Παγκοσµιοποίηση και ευρωπαϊκό κοινωνικό πρότυπο: Τάσεις προς µια νέα ευρωπαϊκή κοινωνική ταυτότητα. Το παράδειγµα της ευελισφάλειας

Transcript

1 Παγκοσµιοποίηση και ευρωπαϊκό κοινωνικό πρότυπο: Τάσεις προς µια νέα ευρωπαϊκή κοινωνική ταυτότητα. Το παράδειγµα της ευελισφάλειας Κωνσταντίνος Γ. Κούγιας* Τµήµα Πολιτικής Επιστήµης Σχολή Κοινωνικών Επιστηµών Πανεπιστήµιο Κρήτης Ανακοίνωση για το Γ' Πανελλήνιο Συνέδριο ιεθνούς Πολιτικής Οικονοµίας Μαΐος 2008 ΣΎΝΟΨΗ Η προτεινόµενη µελέτη αποτελεί µια άσκηση στη διεθνή και ειδικότερα ευρωπαϊκή πραγµατικότητα, το πεδίο όπου η ταχύτατα εξελισσόµενη πολιτική και κοινωνική πραγµατικότητα συναντά την παγκοσµιοποίηση και την ανάδυση νέων µορφών οργανωµένης συγκυριαρχίας σε περιφερειακό επίπεδο, εκείνο το πλαίσιο αναφοράς όπου η πλουραλιστική αντίληψη περί διακυβέρνησης επιχειρεί να συγκεράσει το «ευρωπαϊκό κοινωνικό πρότυπο» µε τις σύγχρονες προκλήσεις που η νέα πολιτική οικονοµία της παγκοσµιοποίησης και η δυναµική της διεθνούς ανταγωνιστικότητας θέτουν. Στόχος της µελέτης είναι να προβεί σε µια κριτική αποτίµηση των θεωρητικών αναζητήσεων και των εφαρµοσµένων πολιτικών που αφορούν τη φύση, τη δοµή και τον εξελικτικό χαρακτήρα του «ευρωπαϊκού κοινωνικού προτύπου», συµβάλλοντας στην αποσαφήνιση της διαλεκτικής σχέσης της παγκοσµιοποίησης και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης όπως αυτή αναπτύσσεται στο σύγχρονο διακύβευµα πεδίο του κοινωνικού κράτους πρόνοιας. Λέξεις κλειδιά: ευελισφάλεια, ευρωπαϊκό κοινωνικό πρότυπο, κράτος πρόνοιας, παγκοσµιοποίηση, στρατηγική της Λισσαβόνας *Ευχαριστώ θερµά τον Αναπληρωτή Καθηγητή του Πανεπιστηµίου Κρήτης κ. ηµήτρη Ν. Χρυσοχόου για τις καίριες επισηµάνσεις του κατά τη διάρκεια συγγραφής της παρούσας ανακοίνωσης.

2 Σηµειολογικές επισηµάνσεις Η σύγχρονη διαδικασία διεθνοποίησης προσδίδει νέα χαρακτηριστικά στις οικονοµικές και κοινωνικές πτυχές του διεθνούς συστήµατος. Από τη φάση της σύνδεσης της παραγωγής, του εµπορίου και του χρήµατος µε τις κρατικές παρεµβάσεις στη φάση της διεθνούς νοµισµατικής και χρηµατιστηριακής φιλελευθεροποίησης, στη διεθνοποίηση των συναλλαγών και στη διεύρυνση του ανταγωνισµού η µετάβαση δεν πραγµατοποιείται απρόσκοπτα και χωρίς «αρνητικές εξωτερικότητες». Τα ζητήµατα της εργασίας και του κράτους πρόνοιας αποτελούν δύο από τα κεντρικότερα προβλήµατα που απαιτούν καινοτόµες συλλογικές απαντήσεις τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και παγκόσµιο επίπεδο. Ο µορφολογικός µετασχηµατισµός της εργασίας και της δοµής της απασχόλησης που ήδη συντελείται µε τη συνδροµή των τεχνολογικών εξελίξεων, την αύξηση της παραγωγικότητας και την σχετική ανεξαρτητοποίηση από κοινωνικές συνιστώσες οδηγεί όχι µόνο στη διεύρυνση των εξατοµικευµένων και ευέλικτων µορφών απασχόλησης αλλά και στην αναγκαιότητα αναστοχασµού και αναπροσανατολισµού των επιλογών και των επιδιώξεων του «ευρωπαϊκού πρότυπου ανάπτυξης». Ενός προτύπου που καλείται να προσαρµοστεί στις νέες προκλήσεις αναβάθµισης της ευρωπαϊκής οικονοµίας (καινοτοµία, έρευνα, τεχνολογία) και βελτίωσης των συνθηκών αναπαραγωγής της ευρωπαϊκής κοινωνίας (σταθερή και πλήρης απασχόληση, εισόδηµα, εκπαίδευση, ποιότητα εργασίας). Αντλώντας από την ευρωπαϊκή εµπειρία και εξέλιξη, η µελέτη αποσκοπεί αφενός να ρίξει φως στο γεωµετρικό τόπο που ορίζουν η παγκοσµιοποίηση, το εγχείρηµα της ευρωπαϊκής ενοποίησης και η µεταρρύθµιση του «ευρωπαϊκού κοινωνικού προτύπου» και αφετέρου να αναδείξει στα πλαίσια ενός επιστηµολογικού και θεωρητικού πλουραλισµού, τις νέες κατευθύνσεις που η θεωρητική συζήτηση, η πολιτική και οικονοµική πραγµατικότητα ακολουθούν στο πλαίσιο αυτού που αποκαλείται «κοινωνική Ευρώπη». Κεντρική θέση στη θεωρητική εκδίπλωση της έρευνας κατέχει η πρόσληψη της κοινωνικής πολιτικής ως παραγωγικού συντελεστή που εµφορείται από τα στοιχεία της ισότητας και της αποτελεσµατικότητας. Ως έννοια συνδέεται µε την ιδέα ότι όχι µόνο δεν υφίσταται αρνητική συσχέτιση µεταξύ υψηλού επιπέδου κοινωνικής πολιτικής και οικονοµικής µεγέθυνσης, αλλά τουναντίον το κόστος ευκαιρίας µη λήψης µέτρων κοινωνικής πολιτικής καθίσταται ιδιαιτέρως υψηλό και επιβαρυντικό για τις επιδόσεις της οικονοµίας, επαναπροσδιορίζοντας ταυτοχρόνως την έννοια της κοινωνικής ανάπτυξης. Αντλώντας από την πλούσια εµπειρία του σκανδιναβικού βορρά, η πραγµάτευση της έννοιας της ευελισφάλειας ως µελέτη περίπτωσης, αφενός θεµελιώνει την παραπάνω θεωρητική θέση της µελέτης, αφετέρου προσδιορίζει µεθοδολογικά τον τρόπο µετασχηµατισµού του «ευρωπαϊκού κοινωνικού προτύπου» υπό συνθήκες παγκοσµιοποίησης.

