ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Βρυξέλλες, 30.5.2012 SWD(2012) 152 final ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Εμπεριστατωμένη επισκόπηση για την ΚΥΠΡΟ σύμφωνα με το άρθρο 5 του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1176/2011 σχετικά με την πρόληψη και τη διόρθωση των υπερβολικών μακροοικονομικών ανισορροπιών EL EL
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Κατατοπιστική περίληψη και συμπεράσματα... 2 1. Εισαγωγή... 5 2. Μακροοικονομική κατάσταση και δυνητικές ανισορροπίες... 5 2.1. Διαμόρφωση του μακροοικονομικού σκηνικού... 5 2.2. Η εκδήλωση ανισορροπιών και οι επιπτώσεις τους... 7 3. Εξωτερικές θέσεις και βιωσιμότητά τους... 9 3.1. Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών... 9 3.1.1. Περιγραφή και εξέλιξη του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών... 9 3.1.2. Χρηματοδότηση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών... 17 3.1.3. Καθαρή διεθνής επενδυτική θέση... 19 3.2. Ανταγωνιστικότητα... 21 3.2.1. Πραγματική σταθμισμένη συναλλαγματική ισοτιμία... 21 3.2.2. Μοναδιαίο κόστος εργασίας και εξελίξεις στις τιμές... 23 3.2.3. Εξαγωγικές επιδόσεις... 26 4. Εσωτερικές θέσεις και βιωσιμότητά τους... 31 4.1. Δανεισμός του ιδιωτικού τομέα... 31 4.1.1. Δανεισμός των νοικοκυριών... 32 4.1.2. Δανεισμός των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων... 35 4.2. Βιωσιμότητα των δημόσιων οικονομικών... 37 4.2.1. Κόστος χρηματοδότησης... 37 4.2.2. Ανάγκες αναχρηματοδότησης... 39 4.2.3. Δημοσιονομικό έλλειμμα... 40 4.3. Στεγαστικός τομέας... 41 4.3.1. Ποσοτικές εξελίξεις... 42 4.3.2. Εξελίξεις τιμών... 43 4.3.3. Συνάφεια για τον ιδιωτικό δανεισμό... 45 4.4. Τραπεζικός τομέας... 47 4.4.1. Ανάγκες ανακεφαλαιοποίησης... 50 4.4.2. Απομόχλευση των τραπεζών... 52 4.4.3. Πιστωτική ροή... 53 4.4.4. Τραπεζική ρευστότητα... 53 5. Πολιτικές προκλήσεις... 54 6. Παραπομπές... 57 1
ΚΑΤΑΤΟΠΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στην παρούσα εμπεριστατωμένη επισκόπηση παρουσιάζεται μια ευρεία ανάλυση της κυπριακής οικονομίας, με σκοπό να εντοπιστούν οι πραγματικές ή δυνητικές ανισορροπίες και οι δυνατοί μακροοικονομικοί κίνδυνοι που αυτές μπορεί να συνεπάγονται. Στην επισκόπηση υπογραμμίζονται οι διασυνδέσεις μεταξύ των ανισορροπιών που χαρακτηρίζουν την οικονομία και τονίζονται επίσης ορισμένα ειδικά διαρθρωτικά χαρακτηριστικά που αύξησαν την ευπάθεια της οικονομίας, μειώνοντας παράλληλα την ικανότητά της να προσαρμόζεται σε αυτές τις ανισορροπίες. Ενώ ορισμένες ανισορροπίες εκδηλώθηκαν μόνον ως επακόλουθο της απότομης ύφεσης και της κατάρρευσης της εγχώριας πιστωτικής ευημερίας, άλλες έχουν συσσωρευθεί κατά την παρελθούσα δεκαετία. Κατά την περίοδο οικονομικής άνθησης που ακολούθησε την ένταξη στην ΕΕ και την μετέπειτα υιοθέτηση του ευρώ, τα χαμηλά επιτόκια δανεισμού και η εύκολη πρόσβαση σε πιστώσεις προκάλεσαν ένα τροφοδοτούμενο από πιστωτικά ανοίγματα οργασμό, ο οποίος αντικατοπτρίστηκε σε ταχεία άνοδο των τιμών στην αγορά ακινήτων και ταχεία αύξηση του δανεισμού του ιδιωτικού τομέα και των δεικτών μόχλευσης. Ταυτόχρονα αυξήθηκε το κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος, καθώς η ισχυρή αύξηση των μισθών, στηριζόμενη από την τιμαριθμική αναπροσαρμογή των μισθών (συμφωνία για ΑΤΑ), ξεπέρασε τον βραδύτερο ρυθμό αύξησης της παραγωγικότητας εργασίας. Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν σε σημαντικές απώλειες της ανταγωνιστικότητας κόστους και τιμών, και είδαν την εμφάνιση ενός ταχέως αυξανόμενου εμπορικού ελλείμματος και επίμονα υψηλών ελλειμμάτων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Τα τελευταία χρηματοδοτήθηκαν κυρίως μέσω των άμεσων ξένων επενδύσεων (συμπεριλαμβανομένων των επανεπενδυόμενων προσόδων και αδιανέμητων κερδών εταιρειών με έδρα στην Κύπρο, των οποίων οι μέτοχοι είναι αλλοδαποί) και, πιο πρόσφατα, μέσω των «λοιπών επενδύσεων» (καταθέσεις και δάνεια). Η καθαρή διεθνής επενδυτική θέση (ΚΔΕΘ) έχει επιδεινωθεί σημαντικά κατά τα τελευταία λίγα χρόνια, κυρίως ως αποτέλεσμα των διαρκών εμπορικών ελλειμμάτων και σημαντικών ζημιών αποτίμησης των περιουσιακών στοιχείων των τραπεζών. Το αντίτιμο του υψηλού εξωτερικού χρέους είναι ο υψηλός δανεισμός του ιδιωτικού τομέα, ιδιαίτερα στον τομέα των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων, παρά το αυξανόμενο χρέος του δημόσιου τομέα. Αν και η οικονομία δεν υπέστη σε όλη τους τη σοβαρότητα τις επιπτώσεις από το σκάσιμο της φούσκας της αγοράς στέγης που έπληξε αρκετές άλλες χώρες της ευρωζώνης, η πρόσφατη επιδείνωση των βραχυπρόθεσμων προοπτικών οικονομικής ανάπτυξης και οι δυσμενείς εξελίξεις στον χρηματοπιστωτικό τομέα, λόγω του ανοίγματος του τελευταίου έναντι της Ελλάδας, έχουν προστεθεί στις προκλήσεις της οικονομίας για την αντιμετώπιση των ανισορροπιών οι οποίες έχουν συσσωρευθεί με την πάροδο του χρόνου. Η καθυστέρηση των κυπριακών αρχών στη λήψη επιλεκτικών μέτρων για τη μείωση του δημοσιονομικού ελλείμματος, και οι αυξανόμενες δαπάνες για τις μισθολογικές υποχρεώσεις του δημόσιου τομέα και των κοινωνικών παροχών όξυναν επίσης τις υφιστάμενες ανισορροπίες. Οι κυριότερες παρατηρήσεις από την παρούσα επισκόπηση είναι οι εξής: Ευμεγέθη και διαρκή ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών προέκυψαν κυρίως από το έλλειμμα του όγκου των εμπορικών συναλλαγών, το οποίο με τη σειρά του συνδέεται με τη σταδιακή διάβρωση της ανταγωνιστικότητας τιμών/κόστους. Πράγματι, στην τελευταία έδωσε ώθηση, υπό την επίδραση της οικονομικής άνθησης στις αρχές της δεκαετίας του 2000 και των εγχώριων ελλείψεων εργατικού δυναμικού, η 2
