ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 03, Σ. Καλογήρου (Επ. ISBN: 978-960-8688-6-6 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ: ΜΙΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΜΕ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΑ ΧΩΡΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΕΤΡΙΑΣ Αλεξιάδης, Στυλιανός και Λαδιάς Χρίστος Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων, Δ/νση Αγροτικής Πολιτικής & Τεκμηρίωσης, Τμήμα Αγροτικής Στατιστικής, Αχαρνών 5, 0 76, Τηλ. 0 557, Emal: ax5u00@mnagrc.gr Λέκτορας, Πανεπιστήμιο Στερεάς Ελλάδας, Τμήμα Περιφερειακής Οικονομικής Ανάπτυξης, Πλατεία Λάμπρου Κατσώνη, Λεβάδεια - 300., Τηλ. 60-6558, Emal: caladas@oene.gr Λέξεις Κλειδιά: Περιφερειακές Ανισότητες, Ευρωπαϊκή Ένωση, Υιοθέτηση Τεχνολογίας Ενότητα: Χωρική Οικονομετρία Χωρικές Ανισότητες Περίληψη: Η ικανότητα των περιφερειών να υιοθετούν τις τεχνολογικές καινοτομίες, σε συνδυασμό με τις υφιστάμενες συνθήκες σε κάθε περιφέρεια, αποτελεί παράγοντα καθοριστικής σημασίας για την διαδικασία περιφερειακής σύγκλισης. Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η εμπειρική εξέταση των τάσεων μεγέθυνσης και σύγκλισης των περιφερειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 7 (ΕΕ-7 κατά την χρονική περίοδο 995-006. Τα εμπειρικά αποτελέσματα φανερώνουν ότι η ικανότητα απορρόφησης τεχνολογίας σχετίζεται θετικά με τον ρυθμό μεγέθυνσης των περιφερειών. Παρόλα αυτά, η οικονομετρική ανάλυση φανερώνει ότι οι επικρατούσες συνθήκες στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες δεν είναι ευνοϊκές για την αποτελεσματική υιοθέτηση τεχνολογίας. Το γεγονός αυτό θα πρέπει να ληφθεί υπόψη στον μελλοντικό σχεδιασμό και εφαρμογή οι περιφερειακών πολιτικών στην ΕΕ-7. Πιο συγκεκριμένα, η περιφερειακή πολιτική θα πρέπει να προσανατολισθεί προς την κατεύθυνση της βελτίωσης των συνθηκών που θα επιτρέψουν στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες να υιοθετήσουν τεχνολογικές καινοτομίες σε όλο το φάσμα της παραγωγικής δραστηριότητας ώστε να εισέλθουν σε μια τροχιά ταχύτερης σύγκλισης με τις (τεχνολογικά ανεπτυγμένες περιφέρειες. Asrac: The curren economc crss n Europe pus he ssue of regonal convergence no a new perspecve. Wheher regons exh a paern of convergence depends on he degree o whch nfrasrucure condons are approprae for he adopon of echnologcal mprovemens. The aly of a regon o adop echnology s an endogenous elemen refleced, n general erms, on he resources devoed n scence and echnology. The proposon s ha a hgh percenage of laour employed n echnologcally advanced secors leads a regon o a paern of convergence. To examne hs hypohess, we esmae an endogenous model of regonal convergence usng daa for he NUTS- regons of he EU-7 durng he me perod 995-006. The resuls sugges ha adopon of echnology has a sgnfcan effec n regonal convergence n Europe. The emprcal analyss s also shown o have mporan mplcaons for he drecon of regonal polcy n Europe. Key Words: Technologcal Cach-up, Technology Adopon, European Regons. Εισαγωγή Κατά τα τελευταία χρόνια σημειώθηκε ένα αυξημένο ενδιαφέρον για την μελέτη της διαδικασίας περιφερειακής σύγκλισης. Πράγματι, οι σχετικές μελέτες (π.χ. Areu e al, 005, Ara e al, 008, Boldrn, and Canova, 00, Buon and Penecos, 995 αυξάνονται με γοργό ρυθμό. Σήμερα, Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν κείμενο είναι αυστηρά προσωπικές.
ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 03, Σ. Καλογήρου (Επ. ISBN: 978-960-8688-6-6 στην αρχή της δεύτερης δεκαετίας του ου αιώνα το θέμα παραμένει πιο επίκαιρο από ποτέ. Αυτό οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στο αυξημένο ενδιαφέρον για την οικονομική ανάπτυξη των φτωχότερων περιφερειών, γεγονός που οδήγησε στον σχεδιασμό και την εφαρμογή μιας πληθώρας περιφερειακών πολιτικών. Παρά το γεγονός ότι στα διάφορα θεωρητικά σχήματα η συνεισφορά της τεχνολογίας έχει αναγνωρισθεί ως καθοριστικός παράγοντας για την περιφερειακή σύγκλιση, στις σχετικές εμπειρικές μελέτες έχει δοθεί υπέρμετρη έμφαση στην σημασία της κεφαλαιακής συσσώρευσης. Αντίθετα, λιγότερη βαρύτητα δίδεται στην συνεισφορά του τεχνολογικού στοιχείου στην διαδικασία περιφερειακής σύγκλισης. Σύμφωνα με την άποψη των Bernard and Jones (996, ωστόσο, τα αποτελέσματά των εμπειρικών μελετών που προκύπτουν θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και παραπλανητικά εφόσον η τεχνολογία και ιδιαίτερα η διαδικασία της υιοθέτησης καινοτομιών, δεν εισέρχεται ως επεξηγηματική μεταβλητή στα σχετικά οικονομετρικά υποδείγματα. Η παρούσα μελέτη αποσκοπεί στην ανάπτυξη ενός εμπειρικού υποδείγματος, ενδογενούς χαρακτήρα, το οποίο αποδίδει τις τάσεις περιφερειακής σύγκλισης (ή απόκλισης στις υφιστάμενες διαφορές του βαθμού υιοθέτησης τεχνολογίας