3 Η παγκόσµια οικονοµία στον 21 ο αιώνα χαρακτηρίζεται από αλλαγές που κυοφορούν απειλές αλλά και ευκαιρίες ανάπτυξης. Η µεγαλύτερη πρόκληση για την ευρωπαϊκή οικονοµία, είναι να ανταποκριθεί µε ευελιξία στις προκλήσεις αυτές µέσω των απαραίτητων µεταρρυθµίσεων στους τοµείς της κοινωνικής πολιτικής και της πολιτικής απασχόλησης. Η αποτυχία διατύπωσης και εφαρµογής εναλλακτικών προτάσεων, όχι µόνο θα αποτελέσει τροχοπέδη ανάπτυξης, αλλά θα θέσει σε κίνδυνο δύο κρίσιµες πολιτικές για τη βιωσιµότητα του ευρωπαϊκού ενοποιητικού εγχειρήµατος, της ενιαίας αγοράς και της νοµισµατικής ένωσης. Οι δυο αυτές πολιτικές θεµατικές, αποτελούν τους ακρογωνιαίους λίθους δράσης προκειµένου η Ευρωπαϊκή Ένωση να αντιµετωπίσει την πρόκληση της παγκοσµιοποίησης αλλά θα καταστούν περισσότερο λειτουργικές και άρα πιο αποτελεσµατικές µόνον όταν η αγορά εργασίας και η κοινωνική πολιτική µεταρρυθµισθούν επαρκώς. Οι παραπάνω διαπιστώσεις σε συνδυασµό µε τις θεωρητικές αναζητήσεις που αναπτύσσονται οδηγούν την ανάλυση στο κυριότερο συµπέρασµα της µελέτης αναφορικά µε τη φύση και το µετασχηµατισµό του «ευρωπαϊκού κοινωνικού προτύπου»: Το «ευρωπαϊκό κοινωνικό πρότυπο» ως ενιαία κατασκευή θεσµοθετηµένη ή µη διαµόρφωσης και παραγωγής κοινωνικής πολιτικής δεν υφίσταται. Άντ αυτού τουλάχιστον τέσσερα διακριτά ευρωπαϊκά κοινωνικά πρότυπα ενυπάρχουν στον ευρωπαϊκό χώρο ενσωµατώνοντας στη λειτουργικότητά τους τις ιδιαιτερότητες του κάθε κράτους και αποδίδοντας διαφορετικά σε όρους ισότητας και αποτελεσµατικότητας. Ορισµένα εξ αυτών επιβάλλεται να µεταρρυθµισθούν, µε δεδοµένο ότι το συνδυασµένο ΑΕΠ των κρατών µε ανεπαρκή πρότυπα κοινωνικής πολιτικής ανέρχεται στα δύο τρίτα του συνολικού ΑΕΠ των 27 και στο 90% των κρατών της νοµισµατικής ζώνης του ευρώ. Είναι ορθότερο να µιλάµε για την ύπαρξη µια διακριτής «ευρωπαϊκής ταυτότητας» που εµφορείται από κοινές αξίες και αρχές όπως αυτές της ισότητας, της µη διάκρισης, της ενσωµάτωσης, της πλήρους απασχόλησης, της κοινωνικής προστασίας, των συλλογικών διαπραγµατεύσεων και του πλουραλισµού και διαφοροποιείται κυρίως από το αµερικανικό πρότυπο κοινωνικής ανάπτυξης και πολιτικής. Η πρόκληση για την Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι να αντιγράψει ή να δηµιουργήσει ex nihilo ένα υβριδικό κοινωνικό πρότυπο, το κοινωνικό κράτος δεν αποτελεί έννοια παρωχηµένη. Αυτό που χρειάζεται σε πρώτο βαθµό είναι η αναδιοργάνωση της κοινωνικής πολιτικής γεγονός που αφενός θα επιτρέψει τη διάχυση των εθνικών ιδιαιτεροτήτων και προτιµήσεων ενισχύοντας την ενωσιακή συνοχή και αφετέρου θα παράξει ευρωπαϊκές λύσεις στα κοινά προβλήµατα των ευρωπαϊκών κοινωνιών. εν είναι η έννοια του κοινωνικού κράτους παρωχηµένη αλλά η οργάνωση της κοινωνικής πολιτικής. Η παραπάνω προβληµατική επαναπροσδιορίζει την όλη διαδικασία µε πολιτικούς όρους παραπέµπει σε µια ευρωπαϊκή εκδοχή του νεοφιλελευθερισµού και η κεντρική θέση της µελέτης περί πρόσληψης της έννοιας της «κοινωνικής πολιτικής» ως «παραγωγικού συντελεστή» τελεί υπό πλήρη αρµονία. Σε δεύτερο βαθµό, η ύπαρξη ενός ευρωπαϊκού διακρατικού κοινωνικού προτύπου θα πρέπει να εξετασθεί υπό το επίδραση

4 τεσσάρων µεταβλητών, των κοινών προβληµάτων, των κοινών αξιών, του βαθµού ολοκλήρωσης της ενιαίας αγοράς και της νοµισµατικής ένωσης και τέλος του ρυθµού της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Μεθοδολογικά η µελέτη διαρθρώνεται σε έξι ενότητες. Στην πρώτη ενότητα αναπτύσσεται η διαλεκτική σχέση ανάµεσα στην παγκοσµιοποίηση την Ευρώπη και διατυπώνονται τα βασικά χαρακτηριστικά που η παραπάνω σχέση αναπτύσσει. Στη δεύτερη ενότητα, παρουσιάζονται τα δοµικά χαρακτηριστικά της ευρωπαϊκής κοινωνικής ταυτότητας, περιγράφονται τα ευρωπαϊκά κοινωνικά υποδείγµατα ενώ διατυπώνονται κρίσιµες παρατηρήσεις περί επίδοσης και αξιολόγησης επί των κοινωνικών υποδειγµάτων. Στην τρίτη ενότητα, σκιαγραφούνται οι εξωτερικές και εσωτερικές προκλήσεις µε τις οποίες το ευρωπαϊκό κοινωνικό υπόδειγµα καλείται να αναµετρηθεί στην εποχή της µετάβασης που διανύουµε. Στην τέταρτη ενότητα, παρουσιάζεται η µετάβαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης από την ανακλαστική αντίδραση στην πρωτοβουλιακή διαµόρφωση των όρων της παγκοσµιοποίησης. Στην πέµπτη ενότητα, αναπτύσσεται το παράδειγµα της ευελισφάλειας (flexicurity) ως πρότυπο προσαρµογής στα πλαίσια ενός βαθιά µετασχηµατιζόµενου πλαισίου καταµερισµού εργασίας. Τέλος, στην έκτη ενότητα, διατυπώνονται συµπερασµατικού χαρακτήρα επισηµάνσεις για το ρόλο, το χαρακτήρα και τη µορφή της Κοινωνικής Ευρώπης στην εποχή της ανάδυσης της οικονοµίας της γνώσης, της παγκοσµιοποίησης, των µετασχηµατισµών της οικονοµίας και της εργασίας. 1. Η διαλεκτική σχέση παγκοσµιοποίησης και Ευρώπης: το πλαίσιο µιας ανατροφοδοτούµενης σχέσης Ο εικοστός αιώνας η εποχή των άκρων όπως εύστοχα περιέγραψε ιστορικός Eric Hobsbawn µας κληροδότησε δύο έννοιες που καταλαµβάνουν µεγάλο µέρος στο σηµερινό δηµόσιο και πολιτικό λόγο καθώς αποτελούν το θεµατικό πυρήνα σε κείµενα αναλυτών και θεµατολογίων πολιτικής είτε σε εθνικό είτε σε υπερεθνικό επίπεδο. Η πρώτη, αναφέρεται στην «παγκοσµιοποίηση» που αφαιρετικά ταυτίζεται µε την «νέα οικονοµία» προσδιορίζει αλλά και προσδιορίζεται από τη δυναµική της ώθησης των νέων οικονοµικών και κοινωνικών διεργασιών που αναπτύσσονται ασύµµετρα στο χώρο, ενώ η δεύτερη, αναφέρεται στο «κράτος πρόνοιας» που στοιχειοθετεί την παρεµβατική δράση του κράτους ως εγγυητή πολιτικής σταθερότητας, κοινωνικής δικαιοσύνης, αναδιανοµής του εισοδήµατος εντός ενός περιβάλλοντος οικονοµικού παρεµβατισµού προς όφελος της ευηµερίας όλων των πολιτών. Η απόδοση µιας ερµηνείας για το φαινόµενο της παγκοσµιοποίησης συναντά δύο δυσκολίες, µία σχετική µε τη θεωρία που θα ερµηνεύσει το φαινόµενο και µία εξαιτίας της συνθετότητας του ίδιου του φαινοµένου. Από την εποχή της νεωτερικότητας που σηµατοδοτείται

