στιγμή η Ελληνική Κυβέρνηση δεν είχε ζητήσει οικονομική βοήθεια. 9
Μάρτιος Απρίλιος Έγκριση νομοσχεδίου για εργοδότηση ανέργων στις ΗΠΑ Πακέτο μέτρων λαμβάνει η Ελλάδα υπό την πίεση της Ε.Ε. Προσφυγή της Ελλάδας στο μηχανισμό διάσωσης Ε.Ε. και Δ.Ν.Τ. Εκλογές στα κατεχόμενα Υπογραφή συμφωνιών και Μνημονίων μεταξύ Κύπρου και Κατάρ Η οικονομία των ΗΠΑ παρουσίασε ρυθμό ανάπτυξης 3,2% το πρώτο τρίμηνο του 2010 Στις 17 Μαρτίου εγκρίνεται στις ΗΠΑ νομοθετική ρύθμιση η οποία περιλαμβάνει κίνητρα προς μικρές επιχειρήσεις για την εργοδότηση νέων υπαλλήλων οι οποίοι ήταν άνεργοι για 60 ημέρες. Το σχετικό νομοσχέδιο περιλαμβάνει και μέτρα για τη βελτίωση των οδικών αρτηριών και την ανοικοδόμηση γεφυρών. Ανακοινώνονται επώδυνα μέτρα, όπως η κατάργηση των δώρων Χριστουγέννων και Πάσχα για τους εργαζόμενους στο Δημόσιο και στις ΔΕΚΟ, καθώς και περικοπή των επιδομάτων των δημοσίων υπαλλήλων κατά 15%. Η μείωση των αποδοχών θα είναι της τάξης του 7%-8% κατά μέσο όρο στον στενό και ευρύτερο δημόσιο τομέα, μέσω της περικοπής των επιδομάτων, του 13 ου και του 14 ου μισθού, πάγωμα των συντάξεων, αύξηση των συντελεστών του ΦΠΑ, επιβολή έκτακτης εισφοράς και καθιέρωση φορολογικού συντελεστή 45% για τα εισοδήματα άνω των 100.000 και αύξηση της φορολογίας σε καύσιμα, ηλεκτρικό ρεύμα, τσιγάρα, ποτά και μεγάλα Ι.Χ. Το πακέτο των μέτρων που έλαβε η Ελλάδα σε μια προσπάθεια να κατευνάσει τις αγορές και να περιορίσει το κόστος δανεισμού περιλάμβανε μέτρα ύψους 5,5 δισ. τα οποία είναι σχεδόν ισομερώς κατανεμημένα μεταξύ εσόδων και δαπανών. Στις 23 Απριλίου 2010, ο πρωθυπουργός της Ελλάδας ανακοινώνει την προσφυγή της χώρας στο μηχανισμό διάσωσης της Ε.Ε. και του Δ.Ν.Τ. Η Ελλάδα ενεργοποιεί το πακέτο βοήθειας από την Ε.Ε. ύψους 110 δισ. με σκοπό την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης και προσφεύγει και επισήμως στο ΔΝΤ. Στις 19 Απριλίου διεξάγονται οι λεγόμενες προεδρικές εκλογές στο ψευδοκράτος, στις οποίες επικρατεί ο Ντερβίς Έρογλου. Με την αναρρίχησή του στην προεδρία του ψευδοκράτους, ο Έρογλου ανέλαβε και το ρόλο του επίσημου διαπραγματευτή της τουρκοκυπριακής πλευράς στις απευθείας συνομιλίες, κάτι που η Λευκωσία θεώρησε δυσμενή εξέλιξη. Δύο συμφωνίες και τέσσερα μνημόνια συναντίληψης σε διάφορους τομείς δραστηριοτήτων, υπογράφηκαν μεταξύ της Κύπρου και του Κατάρ. Η μία συμφωνία αφορά την κατασκευή υπερπολυτελούς ξενοδοχειακής μονάδας στην καρδιά της Λευκωσίας. Το φιλόδοξο έργο αναμενόταν να αρχίσει περί τα τέλη του 2010, ωστόσο στην πορεία διαφάνηκε ότι προέκυψαν διαφωνίες στην εκτίμηση της αξίας της γης, γεγονός που καθυστερεί την έναρξή του. Η αμερικανική οικονομία παρουσίασε ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης 3,2% το πρώτο τρίμηνο του 2010. Η αύξηση καταγράφηκε για τρίτο συνεχόμενο τρίμηνο σε σχέση με συρρίκνωση προηγουμένως. Παρόλο που η αύξηση στο ΑΕΠ δεν συντελέστηκε με τόσο γοργούς ρυθμούς ώστε να αντισταθμίσει τη μείωση που καταγράφηκε κατά την περίοδο ύφεσης, εντούτοις, υπέδειξε την αργή βελτίωση της οικονομίας της χώρας. 10