μεταξύ περιφερειών. Το εν λόγω υπόδειγμα αναπτύσσεται στο τμήμα ενώ στο τμήμα 3 εξετάζονται οι εμπειρικές προσεγγίσεις και τα στατιστικά στοιχεία, που θα χρησιμοποιηθούν στην εμπειρική ανάλυση. Η οικονομετρική εκτίμηση του υποδείγματος πραγματοποιείται στο τμήμα 4 και αφορά τις περιφερειακές ενότητες (NUTS- της ΕΕ-7. Tα κυριότερα συμπεράσματα συνοψίζονται στο τμήμα 5.. Υιοθέτηση τεχνολογίας και περιφερειακή σύγκληση Η συμβατική νεοκλασική προσέγγιση της περιφερειακής οικονομικής ανάλυσης θεωρεί ότι η διάχυση και η υιοθέτηση της τεχνολογίας είναι καθοριστικοί παράγοντες για την ρυθμό μεγέθυνσης των περιφερών. Εφόσον, οι τεχνολογικές καινοτομίες διαχέονται ανάμεσα στις περιφερειακές ενότητες μιας οικονομίας, τότε η περιφερειακή σύγκλιση είναι ένα, σχεδόν, φυσικό επακόλουθο. Η πρόβλεψη αυτή βασίζεται στην υπόθεση της άμεσης και ανεμπόδιστης υιοθέτησης τεχνολογικών καινοτομιών. Μια υπόθεση, ωστόσο, η οποία δεν αποτελεί μια ρεαλιστική απεικόνιση των υφιστάμενων συνθηκών. Πραγματικά, η υιοθέτηση τεχνολογικών καινοτομιών δεν είναι μια απλή και αυτόματη διαδικασία. Οι λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες θα πρέπει να διαθέτουν την κατάλληλη υποδομή που θα επιτρέψει μια αποτελεσματική υιοθέτηση της τεχνολογίας. Σύμφωνα με την νεοκλασική άποψη, όσο μεγαλύτερο είναι το τεχνολογικό κενό (ή χάσμα σε μια περιφέρεια σε σχέση με το τεχνολογικό επίπεδο στην πιο ανεπτυγμένη τεχνολογικά ηγετική περιφέρεια, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η υιοθέτηση της τεχνολογίας, και κατ επέκταση ο ρυθμός τεχνολογικής εξέλιξης, ceers parus 3. Σε μαθηματικούς όρους η άποψη αυτή είναι δυνατόν να * παρουσιασθεί με την μορφή μιας απλής εξίσωσης: da A ( A A, υπό την συνθήκη 0. Στην εν λόγω σχέση, με A * και A σημειώνεται, αντιστοίχως, το τεχνολογικό επίπεδο στην πιο ανεπτυγμένη ηγετική περιφέρεια και σε μια οποιαδήποτε άλλη περιφέρεια (Armsrong and * Taylor, 000, σ. 79. Η διαφορά ( A A, κατά συνέπεια, αποτελεί μια προσπάθεια ποσοτικής προσέγγισης του τεχνολογικού κενού. Σύμφωνα με αυτή την έκφραση, υφίσταται μια θετική συσχέτιση μεταξύ του τεχνολογικού κενού και του ρυθμού τεχνολογικής εξέλιξης μίας περιφέρειας, όπως προσδιορίζεται από την θετική τιμή της παραμέτρου λ. Με άλλα λόγια, όσο μεγαλύτερη είναι η απόσταση μιας περιφέρειας από το τεχνολογικό επίπεδο της ηγετικής περιφέρειας, όσο μεγαλύτερο δηλαδή είναι το τεχνολογικό κενό, τόσο γρηγορότερη είναι η τεχνολογική πρόοδος στην συγκεκριμένη περιφέρεια. Η οικονομική λογική του επιχειρήματος αυτού περιγράφεται από τους Armsrong and Taylor (000 ως εξής. Οι λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες βρίσκονται σε σχετικά πλεονεκτικότερη θέση από τις περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες, οι οποίες θα πρέπει να επενδύσουν στην δημιουργία νέων τεχνολογιών, μια διαδικασία η οποία απαιτεί την διάθεση σημαντικών πόρων. Το νεοκλασικό υπόδειγμα αναλύεται εκτενέστερα σε ένα μεγάλο αριθμό εργασιών. Ενδεικτικά αναφέρονται οι εργασίες των Rchardson (978, McCome (988, Barro and Sala--Marn (995, κ.α. Η άποψη αυτή προτάθηκε από τον Aramovz (986. 3 Η άποψη αυτή διατυπώθηκε στην μελέτη του Gerschenkron (96. Ωστόσο, η αρχική ιδέα είναι δυνατόν να εντοπισθεί στην εργασία του Velen (95.
ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 03, Σ. Καλογήρου (Επ. ISBN: 978-960-8688-6-6 Από την άλλη πλευρά, οι λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες αντί να επενδύσουν στη δημιουργία τεχνολογίας, έχουν την εναλλακτική δυνατότητα να αντιγράψουν και να υιοθετήσουν τη νέα τεχνολογία διαθέτοντας σχετικά λιγότερους πόρους και σε χαμηλό κόστος. Αυτή η εναλλακτική άποψη θα μπορούσε να ορισθεί και ως μεταφορά τεχνολογίας 4. Μια διαδικασία, η οποία επιτρέπει τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες να εμφανίσουν ένα γρήγορο ρυθμό τεχνολογικής προόδου και, κατά συνέπεια, να συγκλίνουν με τις ανεπτυγμένες περιφέρειες. Παρόλα αυτά, είναι πολύ πιθανό ένα υψηλό τεχνολογικό κενό να μην προωθεί αλλά αντιθέτως να περιορίζει τις δυνατότητες περιφερειακής σύγκλισης. Η εξέλιξη της τεχνολογίας, ιδιαίτερα στις περιφερειακές οικονομίες, είναι τμήμα μιας πολύπλοκης και πολύπλευρης διαδικασίας και προσδιορίζεται από μια σειρά παραγόντων, όπως οι δραστηριότητες Έρευνας και Ανάπτυξης (Ε&Α, η ύπαρξη ερευνητικών κέντρων, κ.α. Οι παράγοντες αυτοί, ιδιαίτερα σε περιφερειακή κλίμακα, έχουν ως αποτέλεσμα την εμφάνιση αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας, οι οποίες προκαλούν απόκλιση στα εισοδήματα των περιφερειών. Έτσι, θα ήταν λογικός ο ισχυρισμός ότι ένα σχετικά υψηλό τεχνολογικό κενό είναι αποτέλεσμα δυσμενών συνθηκών, οι οποίες επιδρούν αρνητικά στην διαδικασία υιοθέτησης τεχνολογίας. Η άποψη αυτή βασίζεται στην υπόθεση ότι ο ρυθμός υιοθέτησης τεχνολογίας ( προσδιορίζεται ενδογενώς ως μη-γραμμική συνάρτηση του τεχνολογικού κενού 5 ( : lf lf όπου, 0. Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, υπάρχει διακύμανση του ρυθμού υιοθέτησης τεχνολογίας μεταξύ περιφερειών ανάλογα με το μέγεθος του τεχνολογικού κενού. Έτσι, για σταθερές τιμές της παραμέτρου, ένα υψηλό τεχνολογικό κενό συνεπάγεται μια χαμηλή ικανότητα υιοθέτησης τεχνολογίας. Ο βαθμός στο οποίο το τεχνολογικό κενό που υφίσταται σε μία δεδομένη χρονική στιγμή (ή εναλλακτικά οι συνθήκες και υποδομές που επικρατούν σε μια περιφέρεια επηρεάζει την υιοθέτηση τεχνολογίας σε μια περιφέρεια, προσδιορίζεται από την παράμετρο. Έστω ότι μεταξύ δύο περιφερειών (, ισχύει 0. Η συνθήκη αυτή έχει ως lf, 0 lf, 0 συνέπεια ότι 0. Αν η διαφορά αυτή παραμείνει αμετάβλητη στην διάρκεια μιας δεδομένης χρονικής περιόδου, τότε η σύγκλιση μεταξύ των δύο περιφερειών δεν είναι εφικτή. Εναλλακτικά, αν (,, τότε ( lf, και οι δύο περιφέρειες κινούνται προς δύο αντίθετες κατευθύνσεις., Η απόκλιση μεταξύ των δύο περιφερειών είναι εμφανής στο σχήμα. Η περιφέρεια θα ήταν δυνατό να χαρακτηρισθεί ως το κέντρο ενώ η περιφέρεια ως η περίμετρος. Σε όρους του υποδείγματος αυτού προβλέπεται ότι το χάσμα μεταξύ κέντρου και περιμέτρου θα διαιωνίζεται. Η σύγκλιση μεταξύ κέντρου και περιμέτρου είναι εφικτή μόνο όταν οι ρυθμοί υιοθέτησης τεχνολογίας είναι ταυτόσημοι μεταξύ των δύο περιφερειών ή τουλάχιστο η διαφορά τους δεν παρουσιάζει σημαντικές διακυμάνσεις. Αν ο ρυθμός υιοθέτησης τεχνολογίας στην περιμετρική περιφέρεια αυξηθεί από σε, όπου, έτσι ώστε (, 0. Στην περίπτωση αυτή μια τάση σύγκλισης μεταξύ των δύο περιφερειών θα είναι εμφανής παρουσιάσουν κάποιες τάσεις σύγκλισης, ισχύει δηλαδή ότι 0. ( l f,, Η διαδικασία αυτή αποτυπώνεται στο σχήμα, όπου η συνθήκη μετακινεί την καμπύλη σε ένα νέο επίπεδο ισορροπίας, το οποίο αντιστοιχεί σε ένα χαμηλότερο χάσμα μεταξύ κέντρου και περιμέτρου. 4 Συναφής είναι και η άποψη που διατυπώνεται στην εργασία του Chaerj (99. 5 Μια πιο λεπτομερής ανάλυση του υποδείγματος παρέχεται στις εργασίες του Alexads (00, 03. Συναφείς είναι και η εργασία του Rogers (004
ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 03, Σ. Καλογήρου (Επ. ISBN: 978-960-8688-6-6 lf lf lf, lf, lf, lf, lf, lf, Σχήμα : Τεχνολογική Απόκλιση Σχήμα : Τεχνολογική Σύγκλιση 3. Το εμπειρικό πλαίσιο Οι εμπειρικές μελέτες σχετικά με την περιφερειακή σύγκλιση χρησιμοποιούν, κατά βάση, δύο έννοιες: την απόλυτη σύγκλιση και σύγκλιση υπό συνθήκες. Οι δύο αυτές έννοιες εκφράζονται, αντιστοίχως, από τις παρακάτω εξισώσεις παλινδρόμησης: g a y, 0 ( g a y X,0 X ( Στις ανωτέρω σχέσεις η μεταβλητή y είναι το κατά κεφαλήν εισόδημα ( η προϊόν σε μια περιφέρεια (, εκφρασμένο σε λογαριθμικούς όρους, g y y είναι ο ρυθμός μεγέθυνσης (, T, 0 μιας περιφέρειας κατά την διάρκεια μιας δεδομένης χρονικής περιόδου, και είναι ο διαταρακτικός όρος της παλινδρόμησης. Οι ανωτέρω εξισώσεις παλινδρόμησης είναι δυνατό να εκφρασθούν και σε όρους χωρικής οικονομετρίας εφόσον μετασχηματισθεί το διάνυσμα των καταλοίπων της παλινδρόμησης ώστε να περιλαμβάνει την γεωγραφική απόσταση μεταξύ των περιφερειών. Έτσι, g a y ( I W u (. g a,0 y,0 X ( I W X u (. Στις σχέσεις (. και (. η μήτρα χωρικών σταθμίσεων, W, συγκεντρώνει τις αποστάσεις μεταξύ των περιφερειών ( d j, τα στοιχεία της οποίας υπολογίζονται σύμφωνα με την έκφραση w j / d j j / d j. Με τον τρόπο αυτό καθίσταται εφικτή η ενσωμάτωση του βαθμού αλληλεπίδρασης μεταξύ των περιφερειών, ο οποίος εξαρτάται από την γεωγραφική απόσταση μεταξύ τους και προσδιορίζεται από την παράμετρο. Η υπόθεση της απολύτου σύγκλισης ισχύει όταν 0 ενώ η εναλλακτική υπόθεση της κατά συνθήκη σύγκληση απαιτεί 0 και 0. Εφόσον, ο συντελεστής εκτιμηθεί οικονομετρικά, X τότε καθίσταται εφικτός ο υπολογισμός του ρυθμού σύγκλισης. Συγκεκριμένα, ln( T. Αν οι περιφέρειες διαφέρουν ως προς τις τεχνολογικές παραμέτρους, τότε η υπόθεση της κατά συνθήκη σύγκλισης αποτελεί το πλέον ενδεδειγμένο πλαίσιο για μια εμπειρική διερεύνηση του υποδείγματος που αναπτύχθηκε στο τμήμα. Ιδιαίτερη σημασίας είναι η επιλογή της κατάλληλης μεταβλητής για την προσέγγιση της υιοθέτησης τεχνολογίας, δοθέντος ότι η συγκεκριμένη έννοια δεν είναι άμεσα μετρήσιμη. Στην σχετική βιβλιογραφία έχει προταθεί μια πληθώρα προσεγγιστικών μεταβλητών. Στα πλαίσια της παρούσας μελέτης η επιλεχθείσα μεταβλητή αφορά τεχνολογικά δυναμικούς τομείς 6 και ο βαθμός ικανότητας μιας περιφέρειας να υιοθετεί τεχνολογία εκφράζεται με το ποσοστό της απασχόλησης σε αυτούς τους τομείς. Πιο συγκεκριμένα, 6 Η προσέγγιση αυτή βρίσκεται σε αντιστοιχία με τα υποδείγματα ενδογενούς μεγέθυνσης, όπως για παράδειγμα αυτά που αναπτύχθηκαν στην εργασία του Romer (990. Τα υποδείγματα αυτά δίνουν έμφαση σε τομείς που παράγουν τεχνολογικές καινοτομίες.
ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 03, Σ. Καλογήρου (Επ. ISBN: 978-960-8688-6-6, k m j L, j, Ο ανωτέρω δείκτης υπολογίστηκε με βάση την απασχόληση σε τεχνολογικά δυναμικούς τομείς j (,, όπου,, k, ως προς την συνολική απασχόλησης σε μια περιφέρεια ( L, όπου j,, m. Ο εν λόγω δείκτης μετρά το επίπεδο τεχνολογικής ανάπτυξης αλλά ταυτόχρονα αντιπροσωπεύει και την ικανότητα μιας περιφέρειας να υιοθετεί τεχνολογία. Ωστόσο, η δυνατότητα για την υιοθέτηση της τεχνολογίας είναι, όπως υποστηρίχθηκε παραπάνω, συνάρτηση του τεχνολογικού κενού. Σε ένα δεδομένο σύνολο περιφερειών, το τεχνολογικό κενό ορίζεται ως η διαφορά στο ποσοστό απασχόλησης στους τεχνολογικά δυναμικούς τομείς σε μια περιφέρεια με το αντίστοιχο σε μια τεχνολογικά ηγετική περιφέρεια, η οποία είναι αυτή με το υψηλότερο ποσοστό απασχόλησης στους τεχνολογικά δυναμικούς τομείς 7. Έτσι, η σχετική μεταβλητή ορίζεται ως TG, ln L, ln,. (4 Στην εξίσωση (4 έχουν ενσωματωθεί δύο αλληλένδετες έννοιες: το τεχνολογικό κενό και η ικανότητα μιας περιφέρειας να υιοθετεί τεχνολογία. Όσο μεγαλύτερη είναι η απόσταση του τεχνολογικού επιπέδου μιας περιφέρειας από αυτό της τεχνολογικά ηγετικής περιφέρειας, τόσο γρηγορότερος θα είναι ο ρυθμός υιοθέτησης τεχνολογίας και κατ επέκταση ο ρυθμός μεγέθυνσης και σύγκλισης 8. Φυσικά, ο μηχανισμός αυτός τίθεται σε λειτουργία μόνο όταν οι επικρατούσες συνθήκες ή υποδομές σε μια περιφέρεια επιτρέπουν την υιοθέτηση των τεχνολογικών καινοτομιών. Η ύπαρξη ενός σχετικά υψηλού τεχνολογικού κενού δεν είναι μια ικανή συνθήκη για την προώθηση της περιφερειακής σύγκλισης. Σύμφωνα με το υπόδειγμα στο τμήμα, ένα σχετικά υψηλό τεχνολογικό κενό, κατά την αρχική χρονική περίοδο της ανάλυσης, σηματοδοτεί μια χαμηλή ικανότητα υιοθέτησης τεχνολογίας. Η υπόθεση αυτή είναι δυνατόν να εκφρασθεί σε ένα υπόδειγμα περιφερειακής σύγκλισης κατά συνθήκες ως εξής: g a y,0 TG, 0 (5 Η σχέση (5 είναι μια εξίσωση παλινδρόμησης η οποία, ουσιαστικά, προσεγγίζει την υπόθεση της τεχνολογικής σύγκλισης. Επιπλέον, η εν λόγω σχέση είναι δυνατόν να μετασχηματισθεί και σε όρους χωρικής οικονομετρίας ως εξής: g a y TG ( I W u (5.,0,0 Η συνθήκη 0 σηματοδοτεί σύγκλιση μεταξύ περιφερειών. Από την άλλη πλευρά, αν οι επικρατούσες συνθήκες δεν είναι ευνοϊκές τότε η συνθήκη 0 φανερώνει περιορισμένες (ή και ανύπαρκτες τάσεις προς σύγκλιση των περιφερειακών εισοδημάτων. Στο σημείο αυτό σκόπιμη είναι η παρουσίαση ορισμένων στατιστικών περιγραφικού χαρακτήρα αναφορικά με τις τεχνολογικές μεταβλητές του υποδείγματος. Το Σχήμα παρουσιάζει την διασπορά της απασχόλησης στους τεχνολογικά δυναμικούς τομείς για το αρχικό (996 και το τελικό έτος (006 της ανάλυσης. Η γραμμή των 45 o μοιρών διαχωρίζει το συνολικό δείγμα σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει περιφέρειες στις οποίες η σχετική μεταβλητή βρισκόταν σε υψηλότερα επίπεδα, σε σχέση με τον μέσο όρο της ΕΕ-7, στο αρχικό έτος σε σύγκριση με το τελικό έτος, ενώ το αντίθετο ισχύει για τις περιφέρειες της δεύτερης κατηγορίας. (3 7 Εν προκειμένω, η περιφέρεια αυτή είναι η Berkshre, Bucks and Oxfordshre στο Ηνωμένο Βασίλειο. 8 Μια παρόμοια προσέγγιση εφαρμόζεται στην εργασία του Fngleon (00. Πιο συγκεκριμένα το τεχνολογικό κενό P - P L, 0,0 ορίζεται σε όρους παραγωγικότητας της εργασίας του βιομηχανικού τομέα ( P : G, όπου ο δείκτης L, P αναφέρεται στην περιφέρεια με τον υψηλότερο επίπεδο παραγωγικότητας της εργασίας στο βιομηχανικό τομέα στην αρχή της εξεταζόμενης περιόδου. Χρησιμοποιώντας στατιστικά στοιχεία για τις Ευρωπαϊκές περιφέρειες ο Fngleon (997 καταλήγει στο συμπέρασμα ότι υπάρχει μια θετική συσχέτιση μεταξύ του ρυθμού μεγέθυνσης μιας περιφέρειας και του τεχνολογικού κενού. Με άλλα λόγια, οι περιφέρειες που ξεκινούν με ένα σχετικά υψηλό τεχνολογικό κενό μεγεθύνονται με σχετικά γρηγορότερους ρυθμούς, γεγονός που μπορεί να εκληφθεί ως μια ένδειξη διάχυσης της τεχνολογίας στον βιομηχανικό τομέα των Ευρωπαϊκών περιφερειών. L,0