5 από την έλευση του βιοµηχανικού καπιταλισµού και τη συγκρότηση του κράτους έθνους, η προσέγγιση του κράτους και των µηχανισµών του ήταν εφικτή µέσα από µία θεωρία container 1 που ο Beck αποτύπωσε σχηµατικά σε τρία επίπεδα, του κράτους ως µια «ενότητα κλειστή» που προσδιορίζεται από συγκεκριµένα γεωγραφικά όρια, της κοινωνίας ως µια «αδιάσπαστη εθνική ενότητα» και του κεφαλαίου που είχε συγκεκριµένη έδρα. 2 Η παραπάνω τριπλή σχηµατική αναπαράσταση στο πλαίσιο της µετασχηµατιστικής σάρωσης της παγκοσµιοποίησης αδυνατεί να αναλύσει τη σηµερινή πραγµατικότητα και να ερµηνεύσει µεθοδολογικά τους υφιστάµενες κοινωνικές, πολιτικές και οικονοµικές διεργασίες. Η αδυναµία περιορισµού του φαινοµένου της παγκοσµιοποίησης σε στενά λειτουργικά και χωρικά πλαίσια, αναπόφευκτα καθιστά τις όποιες ερµηνευτικές προσπάθειες του όρου «παγκοσµιοποίηση» και προσδιορισµού του περιεχοµένου του είτε αποσπασµατικές εστιάζοντας στις οικονοµικές, πολιτικές, πολιτιστικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις της παγκοσµιοποίησης χωρίς να προσδιορίζουν εννοιολογικά τον όρο αυτό καθ αυτό είτε αφαιρετικές προκειµένου να απελευθερώσουν ζωτικό χώρο ικανό να συµπεριλάβει αυτά που η παγκοσµιοποίηση πρόκειται να φέρει είτε ως συνέπεια είτε ως µετανεωτερικότητα. Κοινός τόπος όλων των αποσπασµατικών ή µη προσεγγίσεων είναι η έννοια της ολοκλήρωσης που αρχικώς εντοπίζεται στα πλαίσια της οικονοµίας µε τη διεθνοποίηση των συναλλαγών, την απελευθέρωση των αγορών, την εξασθένιση των κρατικών ελέγχων, του κρατικού παρεµβατισµού και την υπέρβαση της κρατικής κυριαρχίας και της οµογενοποίησης που διαµορφώνει µια ιδεολογική ταυτότητα στη βάση µια «παγκόσµιας κουλτούρας» όρο που εύστοχα χρησιµοποιεί ο Μουζέλης 3. Ο Beck χρησιµοποιώντας τον όρο «παγκοσµιοποίηση» δηλώνει «τις διεθνικές διεργασίες, που έχουν ως αποτέλεσµα την αλληλεξάρτηση των κρατών και την ανάπτυξη νέων δυνατοτήτων εξουσίας, ανάδειξης νέων ταυτοτήτων, δικτύων εξουσίας» 4 ή αλλιώς, «τη διαδικασία που ξεπερνά τα εθνικά σύνορα, µειώνει τη δύναµη των τοπικών πολιτιστικών και κοινωνικών δικτύων, ενώ δηµιουργεί µια διαφοροποιηµένη και διαφορετική µορφή πολιτισµού και κοινωνικές σχέσεις που ξεπερνούν τα όρια του εθνικού κράτους». 5 Ουσιαστικά, πρόκειται για την ανάδειξη ενός ανεξάρτητου χώρου συναλλαγών, πέρα από τα φυσικά και νοµικά όρια των κρατών, την ανάδυση της «παγκοσµιότητας. 6 Ο Bogdandy στην προσπάθειά του να προσδιορίσει και να αποτυπώσει την σχέση παγκοσµιοποίησης και δηµοκρατίας επισηµαίνει τη διάσταση της σταδιακής κατάλυσης ή αύξουσας προσπελασιµότητας των συνόρων και επεξεργάζεται σχήµατα συνάντησης και 1 Ulrich Beck (1999) Τι είναι η Παγκοσµιοποίηση; (Γ. Παυλόπουλος µτφρ), Εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα, σελ Ibid σελ , 88-89, 90-91, Μουζέλης, Ν. Πρόκληση ή απειλή;, Στο αφιέρωµα: Παγκοσµιοποίηση: Πρόκληση ή απειλή;» Το Βήµα, 12/3/ Ibid οπ.παρ.1 σελ Ibid οπ.παρ.1 σελ Ibid οπ.παρ.1σελ. 72

6 όσµωσης διακριτών δηµοσίων σφαιρών των βασικών µονάδων του διεθνούς συστήµατος δηλαδή των κρατών. 7 Ο Woods επισηµαίνει, στο πλαίσιο της διεθνούς πολιτικής οικονοµίας, τρία βασικά χαρακτηριστικά της παγκοσµιοποίησης 8 που αποδεικνύονται ιδιαιτέρως χρήσιµα στη προσπάθειά µας να επαναπροσανατολίσουµε το περιεχόµενο της έννοιας Κοινωνική Ευρώπη. ιεθνοποίηση, που περιγράφει την αύξηση των διεθνών οικονοµικών συναλλαγών, την απελευθέρωση των αγορών και της παραγωγής, τις εµπορικές, επενδυτικές και κεφαλαιακές ροές σε παγκόσµια κλίµακα και την επέκταση της πολυεθνικής επιχειρηµατικής δραστηριότητας Τεχνολογική επανάσταση, όπου η ψηφιακή πληροφορία, το διαδίκτυο και οι σύγχρονες µορφές τηλεπικοινωνιών εκµηδενίζουν χωροχρονικά τις αποστάσεις. Απελευθέρωση και απορρύθµιση, που αναφέρεται στην απελευθέρωση του χρηµατοπιστωτικού και επενδυτικού τοµέα, την εντατικοποίηση του ανταγωνισµού στον τοµέα των υπηρεσιών, την απορρύθµιση στην αγορά εργασίας και τα συστήµατα κοινωνικής προστασίας και τέλος τον περιορισµό του πεδίου του κρατικού παρεµβατισµού. Στο παραπάνω πλαίσιο ο ρόλος του κράτους έθνους δεν περιθωριοποιείται αλλά µετασχηµατίζεται. Ρυθµιστικές λειτουργίες που είχε στην πρώιµη µεταπολεµική περίοδο εξασθενούν όπως οι λειτουργίες αναδιανοµής πλούτου, εσωτερικής επιτήρησης της κίνησης των κεφαλαίων, έλεγχος των συνόρων, ενώ αποκτά νέες σε διακρατικό και παγκόσµιο επίπεδο. Αυτό που σταδιακά εκλείπει δεν είναι το κράτος αλλά ο κρατισµός, δηλαδή η ικανότητα των κρατικών elite να ελέγχουν εντός των εθνικών συνόρων τις κινήσεις κεφαλαίων, την εγκληµατικότητα, τις αυξανόµενες ανισότητες κτλ.. 9 Η παραπάνω διαπίστωση επιβεβαιώνεται από την ευρωπαϊκή πραγµατικότητα άλλως κινδυνεύουµε να αποδεχθούµε το παράδοξο χώρες όπως η Γερµανία ή η Γαλλία να θεωρηθούν χώρες µειωµένης κυριαρχίας. Οι διακρατικές σχέσεις µετακινούνται από µια γεωπολιτικού χαρακτήρα προσέγγιση σε µια αναπτυξιακού τύπου όπου τα αναπτυξιακά προσανατολισµένα κράτη όχι µόνο δεν περιθωριοποιούνται αλλά γίνονται σοβαροί παίκτες στην παγκόσµια σκηνή. Με άλλα λόγια, αν οι µεγάλες πολυεθνικές εταιρείες αποτελούν ένα δίκτυο εξαιρετικά ισχυρών οικονοµικών παικτών, τα αναπτυξιακά προσανατολισµένα εθνικά κράτη αποτελούν ένα άλλο δίκτυο εξίσου σηµαντικό. Ας µην ξεχνάµε ότι ο σηµερινός νεοφιλελεύθερος χαρακτήρας της παγκόσµιας οικονοµίας δεν 7 Armin von Bogdandy, (2004), Globalization and Europe: How to Square Democracy, Globalization and international law European Journal of International Law, Vol. 15, No. 5, pp , Ngaire Woods International Political Economy in an Age of Globalization στο J. Baylis and S. Smith (eds), The Globalization of World Politics, Oxford University Press 2001 σελ Ibid