Μάιος Ιούνιος Τριπλή υποβάθμιση της πιστοληπτικής ικανότητας της Ελλάδας από Standard & Poor s Υποβάθμιση Ελληνικής οικονομίας και από Fitch Υποβάθμιση Ελληνικής οικονομίας και από οίκο Moody s Έγκριση μηχανισμού στήριξης προς την Ελλάδα Πρόνοιες Μνημονίου για τη στήριξη της Ελλάδας Συγχώνευση των αεροπορικών εταιρειών United και Continental Τετραπλή υποβάθμιση της Ελλάδας από Moody s Η Κίνα τερματίζει τους νομισματικούς δεσμούς της με το δολάριο Αμερικής Η ελληνική οικονομία δέχθηκε ακόμη ένα χτύπημα τον Απρίλιο, αφού ο οίκος Standard & Poor s προέβηκαν σε τριπλή υποβάθμιση της πιστοληπτικής της ικανότητας, υποβιβάζοντάς την στην κατηγορία junk. Ο οίκος Fitch προέβηκε επίσης στις 9 Απριλίου σε υποβάθμιση της μακροπρόθεσμης πιστοληπτικής ικανότητας της Ελλάδας από ΒΒΒ+ σε ΒΒΒ-, με αρνητικό επενδυτικό ορίζοντα. Ο οίκος Moody s υποβάθμισε επίσης την ελληνική οικονομία στις 22 Απριλίου σε Α3 από Α2, με αρνητικό επενδυτικό ορίζοντα και θέτοντάς την υπό παρακολούθηση για πιθανή περαιτέρω υποβάθμιση. Δόθηκε η τελική έγκριση για το μηχανισμό στήριξης της Ελλάδας, η οποία θα λάβει συνολικά το ποσό των 110 δισ. σε διάστημα τριών ετών, με επιτόκιο 5%. Τα 80 δισ. προέρχονται από την Ε.Ε. και τα υπόλοιπα 30 δισ. από το ΔΝΤ. Το μνημόνιο συνεννόησης, όπως αποκαλείται η συμφωνία για τη στήριξη της Ελλάδας από το ΔΝΤ και την Ευρωζώνη προβλέπει μεταξύ άλλων την κατάργηση της 13ης και 14ης σύνταξης για όσους συνταξιούχους είναι ηλικίας κάτω των 60 ετών ανεξαρτήτως του ύψους της σύνταξης που λαμβάνουν, αύξηση του ορίου απολύσεων και μείωση της αποζημίωσης, τριετές πάγωμα μισθών, μείωση συντάξεων και μετάταξη εκατοντάδων προϊόντων (μεταξύ αυτών και τροφίμων) από τους χαμηλούς συντελεστές ΦΠΑ στον υψηλότερο. Προβλέπει επίσης έκτακτη εισφορά στις επιχειρήσεις για τρία και όχι ένα χρόνια. Στις 3 Μαΐου ανακοινώνεται στις ΗΠΑ η πρόθεση συγχώνευσης των αεροπορικών εταιρειών United και Continental Airlines. Η νέα γιγάντια εταιρεία αερομεταφορών θα έχει μεγαλύτερο μέγεθος από την πρωτοπόρο μέχρι τότε Delta Air Lines. Στις 14 Ιουνίου ο διεθνής οίκος αξιολόγησης Moody s προχώρησε σε τετραπλή υποβάθμιση της ελληνικής οικονομίας στην κατηγορία Ba1 τοποθετώντας την στην κατηγορία junk. Αποτέλεσμα της υποβάθμισης υπήρξε η ακόμη δυσκολότερη χρηματοδότηση των ελληνικών τραπεζών από την ΕΚΤ, η άνοδος των spreads και των CDS σε επίπεδα ρεκόρ, η υποχώρηση του χρηματιστηρίου σε επίπεδα προ ΟΝΕ εποχής και η τοποθέτηση της Ελλάδας στην πρώτη θέση της κατάταξης των χωρών με τις μεγαλύτερες πιθανότητες χρεοκοπίας. Στις 24 Ιουνίου, σε μια αναπάντεχη κίνηση, η Κίνα ανακοίνωσε ότι θα αποδεσμεύσει την ισοτιμία του νομίσματός της γουάν από την ισοτιμία του Αμερικανικού δολαρίου. Το γουάν υπήρξε συνδεδεμένο με το Αμερικανικό δολάριο, από τον Ιούλιο του 2008, όταν η Κίνα υπέστη χρηματοπιστωτική κρίση. 11