Ξ, 995 Employmen n Technologcaly Advanced Secors (% of he EU7 Average, 006 ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 03, Σ. Καλογήρου (Επ. ISBN: 978-960-8688-6-6 3.5 3.5.5 0.5 0 0 0.5.5.5 3 Employmen n Technologcaly Advanced Secors (% of he EU7 Average, 995 Σχήμα : Υιοθέτηση Τεχνολογίας, 68 NUTS- περιφέρειες, 995-006 Οι περιφέρειες που αύξησαν την απορροφητική ικανότητα τεχνολογίας κατά την διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου ανέρχονται σε λιγότερο από 50% των περιφερειών της ΕΕ-7. Οι περιφέρειες αυτές βρίσκονται στα ανεπτυγμένα Κράτη-Μέλη (ΚΜ της ΕΕ-5 (6% και 4% βρίσκονται στην Γερμανία και το Ηνωμένο Βασίλειο, αντιστοίχως ενώ λιγότερο από % αφορούν περιφέρειες στα Νέα Κράτη-Μέλη (ΝΚΜ. Έτσι, ο ισχυρισμός ότι η τεχνολογική διάχυση πραγματοποιείται με αργούς ρυθμούς στην Ευρώπη, φαίνεται να επιβεβαιώνεται από αυτή την απλή παράθεση των στατιστικών δεδομένων 9. Πρόσθετη επιβεβαίωση αυτού του ισχυρισμού παρέχεται και από την μήτρα μετασχηματισμού για την μεταβλητή Πίνακας : Μήτρα Μετασχηματισμού : Μεταβλητή, (Πίνακας. n [995] Ξ, 006 n [006], 5 [0-0.5 0.493 0.099 0.0075 0.0000 0.0037 49 34 [0.5-0.75 0.06 0.0597 0.099 0.0 0.0000 34 5 [0.75-0.0075 0.087 0.0970 0.05 0.049 5 69 [-.3 0.0000 0.087 0.0560 0.94 0.0634 68 63 [.3-0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 66 68 [0-0.5 [0.5-0.75 [0.75- [-.3 [.3-68 Το άθροισμα των στοιχείων της κυρίας διαγώνιου της μήτρας μετασχηματισμού φανερώνει ότι πάνω από το 40% των περιφερειών της EΕ-7 παρέμειναν στο ίδιο διάστημα κατανομής. Περίπου % των τεχνολογικά λιγότερο ανεπτυγμένων περιφερειών (αυτές με ποσοστό απασχόλησης στους τεχνολογικά δυναμικούς τομείς λιγότερο από το 75% του μέσου όρου της ΕΕ-7 0 δεν άλλαξαν αυτή την σχετικά χαμηλή θέση. Το % των περιφερειών που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως σχετικά τεχνολογικά ανεπτυγμένες (αυτές οι οποίες εμφανίζουν ποσοστό απασχόλησης σε τεχνολογικά ανεπτυγμένους τομείς άνω του κατωφλίου του 75% του ευρωπαϊκού μέσου όρου παρέμειναν στην ίδια κατηγορία κατανομής. Ελάχιστες περιφέρειες κατάφεραν να μετακινηθούν σε σχετικά υψηλότερες κατανομές. Έτσι, ο ισχυρισμός περί τεχνολογικού δυισμού 9 Παρόμοια συμπεράσματα αναφέρονται και στην εργασία των Fsher και Sröck (006. 0 Το ποσοστό αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί, ίσως, αυθαίρετο. Η χρήση, ωστόσο, εναλλακτικών ποσοστών δεν οδήγησε σε σημαντική διαφοροποίηση των αποτελεσμάτων.
Τεχνολογικό Κενό, 995 ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 03, Σ. Καλογήρου (Επ. ISBN: 978-960-8688-6-6 στην ΕΕ-7, φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τον Πίνακα. Σε παρόμοια συμπεράσματα οδηγεί η μελέτη του Πίνακα, όπου παρουσιάζεται η μήτρα μετασχηματισμού για την μεταβλητή του τεχνολογικού κενού. Πίνακας : Μήτρα Μετασχηματισμού, Μεταβλητή TG, 0 n [995] Τεχνολογικό Κενό, 006 n [006] 4 [0-0.5 0.7603 0.04 0.0000 3 46 [0.5-0.75 0.086 0.0637 0.0000 33 7 [0.75-0.0000 0.087 0.0075 67 [0-0.5 [0.5-0.75 [0.75-67 Το τεχνολογικό κενό έχει παραμείνει στα ίδια επίπεδα για το 76% των περιφερειών της ΕΕ-7 ενώ μόνο 0% των περιφερειών ήταν σε θέση να μειώσουν την τεχνολογική απόσταση με την τεχνολογικά ηγετική περιφέρεια. Από τα παραπάνω, εύκολα συνάγεται το συμπέρασμα ότι η τεχνολογική σύγκλιση είναι μια δύσκολη διαδικασία για τις περιφέρειες της ΕΕ-7. 4. Εμπειρικά Αποτελέσματα: Εφαρμογή Χωρικής Οικονομετρίας Η εμπειρική ανάλυση ξεκινά με την διερεύνηση της υπόθεσης της απόλυτης σύγκλισης, στην απλή της μορφή η οποία απεικονίζεται στην εξίσωση ( και συνεχίζεται εξετάζοντας ένα υπόδειγμα χωρικής αλληλεξάρτησης, το οποίο δίδεται από την εξίσωση (.. Η υπόθεση της περιφερειακής σύγκλισης εξετάζεται με την χρήση διαστρωματικών (cross-secon στατιστικών στοιχείων που αφορούν την παραγωγικότητα της εργασίας, εκφρασμένη με τον λόγο της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας προς το εργατικό δυναμικό σε μια περιφέρεια. Τα δεδομένα αναφέρονται στις 68 περιφέρειες (NUTS- της ΕΕ-7, όπως ορίζονται από την EUROSTAT, η οποία και αποτελεί και την πηγή όλων των στατιστικών στοιχείων στην οικονομετρική ανάλυση. Σε πρώτα στάδιο θα εκτιμηθούν οι εξισώσεις ( και (5. Τα σχετικά αποτελέσματα παρουσιάζονται στον Πίνακα 3. Πίνακας 3: Περιφερειακή Σύγκλιση, EΕ-7, 995-006 Εξηρτημένη Μεταβλητή: g, n=68 NUTS- Περιφέρειες, Μέθοδος Ελάχιστων Τετραγώνων Υπόδειγμα Απόλυτης Σύγκλησης Υπόδειγμα Τεχνολογικής Σύγκλησης a 0,574** 0,66** -0,0747** -0,08** -0,087* 0,0065** 0,0070** R 0,49 0,58 Τεστ για ετεροσκεδαστικότητα Whe 6,553 [0,000],4036 [0,000] Breusch-Pagan,656 [0,000] 4,434 [0,000] Koenker 5,54 [0,000] 6,0799 [0,000] AIC -9,04-304,068 SBC -83,99-93,306 Σημειώσεις: **, * στατιστική σημαντικότητα σε επίπεδο 95% και 90%, αντίστοιχα. AIC και SBS είναι τα κριτήρια Akake και Schwarz-Bayesan, αντιστοίχως. Σύμφωνα με τα οικονομετρικά αποτελέσματα στον Πίνακα 3, μια τάση σύγκλισης είναι εμφανής ανάμεσα στις Ευρωπαϊκές περιφέρειες. Ο ρυθμός σύγκλισης, ωστόσο, είναι ιδιαίτερα αργός, περίπου 0.65% ανά έτος. Ιδιαίτερης σημασίας για την παρούσα μελέτη είναι τα αποτελέσματα που προκύπτουν από την εκτίμηση του υποδείγματος της τεχνολογικής σύγκλισης. Η εισαγωγή της μεταβλητής που προσεγγίζει την έννοια του τεχνολογικού κενού οδηγεί σε αύξηση του ρυθμού σύγκλισης (0,7%. Σύμφωνα με τα κριτήρια Akake και Schwarz-Bayesan, το υπόδειγμα της
ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 03, Σ. Καλογήρου (Επ. ISBN: 978-960-8688-6-6 τεχνολογικής σύγκλισης εμφανίζεται να υπερέχει αυτού της απόλυτου σύγκλισης. Παρόλα αυτά, και τα δύο υποδείγματα έχουν μικρή ερμηνευτική ικανότητα, δεδομένου των χαμηλών τιμών του συντελεστή προσδιορισμού R. Ένα επιπλέον πρόβλημα που ανακύπτει συχνά στα οικονομετρικά υποδείγματα τα οποία εκτιμιούνται με στατιστικά στοιχεία από τις περιφερειακές ενότητες μιας οικονομίας είναι η ύπαρξη της ετεροσκεδαστικότητας. Το πρόβλημα αυτό είναι αποδίδεται, κατά κύριο λόγο, στα ετερογενή στατιστικά στοιχεία των περιφερειακών οικονομιών. Η παρουσία της του προβλήματος της ετεροσκεδαστικότητας είναι ιδιαίτερα έντονη στις περιφέρειες της ΕΕ, δεδομένου των διαφορετική κλίμακα στην οποία αναφέρονται τα σχετικά στοιχειά. Ενδεικτικά αναφέρεται το γεγονός ότι ολόκληρες χώρες αντιμετωπίζονται από την EUROSTAT ως NUTS- περιφέρειες, όπως για παράδειγμα η Δανία, Ιρλανδία, Σλοβενία, Λιθουανία, κ.α. Πρόσθετες δυσκολίες ανακύπτουν από την ανισοκατανομή του πληθυσμού και των οικονομικών δραστηριοτήτων, των διακυμάνσεων του βαθμού αστικοποίησης των περιφερειών, η ύπαρξη μεγάλων αγροτικών περιοχών, κλπ. Πράγματι, τα διαγνωστικά τεστ στον πίνακα 3 απορρίπτουν την υπόθεση της ομοσκεδαστικότητας τόσο για το υπόδειγμα της απολύτου όσο και της τεχνολογικής σύγκλισης. Η εφαρμογή, ωστόσο, τεχνικών χωρικής οικονομετρίας είναι δυνατόν να δώσει λύση σε αυτό το πρόβλημα. Πριν την παρουσίαση των σχετικών οικονομετρικών αποτελεσμάτων, ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι η ύπαρξη γεωγραφικής αλληλεξάρτησης στον διαταρακτικό όρο έχει ως συνέπεια ότι E [ ] ( I ζw I( I ζw. Το γεγονός αυτό καθιστά την εκτίμηση του υποδείγματος με την εφαρμογή της μεθόδου ελάχιστων τετραγώνων αναποτελεσματική. Η οικονομετρική εκτίμηση των εξισώσεων (. και (5. πραγματοποιείται με την μέθοδο μέγιστης πιθανοφάνειας (maxmum lkelhood με βάση τις ιδιοτιμές της μήτρας W. Τα αποτελέσματα εμφανίζονται στον πίνακα 4. Πίνακας 4: Περιφερειακή Σύγκλιση, EΕ-7, 995-006, Χωρική Οικονομετρία Εξηρτημένη Μεταβλητή: g, n=68 NUTS- Περιφέρειες, Μέθοδος Μέγιστης Πιθανοφάνειας Υπόδειγμα Απόλυτης Σύγκλησης Υπόδειγμα Τεχνολογικής Σύγκλησης a 0,5985** 0,68* -0,089* -0,06** -0,0405** 0,7506** 0,6667** 0,007** 0,005** AIC -38,440-336,405 SBC -34,076-3,08 Σημειώσεις: **, * στατιστική σημαντικότητα σε επίπεδο 95% και 90%, αντίστοιχα. AIC και SBS είναι τα κριτήρια Akake και Schwarz-Bayesan, αντιστοίχως. Σε γενικές γραμμές, σύμφωνα με τα διαγνωστικά τεστ, τα χωρικά οικονομετρικά υποδείγματα παρέχουν μια καλύτερη απεικόνιση της διαδικασίας περιφερειακής σύγκλησης στην ΕΕ-7. Ειδικότερα, τα κριτήρια Akake και Schwarz-Bayesan επισημαίνουν σαφώς ότι το υπόδειγμα της τεχνολογικής σύγκλισης επαυξημένο με την μεταβλητή γεωγραφικής αλληλεπίδρασης είναι το καταλληλότερο και εξηγεί την περιφερειακή σύγκλιση σε ικανοποιητικό βαθμό. Κρίνοντας από τα αποτελέσματα της οικονομετρικής εκτίμησης θα ήταν δόκιμος ο ισχυρισμός ότι η διαδικασία περιφερειακής σύγκλισης χαρακτηρίζεται από έντονη γεωγραφική αλληλεπίδραση. Παρόλα αυτά, το ποσοστό απολύτου σύγκλισης είναι σχετικά μεγαλύτερο από αυτό της τεχνολογικής σύγκλισης. Ωστόσο, η αύξηση αυτή είναι σχετικά μικρή, σχεδόν οριακή. Ιδιαίτερης σημασίας είναι το γεγονός ότι η εφαρμογή τεχνικών χωρικής οικονομετρίας στο υπόδειγμα τεχνολογικής σύγκλισης δίδει ένα ακόμη χαμηλότερο ποσοστό σύγκλισης (0,5%. Σύμφωνα με τα οικονομετρικά αποτελέσματα, ο Η παρουσία γεωγραφικής αλληλεξάρτησης καθιστά τον συντελεστή R. ένα αδύνατο κριτήριο της βαθμού προσαρμογής του υποδείγματος και ως εκ τούτου δεν αναφέρεται. Η άποψη αυτή ενισχύεται και από το γεγονός ότι οι τιμές του δείκτη χωρικής γεωγραφικής αλληλεξάρτησης του Moran για το αρχικό (995 και το τελικό έτος (006 της ανάλυσης είναι θετικές. Επιπρόσθετα, ο συντελεστής συσχέτισης του εν λόγω δείκτη με τον συντελεστή μεταβλητότητας είναι -0,78. Αυτό σημαίνει ότι οι μεταβολές στον δείκτη του Moran δεν ακολουθούν παρόμοια τάση με τις μεταβολές στην περιφερειακή κατανομή του εισοδήματος (Rey and Monour, 999.
ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 03, Σ. Καλογήρου (Επ. ISBN: 978-960-8688-6-6 εκτιμώμενος συντελεστής της μεταβλητής TG, 0 είναι στατιστικά σημαντικός και με αρνητικό πρόσημο. Κατά συνέπεια, ένα σχετικά υψηλό τεχνολογικό κενό συνιστά εμπόδιο στην περιφερειακή σύγκλιση. Το αρνητικό πρόσημο που προκύπτει αποτελεί σοβαρή ένδειξη του γεγονότος ότι οι περιφέρειες με σχετικά υψηλά επίπεδα τεχνολογικών κενών στην αρχική περίοδο μεγεθύνονται με ρυθμούς χαμηλότερους, συγκριτικά με τις περιφέρειες με σχετικά χαμηλό τεχνολογικό κενό, ceers parus. Το γεγονός αυτό αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στην σύγκλιση και συντηρεί τις υφιστάμενες διαφορές μεταξύ περιφερειών. Αν οι λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες της ΕΕ-7 ήταν σε θέση να υιοθετήσουν τις τεχνολογίες των ανεπτυγμένων περιφερειών, τότε ο εκτιμώμενος συντελεστής της μεταβλητής TG, 0 θα έπρεπε να ήταν θετικός. Δεδομένου ότι, από τις οικονομετρικές εκτιμήσεις στους πίνακες 3 και 4 προκύπτει ότι ˆ 0 αυτό υποδηλώνει ότι οι υπάρχουσες συνθήκες και οι υποδομές στις περιοχές με υψηλά τεχνολογικά κενά δεν επαρκούν για μια αποτελεσματική υιοθέτηση της τεχνολογίας. Εύλογα συνάγεται το συμπέρασμα ότι, εφόσον θεωρηθεί ως δεδομένο ότι η υιοθέτηση της τεχνολογίας αποτελεί το καλύτερο όχημα για τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες, η διαδικασία αυτή στην περίπτωση των ευρωπαϊκών περιφερειών είναι ιδιαίτερα δυσχερής. Ο ισχυρισμός αυτός είναι ιδιαίτερα εμφανής στις περιφέρειες των ΝΚΜ της ΕΕ-7, τα οποία βρίσκονται στα πρώτα μεταβατικά στάδια ανάπτυξης και οι συνθήκες είναι λιγότερο ευνοϊκές. Μια παρόμοια κατάσταση, ωστόσο, είναι δυνατόν να εντοπισθεί και σε πολλές περιφέρειες ΚΜ της ΕΕ-5, ιδιαίτερα στον γεωγραφικό Νότο της ΕΕ. Γενικά για την περίπτωση των περιφερειών της ΕΕ-7, τα οικονομετρικά αποτελέσματα σηματοδοτούν την ύπαρξη ενός μηχανισμού επισωρευτικής αιτίασης ο οποίος εμποδίζει την περιφερειακή σύγκλιση. Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι υπάρχει ένα τεχνολογικό κατώφλι και οι περιφέρειες κάτω από αυτό το κατώφλι δεν είναι σε θέση να υιοθετήσουν τεχνολογίες καινοτομίες σε μεγάλο βαθμό. Η βελτίωση, ωστόσο, των υποδομών στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες είναι δυνατόν να οδηγήσει τις περιφέρειες αυτές σε μια πορεία σύγκλισης με τις ανεπτυγμένες περιφέρειες. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι σύμφωνα με την τιμή του συντελεστή της μεταβλητής του τεχνολογικού χάσματος, η οποία προέκυψε από την εκτίμηση της εξίσωσης (5., μια μείωση του τεχνολογικού κενού κατά % θα επιφέρει αύξηση του μέσου ρυθμού μεγέθυνσης των περιφερειών κατά 4% περίπου. 5. Συμπερασματικές παρατηρήσεις Στην παρούσα μελέτη έγινε μια προσπάθεια να τεθεί η έννοια της περιφερειακής σύγκλισης στην ΕΕ-7 σε μια νέα βάση. Πιο συγκεκριμένα, εξετάστηκε η υπόθεση της τεχνολογικής σύγκλισης ανάμεσα στις Ευρωπαϊκές περιφέρειες κατά την διάρκεια της περιόδου 995-006. Τα οικονομετρικά αποτελέσματα φανερώνουν ότι η περιφερειακή σύγκλιση συντελείται με αργούς ρυθμούς. Μια αυξητική τάση του ρυθμού σύγκλισης είναι εμφανής, αν και οριακή, όταν ο παράγοντας υιοθέτησης τεχνολογίας εισέρχεται ως επεξηγηματική μεταβλητή στο υπόδειγμα. Όταν, ωστόσο, το σχετικό υπόδειγμα εκτιμηθεί με τεχνικές χωρικής οικονομετρίας το ποσοστό σύγκλισης μειώνεται σημαντικά. Φαίνεται ότι παρά την εξέλιξη στην πληροφορική και στις επικοινωνίες η γεωγραφική απόσταση είναι ένας παράγοντας που εμποδίζει σε ένα ορισμένο βαθμό την διάχυση και υιοθέτηση τεχνολογίας. Κρίνοντας από τα αποτελέσματα των παλινδρομήσεων που παρουσιάστηκαν σε αυτή την μελέτη είναι δυνατό να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι οι επικρατούσες συνθήκες στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες της ΕΕ-7 δεν είναι ευνοϊκές για την υιοθέτηση τεχνολογιών. Η περιφερειακή σύγκλιση ή συνοχή αποτελεί έναν εκ των κυριοτέρων στόχων της ΕΕ. Έτσι, με βάση την οικονομετρική ανάλυση στην παρούσα μελέτη υφίσταται έντονη ανάγκη για αναθεώρηση και επαναπροσδιορισμό της Ευρωπαϊκής περιφερειακής πολιτικής. Η περιφερειακή πολιτική προς τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες της Ευρώπης θα πρέπει να εστιασθεί στην ενίσχυση και προώθηση δραστηριοτήτων οι όποιες σχετίζονται με την εφαρμογή και ενσωμάτωση τεχνολογικών καινοτομιών στην παραγωγική διαδικασία. Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στην ενίσχυση του εργατικού δυναμικού, κυρίως, για την απασχόληση σε τομείς με δυνατότητες για την υιοθέτηση τεχνολογικών καινοτομιών. Σκόπιμη, ωστόσο, είναι η παρατήρηση ότι το εμπειρικό υπόδειγμα που εφαρμόσθηκε δεν αποτελεί την μόνη μέθοδο για την κατανόηση του πολυδιάστατου φαινομένου της περιφερειακής σύγκλισης. Το εν λόγω υπόδειγμα αποδίδει τις τάσεις σύγκλισης (ή απόκλισης αποκλειστικά σε ένα μόνο παράγοντα, αυτό της υιοθέτησης τεχνολογίας. Ασφαλώς, αυτός δεν είναι ο μοναδικός προσδιοριστικός παράγων και η επιλεχθείσα προσεγγιστική μεταβλητή δεν είναι η μόνη που αντικατοπτρίζει το πολυδιάστατο αυτό φαινόμενο, οι αιτίες και συνέπειες του οποίου είναι όχι μόνο οικονομικής αλλά κοινωνικής και
ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 03, Σ. Καλογήρου (Επ. ISBN: 978-960-8688-6-6 ιστορικής υφής. Ωστόσο, το εν λόγω υπόδειγμα είναι αρκετά ευέλικτο ώστε να ενσωματωθούν περισσότερες επεξηγηματικές μεταβλητές και να εφαρμοσθεί σε ποικίλες κλίμακες περιφερειακής ομαδοποίησης ή σε χώρες με διαφορετική περιφερειακή δομή και επίπεδα ανάπτυξης. Η εφαρμογή και η σύγκριση των αποτελεσμάτων που θα προκύψουν, ίσως, οδηγήσει σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Βιβλιογραφία Areu M., de Groo H. and Florax, R. 005. Space and growh: a survey of emprcal evdence and mehods, Régon e Développemen, Vol., pp. -43. Aramovz, M. 986. Cachng Up, Forgng Ahead and Fallng Behnd, Journal of Economc Hsory, Vol. 46 (, pp. 385-406 Alexads, S. 00. Inerregonal Dfferences n Adopve Ales: An Alernave Framework Regonal Scence Inqure, Vol. (, pp. 4-5 Alexads, S. 03. Convergence clus and spaal exernales: Models and applcaons of regonal convergence n Europe, Sprnger. Ara, G., le Gallo, J. and Pras, G. 008. Does evdence on regonal economc convergence depend on he esmaon sraegy? Oucomes from analyss of a se of NUTS- EU regons, Spaal Economc Analyss, Vol. 3 (, pp. 09-4. Armsrong, H. and Taylor, J. 000. Regonal Economcs and Polcy, London: Allen and Unwn. Barro, R. and Sala--Marn, X. 995. Economc Growh, nd edon M Press. Bernard, A. and Jones, C. 996. Technology and Convergence, Economc Journal, Vol. 06 (437, pp. 037-044 Boldrn, M. and Canova, F. 00. Inequaly and convergence n Europe s regons: Reconsderng European regonal polces, Economc Polcy, Vol. 6 (3, pp. 07-53. Buon, K. and Penecos, E. 995. Tesng for convergence of he EU regonal economes, Economc Inqury, 33 (4: 664-67. Chaerj, M. 99. Convergence Clus and Endogenous Growh, Oxford Revew of Economc Polcy, Vol. 8 (4, pp. 57-69 Fngleon, B. 997. Specfcaon and Tesng of Markov Chan Models: An Applcaon o Convergence n he European Unon, Oxford Bullen of Economcs and Sascs, Vol. 59 (3, 385-403. Fngleon, B. 00. Theorecal Economc Geography and Spaal Economercs: Dynamc Perspecves, Journal of Economc Geography, Vol. (: 0-5. Fscher, M. and Sröck, C. 006. Pan-European Regonal Income Growh and Clu Convergence Annals of Regonal Scence, Vol. 40 (4, pp. 693-7 Gerschenkron, A. 96. Economc Backwardness n Hsorcal Perspecve, Bellknap Press. McCome, J. 988. A Synopc Vew of Regonal Growh and Unemploymen Par I: The Neoclasscal Vew, Uran Sudes, Vol. 5 (4, pp. 67-8. Rchardson, H. 978. Regonal and Uran Economcs, Pengun. Rey, S. and Monour, B. 999. US regonal ncome convergence: A spaal economerc perspecve, Regonal Sudes, Vol. 33 (, pp. 43-56. Rogers, M. 004. Asorpve capaly and economc growh: How do counres cach-up?, Camrdge Journal of Economcs, Vol. 8 (4, pp. 577-596. Romer, P. 990. Endogenous Technologcal Change, Journal of Polcal Economy, Vol. 98 (5, pp. S7-S0. Velen, T. 95. Imperal Germany and he Indusral Revoluon, Macmllan.