7 επήλθε τυχαία αλλά όπως επισηµαίνει ο Bogdandy αποτελεί συνειδητή πολιτική επιλογή από έναν µικρό αριθµό ισχυρών πολιτικών φορέων. 10 Άµεση παρατηρούµενη συνέπεια είναι η αδυναµία του κράτους έθνους να ανταπεξέλθει στις ανάγκες του κοινωνικού τοµέα που υφίσταται έντονα τις συνέπειες της απελευθέρωσης των αγορών, της εντατικοποίησης της εργασίας και του ανταγωνισµού. Το κράτος καλείται να απαντήσει στο αίτηµα µείωσης των ανισοτήτων και της ανάγκης για κοινωνική προστασία που το άνοιγµα των αγορών δηµιουργεί υπολογίζοντας και τον κίνδυνο να υποσκάψει το «ευνοϊκό κλίµα» για την προσέλκυση ξένων επενδύσεων που συνεπάγεται χαµηλούς ρυθµούς ανάπτυξης και οικονοµική επιβράδυνση. Με άλλα λόγια η βασική αντινοµία που η παγκοσµιοποίηση έχει δηµιουργήσει είναι αυτή µεταξύ της παραγωγής πλούτου και της σχετικά δίκαιης κατανοµής του. Όπως επισηµάνθηκε και στη διακήρυξη της Χιλιετίας του ΟΗΕ, «τα οφέλη από την παγκοσµιοποίηση είναι άνισα µοιρασµένα, όπως άνισα διανεµηµένα είναι και τα κόστη». Η ένταση των ανισοτήτων και της περιθωριοποίησης βασίζεται εν µέρει στην αυξανόµενη ανισορροπία κεφαλαίου και εργασίας. Το κεφάλαιο κινείται πλέον σε παγκόσµια κλίµακα, ενώ ο πόλος της εργασίας παραµένει ενταγµένος στους επιµέρους επικρατειακά καθορισµένους θεσµοποιηµένους χώρους των κρατών-εθνών. Στην παραπάνω κατάσταση η Ευρώπη προσπαθεί να βρει το δρόµο που οδηγεί στην ανάπτυξη συνυφασµένη µε την κοινωνική προστασία. Οι νέες προκλήσεις της ευρωπαϊκής οικονοµίας οι οποίες δηµιουργούν συνθήκες κοινωνικής, πολιτικής και παραγωγικής αβεβαιότητας συνίστανται: 11 στη µεταφορά τµηµάτων της ευρωπαϊκής παραγωγής στις ασιατικές χώρες και στις χώρες φθηνού κόστους εργασίας της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, µε αποτέλεσµα τη διατήρηση της ανεργίας σε υψηλά επίπεδα. στην ανεξαρτητοποίηση από κοινωνικές συνιστώσες της αυτοµατοποιηµένης παραγωγικής διαδικασίας (τεχνολογική εξέλιξη), µε αποτέλεσµα τη διεύρυνση εξατοµικευµένων και ευέλικτων µορφών απασχόλησης σε βάρος της πλήρους και σταθερής µισθωτής απασχόλησης. στη δηµογραφική γήρανση του πληθυσµού και στην ανάγκη για περιοριστικές δηµοσιονοµικές πολιτικές σε συνθήκες δηµοσιονοµικής εξυγίανσης. Σχηµατικά οι σχεδιαστές πολιτικής έχουν δύο επιλογές: Είτε να µετατρέψουν την παγκοσµιοποίηση σε ευκαιρία µεταρρυθµίζοντας τις κοινωνικές πολιτικές και τις αγορές εργασίας δίνοντας ταυτόχρονα ώθηση στην ενιαία αγορά (αναδιοργάνωση των επιχειρήσεων, ανάδειξη συγκριτικού πλεονεκτήµατος, ανταγωνιστικότητα), προωθώντας την έρευνα και την καινοτοµία κάνοντας χρήση των πλεονεκτηµάτων της νοµισµατικής ένωσης. Είτε να διατηρήσουν άκαµπτες τις υπάρχουσες δοµές µε αποτέλεσµα η παγκοσµιοποίηση, η ενιαία αγορά και το κοινό νόµισµα Ibid. οπ. παρ.7 σελ.7 ΙΝΕ ΓΣΕΕ Ετήσια Έκθεση 2007 σελ. 29

8 να θεωρούνται ως κίνδυνοι (ο κίνδυνος του Πολωνού υδραυλικού) και µακροπρόθεσµα οι δύο τελευταίες ενωσιακές κατασκευές να τεθούν σε κίνδυνο. Η ένταση της παραπάνω προβληµατικής αποτυπώθηκε µε τον πλέον εύγλωττο τρόπο στα απορριπτικά δηµοψηφίσµατα για τη Συνταγµατική Συνθήκη το 2005 στη Γαλλία και την Ολλανδία, αφού η άρνηση δεν απευθύνονταν τόσο ως προς την ιδέα της Συνταγµατικής Συνθήκης αλλά ως προς το φόβο που κινητοποιούσε η ιδέα της παγκοσµιοποίησης που στη προκειµένη περίπτωση «υποκρύπτονταν» στην προώθηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης και στην ανεπάρκεια της Ένωσης να δώσει λύσεις στα πιεστικά οικονοµικά προβλήµατα. Η γενική ευρωπαϊκή οπτική τείνει να θεωρεί και άρα να αξιολογεί την παγκοσµιοποίηση µέσα από της αρνητικές της επιπτώσεις ήτοι αυξηµένο ανταγωνισµό, µετεγκατάσταση επιχειρήσεων µε όρους φτηνού εργατικού δυναµικού, ανεπιθύµητη µετανάστευση, ανασφάλεια, απώλεια θέσεων εργασίας. 12 Η αδυναµία του ιδιωτικού τοµέα στην Ευρώπη να δηµιουργήσει νέες θέσεις πλήρους απασχόλησης από τα τέλη της δεκαετίας του 70 και τα είκοσι εκατοµµύρια των ανέργων αποτελούν πιεστικά προβλήµατα που αναζητούν επείγουσες και πρακτικές λύσεις. Σε σχετική έρευνα της γερµανικής εταιρείας CfK το 38% των Ιταλών ερωτηθέντων θεώρησαν την ανεργία ως το πιο πιεστικό κοινωνικό ζήτηµα ενώ τα ποσοστά αυξάνονταν σε Γαλλία και Γερµανία µε 58% και 81% αντίστοιχα. 13 Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση και η Στρατηγική για την Ανάπτυξη και την Απασχόληση αποτελούν τις υιοθετούµενες πολιτικές µε τις οποίες η Ευρωπαϊκή Ένωση επιχειρεί να επιλύσει τα προαναφερθέντα προβλήµατα και να δώσει την απαραίτητη δυναµικότητα στην ευρωπαϊκή οικονοµία. Ωστόσο η διαλεκτική σχέση Ευρώπης και παγκοσµιοποίησης δεν εξαντλείται στην στατική αποτύπωση των όποιων συνεπειών που η δεύτερη επιφέρει στην πρώτη αλλά διαθέτει ένα δυναµικό χαρακτήρα αφού η ίδια η Ευρώπη αποτελεί µια εν δυνάµει «µικρή παγκοσµιοποίηση». Η διευρυµένη Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί το πιο παγκοσµιοποιηµένη περιφέρεια στον πλανήτη αφού εντός της διακινείται το 18% του παγκόσµιου εµπορίου και το 25% των παγκόσµιου εµπορίου υπηρεσιών, ενώ παράλληλα διατηρεί πρωτεύουσα θέση στο σύνολο των ξένων άµεσων επενδύσεων. Οι παραπάνω αριθµοί στην ουσία έρχονται προς επίρρωση αυτού που η γεωγραφία, η ιστορία και η πραγµατικότητα στην ευρωπαϊκή ήπειρο αποτυπώνει. Το ενοποιητικό εγχείρηµα στην ουσία αποτελεί το προϊόν αλλά και τη συνέχεια µια διαδικασίας που η Helen Wallace εντοπίζει στην ιδιαίτερη διαχείριση των διασυνοριακών επαφών. 14 Το εύρος και η εµβάθυνση αυτών των επαφών είναι αποτελέσµατα µια αδιάκοπης διεργασίας που η ιστορία και η γεωγραφία 12 Jean Pierre Lehmann, Can Europe Age Gracefully Part II 13 Helle C. Dalle, Challenges Facing Europe in a World of Globalization 14 Helen Wallace, Europeanization and Globalization: Complementary or Contradictory Trends?, New Political Economy, Vol. 5 No. 3, 2000, p.369

9 της ευρωπαϊκής ηπείρου έχουν καθορίσει. Η διεργασία αυτή ανέπτυξε συγκεκριµένα χαρακτηριστικά που ενσωµατώθηκαν στον τρόπο διαχείρισης των διασυνοριακών επαφών που ανεπτύχθησαν και καθιστούν την Ευρώπη την πλέον διαφορετική περιφέρεια στον κόσµο. Αναπτύσσοντας πολυεπίπεδα συστήµατα διακυβέρνησης, πολυδιάστατα σχήµατα ολοκλήρωσης και πολλαπλούς τρόπους αλληλεπίδρασης η Ευρωπαϊκή Ένωση εντός της Ευρώπης παρέχει µια κατασκευή πρότυπο διαχείρισης διασυνοριακών επαφών που η παγκοσµιοποίηση µε τη σειρά της αναπτύσσει ενώ ταυτοχρόνως θέτει δείκτες αναφοράς για παγκόσµιες συγκρίσεις επιφανειακής και βαθύτερης ολοκλήρωσης χαρακτηριστικό που όπως ήδη επισηµάναµε συνδέεται άµεσα µε την έννοια της παγκοσµιοποίησης. 15 Υπό τα παραπάνω καθίσταται εµφανές και ευεξήγητο το γεγονός ότι η Ευρώπη αντιµετωπίζει την κατάσταση της απασχόλησης µε έναν ιδιαίτερο τρόπο. Η Κοινωνική Ευρώπη και η οικονοµία της κοινωνικής αγοράς που βρήκε πρόσφορο έδαφος στη υτική Ευρώπη τη δεκαετία του 1960 παντρεύοντας την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητα στον οικονοµικό χώρο, την κοινωνική συνοχή στον κοινωνικό χώρο και τη δηµοκρατία στον πολιτικό χώρο. απορρίπτοντας τον κοινωνικό δαρβινισµό δεν µπορεί εύκολα να παραδοθεί βορρά στις επιταγές αποδοµητικών πρακτικών. Ο Joseph Stiglitz θεωρεί ότι η επιτυχία της Ευρώπης οφείλεται στη προώθηση δέσµης αξιών που ταυτόχρονα είναι και ευρωπαϊκές και παγκόσµιες. Μια από αυτές είναι η κοινωνική δικαιοσύνη που σωστά εφαρµοζόµενη δίνει τη δυνατότητα στους πολίτες να αναπτυχθούν σε περιβάλλον κοινωνικής ευθύνης και συνοχής. Αυτό ακριβώς είναι και το αντικείµενο της επόµενης ενότητας. 2. Τα Ευρωπαϊκά Κοινωνικά Υποδείγµατα: ανάλυση και αξιολόγηση Για να προσδιορίσουµε το πως η Ευρώπη θα µπορέσει να συνδυάσει τις απαιτήσεις του νέου οικονοµικού περιβάλλοντος µε τις ανάγκες για κοινωνική προστασία θα πρέπει να καταλάβουµε τους τρόπους που οι σφαίρες της οικονοµικής και της κοινωνικής πολιτικής συνδέονται µεταξύ τους. Με άλλα λόγια, να εξετάσουµε τα διαφορετικά κοινωνικά υποδείγµατα που έχουν αναπτυχθεί στον ευρωπαϊκό χώρο και προσδιορίζουν την ισορροπία ανάµεσα στο άτοµο, την αγορά και το κράτος καθώς επίσης αποσαφηνίζουν τις πολιτικές, οικονοµικές και κοινωνικές διαστάσεις της έννοιας του πολίτη. Ο όρος «ευρωπαϊκό κοινωνικό πρότυπο» χρησιµοποιείται στην προσπάθειά να περιγράφουν και να αναλυθούν ζητήµατα που σχετίζονται µε την οικονοµική και κοινωνική πραγµατικότητα. Η χρήση του όµως καθίσταται προβληµατική και ασαφής αφού περικλείει αυθαίρετα τις διαφορετικές προσεγγίσεις που έχουν υιοθετηθεί εντός της Ευρώπης µε συνέπεια οι όποιες πραγµατείες επίλυσης κοινών προβληµάτων να εµφανίζουν στοιχεία ασυµµετρίας και 15 Ibid. σελ.376