Ιούλιος Αύγουστος Υπό επιτήρηση η κυπριακή οικονομία Υπερψήφιση του νέου ασφαλιστικού νομοσχεδίου στην Ελλάδα Σε ισχύ το νέο σύστημα δημοσίων συγκοινωνιών στην Κύπρο Συμφωνία για την αναμόρφωση των κανόνων εποπτείας των τραπεζών (Basel III) Αλλαγή στην ηγεσία της ΒΡ Η Ρωσία παγώνει τις εξαγωγές σιτηρών μετά τις εκτεταμένες πυρκαγιές Ένεση 25 δις. προς τις ελληνικές τράπεζες Η οικονομία της Κίνας ξεπερνά αυτήν της Ιαπωνίας και κατατάσσεται 2η παγκοσμίως Η κυπριακή οικονομία τίθεται περί τα μέσα του Ιουλίου και επίσημα υπό επιτήρηση, λόγω υπερβολικού δημοσιονομικού ελλείμματος, μαζί με τη Φινλανδία, τη Βουλγαρία και τη Δανία. Το Συμβούλιο ECOFIN παραχώρησε διορία μέχρι το τέλος του 2012 στην κυπριακή κυβέρνηση, προκειμένου να μειώσει το έλλειμμα κάτω από το όριο του 3% του ΑΕΠ. Το νέο ασφαλιστικό νομοσχέδιο στην Ελλάδα υπερψηφίζεται και προβλέπει μείωση των συντάξεων και αύξηση του ορίου ηλικίας συνταξιοδότησης στο δημόσιο. Τίθεται από τις αρχές του μήνα Ιουλίου σε ισχύ το νέο σύστημα δημοσίων συγκοινωνιών στην Κύπρο, με στόλο καινούριων και σύγχρονων λεωφορείων, συχνότερες διαδρομές, χαμηλότερα κόμιστρα και νυχτερινές διαδρομές. Δωρεάν η μεταφορά μαθητών, στρατιωτών, κατόχων κοινωνικής κάρτας και παιδιών κάτω των 12 ετών, ενώ οι φοιτητές καταβάλλουν το μισό της αξίας του εισιτηρίου. Κατόπιν αρκετών εισηγήσεων της Επιτροπής για την Εποπτεία των Τραπεζών (Basel Committee on Banking Supervision), συμφωνήθηκε τον Ιούλιο το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα ισχύσει η αναμόρφωση των κανόνων εποπτείας των τραπεζών. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι νέοι κανόνες παίρνουν τη μορφή αναθεωρήσεων του Capital Requirements Directive (CRD) για να τους ενσωματώσουν. Στις 7 Ιουλίου η Ε.Ε. ολοκλήρωσε τον τρίτο γύρο αναθεωρήσεων στο CRD. Η πολυεθνική πετρελαϊκή εταιρεία ΒΡ με έδρα το Λονδίνο, ανακοινώνει την αλλαγή στην ηγεσία της, κατόπιν της άνευ προηγουμένου οικολογικής καταστροφής που προκλήθηκε από τη διαρροή πετρελαίου στον κόλπο του Μεξικού, από σημείο εξόρυξης της εταιρείας. Μετά την παρατεταμένη ξηρασία (τη χειρότερη των τελευταίων 130 χρόνων) και τις συνεπακόλουθες μεγάλης έκτασης πυρκαγιές στη Ρωσία που κατέστρεψαν τεράστιες εκτάσεις καλλιεργειών, ανακοινώθηκε η διακοπή των εξαγωγών σιτηρών από τη Ρωσία. Σωσίβιο για τη συνέχιση της χρηματοδότησης των ελληνικών επιχειρήσεων και νοικοκυριών αποτέλεσε η γενναία ένεση των 25 δις. που ανακοίνωσε η κυβέρνηση με τη μορφή νέων εγγυήσεων προς τις τράπεζες. Μετά από σειρά ετών γρήγορης οικονομικής ανάπτυξης, η οικονομία της Κίνας κατέστη και επίσημα η δεύτερη μεγαλύτερη ανά τον κόσμο, ξεπερνώντας εκείνη της Ιαπωνίας, και προσεγγίζοντας αυτήν των Ηνωμένων Πολιτειών. Εντός του 2010, η κινεζική οικονομία αποτιμήθηκε σε αξία των $5,7 τρισεκατομμυρίων, έναντι της ιαπωνικής που αποτιμήθηκε σε $5,4 τρισεκατομμυρίων. Η αξία του ΑΕΠ των ΗΠΑ για το 2010 εκτιμάται ότι ανήλθε σε $14,6 τρισεκατομμύρια. 12
Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Συμφωνία για την εκταμίευση της δεύτερης δόσης του δανείου της τρόικας προς την Ελλάδα Αυστηρότεροι κανόνες εποπτείας των τραπεζών στην Ε.Ε. το 2011 Ανακοινώνεται στις ΗΠΑ η εξαγορά της της AirTran από την Southwest Airlines Η Αμερικανική οικονομία αναπτύχθηκε κατά 2% το τρίτο τρίμηνο Προϋπολογισμός λιτότητας για το 2011 κατατίθεται στην κυπριακή Βουλή των Αντιπροσώπων Υπογραφή συμφωνιών μεταξύ Κύπρου - Ρωσίας Επίσκεψη εκπροσώπων της τρόικα στην Ελλάδα Πάγωμα μισθών των δημοσίων υπαλλήλων ανακοινώνεται στις ΗΠΑ Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων δικαιώνει 13 Ελληνοκύπριους Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα γνωμοδοτούν θετικά ως προς την εκταμίευση της δεύτερης δόσης του δανείου προς την Ελλάδα. Στο μεταξύ, εκτινάσσονται στα ύψη τα spreads των ελληνικών ομολόγων, μετά τις δηλώσεις του επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας, ο οποίος αμφισβήτησε το ύψος του ελληνικού χρέους. Στα μέσα Σεπτεμβρίου ανακοινώνεται από την Ε.Ε. ότι εντός του 2011 θα ισχύσουν αυστηρότεροι κανόνες εποπτείας των τραπεζών, κατόπιν σχετικής απόφασης λίγες μέρες νωρίτερα της Επιτροπής της Βασιλείας να αυξήσει τα όρια κεφαλαιακής επάρκειας. Η σχετική αναθεώρηση και ενσωμάτωση των αυστηρότερων κανόνων στο CRD σε κοινοτικό επίπεδο, αφορά τον τέταρτο γύρο παρόμοιων αναθεωρήσεων. Στις 27 Σεπτεμβρίου η Southwest Airlines, η μεγαλύτερη αεροπορική εταιρεία χαμηλού κόστους στις ΗΠΑ, ανακοινώνει ότι εξαγοράζει την AirTran Airways για $1,4 δισ. Η οικονομία των ΗΠΑ αναπτύχθηκε με ρυθμό 2% σε ετήσια βάση κατά το τρίτο τρίμηνο του 2010. Οι αναλυτές συμφωνούν ότι ασθενείς ρυθμοί ανάπτυξης σαν και αυτόν δεν δύνανται να απαμβλύνουν την ανεργία της χώρας που ανέρχεται σε 9,6%. Ο πιο λιτός προϋπολογισμός της Κύπρου των τελευταίων 30 ετών, χαρακτηρίστηκε αυτός που κατατέθηκε για το 2011 τον Οκτώβριο στην Κυπριακή βουλή των Αντιπροσώπων. Σειρά συμφωνιών υπέγραψαν η Κύπρος και η Ρωσία κατά την επίσκεψη του προέδρου της δεύτερης στην Κύπρο. Στις 15 Νοεμβρίου εκπρόσωποι της τρόικα επισκέπτονται την Ελλάδα και διενεργούν σειρά συναντήσεων με αρμόδιους κυβερνητικούς αξιωματούχους. Αποφαίνονται ότι το πρόγραμμα δημοσιονομικής εξυγίανσης εξελίσσεται καλά σε γενικές γραμμές. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα, ανακοινώνει το διετές πάγωμα των μισθών όλων των δημοσίων υπαλλήλων, σε μια προσπάθεια συγκράτησης του τεράστιου δημοσιονομικού ελλείμματος με το οποίο είναι αντιμέτωπες οι ΗΠΑ. Η κίνηση αυτή αναμένεται να αποφέρει $5 δισ. μέσα στη διετία, ενώ το έλλειμμα ξεπερνά το $1 τρισεκατομμύριο. Στη δικαίωση 13 Ελληνοκυπρίων που δεν είχαν τη δυνατότητα πρόσβασης και εκμετάλλευσης της περιουσίας τους στα κατεχόμενα, μετά την τουρκική εισβολή στο νησί το 1974, προχώρησε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, καταδικάζοντας την Τουρκία, κατά περίπτωση, για παραβίαση του δικαιώματος προστασίας της ιδιοκτησίας και του δικαιώματος στο σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. 13
Δεκέμβριος Δίνεται το πράσινο φως για την εκταμίευση της τρίτης δόσης του δανείου προς την Ελλάδα Η Βουλή των Ελλήνων ψηφίζει πολυνομοσχέδιο αλλαγών στις εργασιακές σχέσεις Η Αμερικανική Γερουσία εγκρίνει νομοσχέδιο φορολογικών περικοπών Έγκριση δανειακής σύμβασης προς Ιρλανδία Πενταπλή υποβάθμιση της Ιρλανδίας από Moody s Υποβάθμιση οικονομίας της Πορτογαλίας από Fitch Η τρόικα δίνει τη συγκατάθεσή της για την εκταμίευση της τρίτης δόσης των 9 δισ. προς την Ελλάδα. Στις 14 Δεκεμβρίου η Βουλή των Ελλήνων ψήφισε πολυνομοσχέδιο το οποίο μεταξύ άλλων προβλέπει αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις και μείωση των μισθών στις ΔΕΚΟ (Δημόσιες Εταιρείες Κοινής Ωφέλειας). Με 81 ψήφους υπέρ και 19 κατά, η Αμερικανική Γερουσία ενέκρινε στις 15 Δεκεμβρίου πακέτο φορολογικών αυξήσεων ύψους $858 δισ., το οποίο μεταξύ άλλων προβλέπει αύξηση της φορολογίας για όλους τους Αμερικανούς πολίτες, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που απολαμβάνουν πολύ υψηλά εισοδήματα. Στις 17 Δεκεμβρίου το πακέτο εγκρίθηκε και από τη Βουλή των Αντιπροσώπων. Στις 16 Δεκεμβρίου εγκρίθηκε από το ΔΝΤ η δανειακή σύμβαση ύψους 22,5 δισ. προς την Ιρλανδία, ένα μόλις εικοσιτετράωρο μετά την έγκριση από το ιρλανδικό κοινοβούλιο με ισχνή πλειοψηφία της έκκλησης για άμεση παροχή εξωτερικής οικονομικής βοήθειας. Σε επιθετική υποβάθμιση της πιστοληπτικής αξιολόγησης της Ιρλανδίας προχώρησε ο διεθνής οίκος αξιολόγησης Moody s, αφού διαμόρφωσε την αξιολόγηση σε Baa1, δηλαδή πέντε βαθμίδες χαμηλότερα από την προηγούμενη αξιολόγηση του Aa2. Ο επενδυτικός ορίζοντας είναι αρνητικός. Η υποβάθμιση αντανακλά τα προβλήματα του τραπεζικού κλάδου της χώρας, καθώς οι οικονομικές προοπτικές είναι ζοφερές με βάση την πορεία της οικονομίας της χώρας. Στις 23 Δεκεμβρίου ο οίκος Fitch υποβάθμισε την πιστοληπτική ικανότητα της Πορτογαλίας σε Α+ από ΑΑ-, καθώς εντείνεται η ανησυχία για την υποτονική ανάπτυξη της χώρας, η οποία συνδέεται με τη μείωση της εσωτερικής ζήτησης. Ο επενδυτικός ορίζοντας παραμένει αρνητικός. Η υποβάθμιση έγινε λίγες μόνο μέρες μετά αφού και ο οίκος Moody s ανακοίνωσε ότι εξετάζει το ενδεχόμενο υποβάθμισης κατά μία ή δύο βαθμίδες της πιστοληπτικής ικανότητας της Πορτογαλίας. Πηγές: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Εφημερίδα Ο Φιλελεύθερος, www.infoplease.com, www.expres.gr, www.greeknewsonline.com, www.reporter.gr. 14