10 ακαταλληλότητας όταν καλούνται να µετουσιωθούν σε πράξη στις διαφορετικές οικονοµικές, κοινωνικές και πολιτικές πραγµατικότητες που αντιπροσωπεύονται στα κράτη µέλη. Άντ αυτού η χρήση του όρου «ευρωπαϊκή κοινωνική ταυτότητα» που προσδιορίζει αρχές και αξίες που αντιπροσωπεύονται στις επιλεγόµενες πολιτικές µε διαφορετικούς κατά περίπτωση συνδυασµούς, όπως θα δούµε στη συνέχεια κρίνεται καταλληλότερη και πιο σαφής. Βάση αυτής της ταυτότητας αποτελεί η ύπαρξη ενός τριγώνου όπου στις κορυφές του τοποθετούνται το κράτος, ο πολίτης και η αγορά. Βασικές αρχές αυτής της τριαδικής σχέσης είναι η αποδοχή της λειτουργίας της οικονοµίας της αγοράς, η ρυθµιστική παρέµβαση του κράτους για την άµβλυνση δυσλειτουργιών της αγοράς και η επιλογής της διαπραγµάτευσης ως µέσο για την επίλυση των όποιων διαφορών. Το «τρίγωνο» εµφορείται από τις αξίες που διέπουν τον ευρωπαϊκό πολιτισµό και αντικατοπτρίζουν την ανθρωποκεντρική του θεώρηση. Οι αρχές και οι αξίες της ισότητας, της µη διάκρισης, της ενσωµάτωσης, της πλήρους απασχόλησης, της κοινωνικής προστασίας, των συλλογικών διαπραγµατεύσεων, της ισότητας των ευκαιριών, του πλουραλισµού και του κοινωνικού διαλόγου ενσωµατώνονται σε ένα ευρωπαϊκό όραµα για µια βιώσιµη οικονοµική ανάπτυξη µε υψηλά επίπεδα διαβίωσης. Είναι ενδεικτικό ότι οι παραπάνω αξίες και αρχές διαποτίζουν τα ενωσιακά κείµενα είτε σε επίπεδο δεσµευτικών κειµένων είτε σε επίπεδο στρατηγικών επιλογών και διακηρυγµένων δράσεων. Η πολιτική οικονοµία του Keynes που στηρίζεται στη µαζική επέµβαση του κράτους µε στόχο το συνδυασµό οικονοµικής ανάπτυξης µε κοινωνική συνοχή και δικαιοσύνη στα πλαίσια δηµοκρατικού κοινοβουλευτισµού, αποτέλεσε την πλατφόρµα όπου το µεταπολεµικό κράτος πρόνοιας της «χρυσής εποχής της σοσιαλδηµοκρατίας» ( ) λειτούργησε. Είναι η εποχή της θεαµατικής ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας και των καθολικών παροχών στον χώρο της υγείας, της παιδείας, της κοινωνικής ασφάλισης. Η στενή, ηµικορπορατιστική συνεργασία κεφαλαίου, εργασίας και κράτους δηµιουργούν ένα πλαίσιο αµοιβαίας εµπιστοσύνης. Η επαγγελµατική ανασφάλεια µειώνεται και η σταθερή, µακροχρόνια απασχόληση ενός εργαζόµενου στην ίδια επιχείρηση ή και στην ίδια κοινότητα είναι εφικτή. Σύµφωνα µε τον Keynes, το κοινωνικό κράτος αναπτύσσεται σε ένα περιβάλλον οικονοµικού παρεµβατισµού, δανειοδοτικής πολιτικής, επιστηµονικής οργάνωσης της εργασίας και νοµισµατικής διαχείρισης. Το κράτος πρόνοιας ερµηνεύεται ως απαραίτητη προϋπόθεση της αναπαραγωγής της κοινωνίας και αντιµετωπίζεται ως εγγύηση της πολιτικής σταθερότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αναδιανοµής του εισοδήµατος. Η συστηµατική διαχείριση της ζήτησης από το κράτος και οι µαζικές δηµόσιες δαπάνες (επενδυτικές και κοινωνικές) οδήγησαν σε σχετικά υψηλούς ρυθµούς ανάπτυξης ενώ συγχρόνως ο πληθωρισµός και η ανεργία διατηρήθηκαν σε χαµηλά επίπεδα. Ο παρεµβατικός και συγχρόνως αναδιανεµητικός ρόλος του κράτους άµβλυνε σηµαντικά τις κοινωνικές ανισότητες και την περιθωριοποίηση, ενώ για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας βλέπουµε σε σηµαντικό αριθµό χωρών την παντελή εξάλειψη της απόλυτης

11 φτώχειας και τη διάχυση οικονοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων στα λαϊκά στρώµατα, βασιζόµενη σε πλαίσιο ευνοµούµενης δηµοκρατικής διακυβέρνησης 16 Στην παραπάνω γεωµετρική λογική του τριγώνου τα κράτη της Ευρώπης σχεδίασαν τα δικά τους «τρίγωνα ανάπτυξης» που αντιπροσωπεύουν τις διαφορετικές συνθήκες, προτιµήσεις και παραδόσεις. Υπό αυτή την έννοια µπορούµε να διακρίνουµε µια ιδιαίτερη «ευρωπαϊκή κοινωνική ταυτότητα» που ενσωµατώνεται στην αναπτυξιακή διάσταση της Ευρώπης και ταυτοχρόνως είναι µοναδική σε τέσσερα σηµεία: κοινές αξίες και αρχές όπως προσδιορίσθηκαν παραπάνω ιδιαίτερη έµφαση στο συνδυασµό οικονοµικής µεγέθυνσης µε ισχυρή κοινωνική συνοχή. ποιοτικός ρόλος του κράτους µε δηµόσιο τοµέα που παρέχει καθολικές υπηρεσίες κοινής ωφελείας (υγεία, εκπαίδευση, κοινωνική ασφάλιση), µε έµφαση στη µακροοικονοµική σταθερότητα και µε στόχο να αµβλύνει τις αρνητικές εξωτερικότητες και τις δυσλειτουργίες της αγοράς. ιευρυµένα εργασιακά δικαιώµατα και ιδιαιτέρως δραστήρια εργατικά σωµατεία. Η παραπάνω συνοπτική παρουσίαση κρίνεται απαραίτητη προκειµένου να αντιληφθούµε το βασικό πρόβληµα που αντιµετωπίζουν οι σηµερινές ευρωπαϊκές κοινωνίες και οικονοµίες µε τη νέα πραγµατικότητα που η παγκοσµιοποίηση επιφέρει. Το βασικό δοµικό πρόβληµα εντοπίζεται στο ότι έχει διαταραχθεί η ισορροπία του «τριγώνου ανάπτυξης», αφού τα νέα οικονοµικά δεδοµένα τείνουν αφενός να αποδοµήσουν και να αναδιαρθρώσουν τις σχέσεις των τριών κορυφών του τριγώνου και αφετέρου να υποκαταστήσουν τις αρχές και τις αξίες που εµφορούνται στις µεταξύ τους σχέσεις. Η «διατάραξη» εντοπίζεται σε τέσσερα σηµεία: ιαταράσσεται η σχέση κεφάλαιο και εργασία που σχηµατικά εντοπίζεται στις κορυφές του τρίγωνου πολίτης, αγορά. Το παγκόσµιο άνοιγµα των αγορών, κυρίως των χρηµατιστηριακών, σε συνδυασµό µε τις νέες ηλεκτρονικές τεχνολογίες δηµιούργησαν ένα πλαίσιο στο οποίο η ισορροπία κεφαλαίου και εργασίας που παρατηρούµε στην πρώιµη µεταπολεµική περίοδο ανατρέπεται σε βάρος της εργασίας. H θεαµατική κινητικότητα του κεφαλαίου και η σχετική µη κινητικότητα της εργασίας κατήργησε την αποτελεσµατικότητα των κλασικών κεϊνσιανών µέτρων. Η πίεση των συνδικάτων για τη διατήρηση των κοινωνικών κατακτήσεων οδηγεί στη φυγή των κεφαλαίων σε χώρες όπου η εργασία είναι φθηνή και η προστασία της είναι περιορισµένη ή ανύπαρκτη. Στο νέο περιοριστικό πλαίσιο, ο αναδιανεµητικός ρόλος του κράτους αµβλύνεται αφού οι υψηλές κρατικές δαπάνες οδηγούν στην καλύτερη περίπτωση σε 16 Μουζέλης, Ν. Από τον Μπερλινγκουέρ στον Γκίντενς, Το Βήµα, 24/03/2005

12 ανάπτυξη χωρίς τη δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας και στη χειρότερη σε οικονοµική στασιµότητα µε πληθωρισµό. 17 ιαταράσσεται η ισορροπία κράτους και κεφαλαίου αφού αφενός το κράτος χάνει ρυθµιστικές λειτουργίες όπως ο έλεγχος κίνησης κεφαλαίων και αφετέρου απώλεσε την αποκλειστικότητα παροχής υπηρεσιών κοινής ωφελείας ισχυροποιώντας τη θέση του ιδιωτικού τοµέα. Ασύµµετρη διασπορά εξουσίας στα τρία επίπεδα εθνικό, τοπικό και υπερεθνικό. Η διαδικασία της οικονοµικής ολοκλήρωσης ναι µεν ευνόησε τη συγκέντρωση αρµοδιοτήτων σε ενωσιακό επίπεδο σε πολιτικές όπως του ανταγωνισµού, της νοµισµατικής ένωσης, της βιοµηχανίας και ταυτόχρονα ενίσχυσε το συντονιστικό ρόλο της Ένωσης σε άλλες, αλλά οι θεσµικές χωρητικότητες δεν έχουν εξελιχθεί σε ικανό βαθµό για να υποστηρίξουν αυτή τη συγκέντρωση. Ταυτόχρονα, δεν έχουν επιλυθεί ζητήµατα όπως αυτό της δηµοκρατικής νοµιµοποίησης που σε ένα πιο εξελιγµένο βαθµό θα έδινε τη δυνατότητα σε ένα ευρωπαϊκό εκλογικό σώµα να τοποθετηθεί για την «ισορροπία του τριγώνου» ή για το ποιος θα την καθορίσει. Η όλη κατάσταση περιπλέκεται και από την αποκέντρωση εξουσιών σε επίπεδο περιφέρειας που συνεπάγεται αυξηµένες ικανότητες συντονισµού και νέα πρότυπα αποφάσεων που να ικανοποιούν τα νέα δεδοµένα. 18 αξίες της κοινωνικής συνοχής-δικαιοσύνης θυσιάζονται στο βωµό του άκρατου ανταγωνισµού στην παγκόσµια οικονοµική αρένα Έχοντας σχηµατοποιήσει τη βασική προβληµατική της συζήτησης µπορούµε να εξετάσουµε τα βασικά πρότυπα ανάπτυξης στον ευρωπαϊκό χώρο υιοθετώντας την µεθοδολογική προσέγγιση των ιδιαίτερων καθεστώτων όπως αναπτύχθηκε από τους Esping-Andersen, Το Φιλελεύθερο-αγγλοσαξονικό Πρότυπο (Μ. Βρετανία, Ιρλανδία) Το φιλελεύθερο πρότυπο χαρακτηρίζεται από τη βασική αρχή ότι το κράτος παρεµβαίνει στην αγορά όσον το δυνατό λιγότερο κατά τρόπο που να µην περιορίζει το κίνητρο προς εργασία ή τις ατοµικές επιλογές. Το επίπεδο των φόρων εισοδήµατος κυµαίνεται στο 13,6% του ΑΕΠ σε σύγκριση µε το 22,6 % του ΑΕΠ που αντιστοιχεί στις χώρες του σκανδιναβικού βορρά. Τα επίπεδα κοινωνικής ασφάλισης είναι χαµηλά και οι παροχές κοινωνικού χαρακτήρα στοχεύουν κυρίως τα χαµηλά εισοδηµατικά στρώµατα. Το επίπεδο των κοινωνικών υπηρεσιών πέραν της 17 Ibid 18 H περίπτωση της Στρατηγικής της Λισσαβόνας για την Ανάπτυξη και την Απασχόλησης αποτελεί ιδανικό παράδειγµα αναγκαιότητας συντονισµού και νέων µεθόδων πολιτικής (soft law) προκειµένου να υλοποιηθούν δράσεις και να επιτευχθούν στόχοι.

13 εκπαίδευσης και της υγείας χαρακτηρίζεται από σχετική καχεξία Η οικονοµία των χωρών αυτών κατατάσσεται στις «µη συντονισµένες οικονοµίες της αγοράς» (non coordinated market economies) µε βραχυπρόθεσµη χρηµατοδότηση κεφαλαίου, περιορισµένα δίκτυα εταιρειών, ενώ υφίσταται ισχυροί νόµοι που απαγορεύουν τη συγκέντρωση των επιχειρήσεων. Στην αγορά εργασίας, το επίπεδο προστασίας της απασχόλησης περιορίζεται και οι συλλογικές διαπραγµατεύσεις για τα επίπεδα µισθών δεν έχουν ιδιαίτερη δυναµική ενώ είναι σε µεγάλο βαθµό είναι αποκεντρωµένες µε σχετικά αδύναµα εργατικά σωµατεία. ίνεται ιδιαίτερη έµφαση στην ευέλικτη εργασία η οποία είναι σχετικά απροστάτευτη και χαµηλά αποτιµώµενη. Εν κατακλείδι η µεσαία τάξη που αποτελεί και το βασικό φοροδότη του συστήµατος δεν βασίζεται στις παροχές του φιλελεύθερου κράτους πρόνοιας. Το πρότυπο αυτό ευνοεί περικοπές φόρων χωρίς να ανέχεται ιδιαίτερες διευρύνσεις κοινωνικής ασφάλισης που χρηµατοδοτούνται από δηµόσιο χρήµα αποτελώντας τη µικρότερη δυνατή έκφραση ενός παρεµβατικού κράτους πρόνοιας στην Ευρώπη Το Ηπειρωτικό Πρότυπο (Αυστρία, Βέλγιο, Γερµανία, Γαλλία, Ολλανδία) Η ευρύτερη γεωγραφική κάλυψη του συγκεκριµένου προτύπου σε σχέση µε το φιλελεύθερο και το σκανδιναβικό πρότυπο δίνει τη δυνατότητα στο συγκεκριµένο πρότυπο να περιλαµβάνει και το µεγαλύτερο δυνατό µείγµα πολιτικών που αφορούν την οικονοµία και την εργασία. Τείνει να λειτουργεί µε φορολογική κλίµακα µεσαίου επιπέδου στο Βέλγιο για παράδειγµα ο φόρος εισοδήµατος, αντιπροσωπεύει το 17,6% των φόρων µισθωτών υπηρεσιών και η υποστήριξη του συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης µέσω µεταβιβαστικών πληρωµών παρουσιάζεται πιο γενναιόδωρη από το φιλελεύθερο πρότυπο. Ενθαρρύνεται η πρόωρη συνταξιοδότηση από την αγορά εργασίας, παρά τα προβλήµατα που συνεπάγεται η γήρανση του πληθυσµού, µέσω των κινήτρων που η δόµηση του κοινωνικού ασφαλιστικού συστήµατος προς το παρόν παρέχει. Ευρύτερη κοινωνική ασφάλιση, επιδόµατα ανεργίας και συντάξεις γήρατος αποτελούν βασικές συνιστώσες του εν λόγω προτύπου. 20 Η συµµετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναµικό φτάνει το 59,2 % και υπολείπεται σε σύγκριση µε το 70% στις χώρες της Σκανδιναβίας. Το ύψος των µισθών είναι αποτέλεσµα συλλογικών διαπραγµατεύσεων και η εργασία να απολαµβάνει υψηλά επίπεδα κρατικής προστασίας ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Γερµανία και η Γαλλία. Οι οικονοµίες της ηπειρωτικής Ευρώπης αποτελούν «συντονισµένες οικονοµίες της αγοράς» (coordinated market economies). Έχουν µακροπρόθεσµη χρηµατοδότηση κεφαλαίου, ισχυρές επιχειρηµατικές ενώσεις και ανεπτυγµένα δίκτυα µεταξύ των εταιρειών. Το 19 André Sapir, Globalization and the Reform of European Social Models, JCMS 2006 Volume 44. Number 2 σελ Ibid

14 παραγωγικό σύστηµα εστιάζει σε υψηλής ειδίκευσης και υψηλής ποιότητας προϊόντα και η κατάρτιση είναι κατά βάση επαγγελµατική. Η ύπαρξη προστατευτικής εργατικής νοµοθεσίας µε υψηλές εργασιακές συνεισφορές συνεπάγονται χαµηλό δείκτη εργασιακής ανασφάλειας ενώ η ευελιξία στην εργασία είναι κυρίως εσωτερική. Τέλος οι πολιτικές,οικονοµικές και κοινωνικές παραδόσεις έχουν συνδράµει στην ισχυροποίηση της µεσαίας εισοδηµατικής τάξης µε διακριτά προγράµµατα κοινωνικής ασφάλισης ανά επαγγελµατική κατηγορία. 2.3 To Μεσογειακό Πρότυπο (Ιταλία, Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία) Η θεσµική διάρθρωση των συστηµάτων κοινωνικής ασφάλισης στις χώρες της Ν. Ευρώπης χαρακτηρίζεται από κατακερµατισµό των επαγγελµατικών οµάδων µε χαρακτηριστικό παράδειγµα την Ελλάδα όπου συγκεκριµένες κατηγορίες επαγγελµάτων απολαµβάνουν υψηλά επίπεδα προστασίας. Σε αντίθεση µε το ηπειρωτικό πρότυπο δεν υφίσταται αποτελεσµατικό δίκτυο ελάχιστης κοινωνικής προστασίας, -µόλις τη δεκαετία του 1990 η Πορτογαλία θέσπισε ελάχιστο εγγυηµένο εισόδηµα- ενώ µορφές κοινωνικής προστασίας υφίσταται σε επίπεδο περιφερειών κυρίως στην Ιταλία και την Ισπανία αλλά µε σηµαντικές αδυναµίες. Οι τέσσερις χώρες της Μεσογείου έχουν καθολικό εθνικό σύστηµα υπηρεσιών υγείας, όπου η πρόσβαση ορίζεται στη βάση των δικαιωµάτων του πολίτη, και εµπνέεται από το πρότυπο Beveridge, ενώ µεγάλο µέρος των δαπανών τους αφορούν την πληρωµή συντάξεων. Οι συλλογικές διαπραγµατεύσεις αποτελούν το κύριο µέσο καθορισµού του επιπέδου των µισθών, ενώ διευκολύνονται οι πρόωρες συντάξεις µε αποτέλεσµα ενεργό εργασιακά µέρος του πληθυσµού να µην προσφέρει. Τέλος ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του συγκεκριµένου προτύπου αποτελεί ο σχετικά αδύναµος ρόλος του κράτους στη διαχείριση των συστηµάτων κοινωνικής ασφάλισης, γεγονός που επιτρέπει τη διείσδυση των οργανωµένων συµφερόντων και των πολιτικών κοµµάτων µε στόχο µια άνιση κατανοµή πόρων και ωφελειών Το Σκανδιναβικό Πρότυπο (Σουηδία, Φιλανδία, ανία) Η αγορά εργασίας του σκανδιναβικού προτύπου χαρακτηρίζεται από τον υψηλό βαθµό συµµετοχής των γυναικών ως µέρος του ενεργού εργατικού δυναµικού, τον εξίσου υψηλό βαθµό προστασίας στις περιπτώσεις µη απασχόλησης και τον σηµαντικό ρόλο συµµετοχής των κοινωνικών εταίρων στις θεσµοθετηµένες διαδικασίες κοινωνικής πολιτικής. Ο συνδυασµός ενός καθολικού κράτους κοινωνικής πρόνοιας, ποιοτικών υπηρεσιών µε υψηλές οικονοµικές επιδόσεις που ενσωµατώνει τις προτιµήσεις των µεσαίων εισοδηµατικών και εργατικών τάξεων καθιστά το εν λόγω πρότυπο υπόδειγµα προς αντιγραφή από το εξωτερικό ενώ στο εσωτερικό κερδίζει την 21 Ibid

15 υποστήριξη των κοινωνικών στρωµάτων που είναι διατεθειµένοι να το χρηµατοδοτήσουν προκειµένου να κάνουν χρήση των σχετικών πλεονεκτηµάτων του. 22 Κύρια πλεονεκτήµατά του: η ευεργετική παρουσία του κράτους στην αναπτυξιακή διαδικασία της οικονοµίας και της κοινωνίας, ο δηµόσιος τοµέας θεωρείται και αποτελεί αντιπροσώπευση της κοινωνίας αποφεύγοντας νοοτροπίες που αποµακρύνουν τον πολίτη από αυτό η βιώσιµη ανάπτυξη που αποτελεί ισχυρή συνιστώσα στην οικονοµική πολιτική µεγέθυνσης ισχυρή κοινωνική προστασία µε στοιχεία ευελιξίας που συµβάλλει στην κοινωνική συνοχή ευνοώντας την οικονοµική ανάπτυξη, ενεργές πολιτικές απασχόλησης που βασίζονται στη δια βίου εκπαίδευση, στη γνώση και την καινοτοµία 23 ικανές να αντιµετωπίζουν την κυκλική ανεργία και υψηλά επίπεδα επενδύσεων στην έρευνα που τονώνουν την ανταγωνιστικότητα 24 χαµηλή πυραµίδα ιεραρχικής διοίκησης που εξασφαλίζει συναίνεση σε κρίσιµους τοµείς της οικονοµικής και κοινωνικής ανάπτυξης υψηλά επίπεδα προσωπικής φορολογίας που συνδέονται µε υψηλές παροχές, χαµηλά επίπεδα φορολόγησης των εταιρειών παρέχοντας κίνητρα για επενδύσεις και ενθαρρύνοντας την επιχειρηµατικότητα. Αναφορικά µε τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης που εισήλθαν στην ευρωπαϊκή οικογένεια δυο παρατηρήσεις αξίζει να ληφθούν να υπόψη πρώτον, υφίσταται µια εθνική συναίνεση προς φιλελεύθερου τύπου µεταρρυθµίσεις στην οικονοµία και αφετέρου η ταχύτητα των µεταρρυθµίσεων στο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής ποικίλλει όπως επισηµαίνει η Παγκόσµια Τράπεζα µε βασική όµως κατεύθυνση ένα αµάγαλµα του σκανδιναβικού προτύπου χρηµατοδότησης (κράτος) και του ηπειρωτικού προτύπου ασφάλισης Οικονοµικές και κοινωνικές επιδόσεις, αξιολόγηση προτύπων Θα πρέπει να τονιστεί ότι οι διαφορές στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας των παραπάνω προτύπων δεν περιορίζονται µόνο στις µεταξύ τους συγκρίσεις αλλά διευρύνονται και εντός των προτύπων. Με δεδοµένο όµως το σκοπό, την έκταση της µελέτης και τη διάθεση του 22 Σε σχετική έρευνα το 41% και το 26% των ερωτηθέντων από τη Σκανδιναβία θεώρησαν το επίπεδο της εκπαίδευσης και της υγείας ως «καλό» (good), που αποτελούσε και το υψηλότερο ποσοστό από τους συµµετέχοντες ευρωπαίους 23 Είναι χαρακτηριστικό ότι οι χώρες του σκανδιναβικού βορρά απολαµβάνουν τα υψηλότερα επίπεδα ολοκλήρωσης προγραµµάτων πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης 24 Το 2002 η Σουηδία δαπανούσε το 4,27% του ΑΕΠ και η Φιλανδία το 3,49%, έναντι του 1,99% του κοινοτικού µέσου όρου στον τοµέα Έρευνας και Ανάπτυξης 25 Lisbon revisited -finding a new path to European growth, ΕPC Working Paper, March 2004, σελ.19

16 γράφοντος να αποφευχθούν λεπτοµερείς συγκρίσεις µε κόστος ίσως κάποιες σχηµατικές απλοποιήσεις οι επιδόσεις των συγκεκριµένων προτύπων µπορούν να ταξινοµηθούν στο βαθµό που επιτυγχάνουν οικονοµική µεγέθυνση µε µια βιώσιµη ανάπτυξη. Χρησιµοποιώντας τις µελέτες του Boeri που παρουσιάζει ο Sapir του European Policy Center/ Accenture και την προσωπική έρευνα του γράφοντος, καταλήγουµε αβίαστα σε δύο συµπεράσµατα, αφενός την υπεροχή του σκανδιναβικού προτύπου και αφετέρου την αναγκαιότητα µεταρρυθµίσεων στο ηπειρωτικό και µεσογειακό πρότυπο. Πιο συγκεκριµένα: H µελέτη του European Policy Center/Accenture, εξέτασε µια σειρά από δείκτες οικονοµικούς και κοινωνικούς (ΑΕΠ, εργασιακό κόστος, ανεργία, απόλυτη και σχετική φτώχεια, απασχόληση) προκειµένου να προσδιορίσει την οικονοµική και κοινωνική επίδοση των χωρών της Ένωσης. Κατόπιν σχετικής επεξεργασίας µπορούν να προσδιοριστούν τρεις διακριτές οµάδες: 26 (σχήµα 1) Υψηλή οικονοµική και κοινωνική επίδοση: Σουηδία, ανία, Αυστρία, Ολλανδία Μεσαία οικονοµική και κοινωνική επίδοση: Γερµανία, Γαλλία, Βέλγιο Χαµηλή οικονοµική και κοινωνική επίδοση: Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία, Ελλάδα Σχήµα 1 Χρήζει ιδιαίτερης προσοχής η επίδοση των χωρών αναφορικά µε την αποτελεσµατικότητα των µεταβιβαστικών πληρωµών στην αντιµετώπιση της φτώχειας, όπου την καλύτερη επίδοση την έχει η Σουηδία και ακολουθούν οι υπόλοιπες χώρες του σκανδιναβικού 26 Ibid σελ.20

17 βορρά, η Μ. Βρετανία και η Γερµανία ενώ η αποτελεσµατικότητα των κοινωνικών δαπανών στην Ιταλία, Ελλάδα και Πορτογαλία χαρακτηρίζεται ως µη ικανοποιητική. 27 (σχήµα 2) Σχήµα 2 Τα παραπάνω ευρήµατα της έρευνας επαληθεύονται και από σχετική επεξεργασία από το γράφοντα δεδοµένων που παρέχουν οι βάσεις του World Economic Forum και της Eurostat. Με δεδοµένο το στρατηγικό ρόλο της δια βίου µάθησης στην αντιµετώπιση των νέων προκλήσεων που η παγκοσµιοποίηση θέτει, την ανάγκη για ευέλικτες αγορές εργασίας και τον αγώνα για την καταπολέµηση της διαρθρωτικής αλλά και της κυκλικής ανεργίας η µελέτη επιβεβαιώνει τον αλληλένδετο µεταξύ της δια βίου εκπαίδευσης και της καταπολέµησης της ανεργίας, αφού οι χώρες που είχαν τις καλύτερες γενικές επιδόσεις διατηρούσαν τις πρώτες θέσεις και στη δια βίου µάθηση. (σχήµατα 3,4) 27 Ibid σελ.23-25

18 Σχήµα 3 Σχήµα 4 Η υπεροχή των σκανδιναβικών χωρών τεκµαίρεται και από τους σχετικούς δείκτες ανταγωνιστικότητας του World Economic Forum για την περίοδο όπου οι τρεις

19 σκανδιναβικές χώρες τοποθετούνται µέσα στις έξι πιο ανταγωνιστικές χώρες του κόσµου. 28 (Πίνακας 1) rank Table 1: Global Competitiveness Index rankings and comparisons Country/ Economy Rank Score GCI rank among 2006 countries GCI United States Switzerland Denmark Sweden Germany Finland Singapore Japan United Kingdom Netherlands World Economic Forum Global Competitiveness Report Η µελέτη του Boeri (2002) συγκρίνει τα τέσσερα πρότυπα µε βάση τρεις δείκτες επίδοσης κοινωνικής πολιτικής, την άµβλυνση εισοδηµατικής ανισότητας και της φτώχειας, το βαθµό προστασίας στην ανασφάλεια της αγοράς εργασίας και το βαθµό συµµετοχής στην αγορά εργασίας. 29 Όπως και στη µελέτη του EPC τα σκανδιναβικά κράτη έχουν τα µικρότερα ποσοστά εισοδηµατικής ανισότητας µετά τις µεταβιβαστικές πληρωµές και τους φόρους, ενώ υπολείπονται οι χώρες της Μεσογείου (42% έναντι 39% των ηπειρωτικών και αγγλοσαξονικών χωρών και 35% των µεσογειακών χωρών). Η πρώτη και η τελευταία θέση διατηρείται και στα επίπεδα φτώχειας µε τις σκανδιναβικές χώρες να έχουν την πρώτη θέση µε 12% κάτω από τα όρια της φτώχειας έναντι 20% των χωρών της Μεσογείου. Ο βαθµός προστασίας από την ανασφάλεια της αγοράς εργασίας επιτυγχάνεται επιλέγοντας είτε µια προστατευτική εργατική νοµοθεσία για αυτούς που ήδη εργάζονται, είτε ιδιαιτέρως ενισχυτικά επιδόµατα ανεργίας. Τα σκανδιναβικά κράτη επιλέγουν τη δεύτερη λύση τα µεσογειακά τη πρώτη, τα ηπειρωτικά κινούνται σε µια αλληλοενισχυτική διαδικασία των δύο Ibid. οπ.παρ.19 σελ

20 επιλογών ενώ τέλος τα αγγλοσαξονικά κινούνται στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση. 30 Αξιολογώντας το παραπάνω κριτήριο τα τρία πρότυπα πλην του αγγλοσαξονικού παρέχουν ένα ιδιαιτέρως προστατευτικό καθεστώς στην αγορά εργασίας ενώ το αγγλοσαξονικό παρέχει µεγαλύτερη προστασία έναντι της µακροχρόνια ανεργίας ενδυναµώνοντας την ευελιξία της αγοράς. Στο τρίτο κριτήριο, τα επίπεδα απασχόλησης όπως φαίνεται στο σχήµα 4, τα σκανδιναβικά κράτη έχουν ένα µέσο όρο 73% τα αγγλοσαξονικά 70% τα ηπειρωτικά 63% και τα µεσογειακά 62%. Συνοψίζοντας τα αποτελέσµατα της έρευνάς του ο Boeri κατασκεύασε µια τυπολογία δυο κριτηρίων: αποτελεσµατικότητα, ισότητα/δικαιοσύνη.(σχήµα 5) Ένα πρότυπο θεωρείται αποτελεσµατικό όταν ενθαρρύνει την απασχόληση και έχει υψηλά επίπεδα απασχόλησης ενώ θεωρείται δίκαιο και προάγει την ισότητα όταν διατηρεί χαµηλά τα επίπεδα φτώχειας. Τα σκανδιναβικά και αγγλοσαξονικά κράτη διατηρούν υψηλά επίπεδα απασχόλησης, ενώ στο κριτήριο της ισότητας τα σκανδιναβικά και τα ηπειρωτικά κράτη διατηρούν χαµηλά τα επίπεδα φτώχειας µε τα υπόλοιπα πρότυπα να υστερούν στα αντίστοιχα κριτήρια. Low Efficiency High High Continentals Nordics Equity Low Mediterraneans Anglo-Saxons Σχήµα 5 Βασικό συµπέρασµα της µελέτης που επιβεβαιώνεται και από τα στατιστικά δεδοµένα είναι η υψηλή συσχέτιση της απασχόλησης µε τα χρησιµοποιούµενα µέσα προστασίας και τον τρόπο κατανοµής των κοινωνικών δαπανών. Η ιδιαιτέρως προστατευτική εργατική νοµοθεσία που απευθύνεται σε αυτούς που ήδη βρίσκονται στην αγορά εργασίας συνεπάγεται χαµηλά επίπεδα απασχόλησης. Τα επίπεδα φτώχειας βρίσκονται σε σχέση αντιστρόφως ανάλογη µε την εκπαίδευση, 31 και την αναδιανεµητική πολιτική. Εν κατακλείδι, τα σκανδιναβικά κράτη έχουν υιοθετήσει τη λογική ενός κράτους κοινωνικής επένδυσης όπου η κοινωνική πολιτική λειτουργεί 30 Η προστατευτική εργατική νοµοθεσία δηµιουργεί σχετικά άκαµπτες αγορές εργασίας µε αποτέλεσµα να εµφανίζουν και τα µικρότερα ποσοστά απασχόλησης κάτι που επιβεβαιώνουν και οι σχετικές µετρήσεις. 31 Τα χαµηλότερα ποσοστά ολοκλήρωσης της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης συνεπάγονται υψηλότερα επίπεδα φτώχειας.