αύξηση των μισθών με ταχύτερο ρυθμό από τη βελτίωση της παραγωγικότητας. Η απαιτούμενη διόρθωση της αύξησης του σχετικού κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος αναμένεται να διευκολυνθεί από την τρέχουσα χαλάρωση της συνολικής ζήτησης και απασχόλησης και από τη συγκράτηση των μισθών στον δημόσιο τομέα, το οποίο χρησιμεύει ως μέτρο σύγκρισης και για τους διακανονισμούς στον ιδιωτικό τομέα. Παράλληλα, μια στροφή της δομής προσφοράς προς αγαθά και υπηρεσίες υψηλότερης προστιθέμενης αξίας θα συμβάλει στην άντληση υψηλότερων εσόδων από εξαγωγές, ιδίως στον τουριστικό κλάδο, ο οποίος αντιπροσωπεύει σημαντική πηγή εσόδων για την κυπριακή οικονομία. Ως προς τη χρηματοδότηση του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών, στο παρελθόν η Κύπρος ήταν σε θέση να βασίζεται σε υψηλές εισροές κεφαλαίων από το εξωτερικό μέσω καταθέσεων αλλοδαπών και άμεσων ξένων επενδύσεων (ΑΞΕ), συμπεριλαμβανομένης επίσης της επανεπένδυσης κερδών από ξένες εταιρείες στην Κύπρο. Αυτή η εξάρτηση αντιπροσωπεύει μια ιδιαίτερη ευπάθεια σε περίπτωση που μειωθεί η εμπιστοσύνη στο κράτος και την ιδιωτική οικονομία. Ο τραπεζικός τομέας πάσχει από μεγάλο άνοιγμα έναντι της Ελλάδας, όσον αφορά τόσο τον ιδιωτικό τομέα όσο και το κράτος, και χρειάζεται να αντλήσει νέα κεφάλαια. Τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια (ως ποσοστό του συνόλου των δανείων) των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων αυξήθηκαν ουσιωδώς, και είναι σημαντικά υψηλότερα από το ποσοστό των μη εξυπηρετούμενων δανείων ολόκληρου του ιδιωτικού τομέα. Έχει προβλεφθεί νομοθεσία για να αντιμετωπιστούν, μέσω δημόσιας παρέμβασης, τυχόν κίνδυνοι για τη βιωσιμότητα τραπεζών ή οι ανάγκες ανακεφαλαιοποίησης που δεν μπορούν να καλυφθούν από πρωτοβουλίες μέσω της αγοράς. Η κατάσταση στον κυπριακό τραπεζικό τομέα απειλεί επίσης τη βιωσιμότητα της θέσης της χώρας. Η σύνθεση της διεθνούς επενδυτικής θέσης δημιουργεί ανησυχίες, επειδή χαρακτηρίζεται από ριψοκίνδυνα ξένα περιουσιακά στοιχεία και υποχρεώσεις στις οποίες κυριαρχούν καταθέσεις με κατόχους αλλοδαπούς. Τυχόν κλονισμός στον τραπεζικό τομέα θα μπορούσε να έχει καταστροφικές συνέπειες στην οικονομία, περιπλέκοντας τις προκλήσεις που προκύπτουν από τις εσωτερικές ανισορροπίες της Κύπρου. Ο μεγάλος όγκος του συσσωρευμένου χρέους του ιδιωτικού τομέα αποτελεί πηγή ανησυχίας. Ο συνολικός δανεισμός του ιδιωτικού τομέα (ως ποσοστό του ΑΕΠ) στην Κύπρο είναι ο δεύτερος υψηλότερος στην ΕΕ, με ιδιαίτερα μεγάλο ανεξόφλητο χρέος των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων. Επιπλέον, η καθαρή οικονομική θέση των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων είναι αρνητική. Οι περισσότερες μη χρηματοπιστωτικές εταιρείες στην Κύπρο είναι μικρές επιχειρήσεις και η κύρια πηγή χρηματοδότησής τους είναι δάνεια από τράπεζες, σε αντίθεση με τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις στη ζώνη του ευρώ, οι οποίες έχουν πρόσβαση σε άλλες πηγές χρηματοδότησης, όπως μετοχές και λοιπές συμμετοχές σε κεφάλαιο. Δεδομένου ότι η εξωτερική χρηματοδότηση παρεμποδίζεται από απαγορευτικά υψηλά επιτόκια, οι εταιρικές επενδύσεις εξαρτώνται αποφασιστικά από την παραγωγή υψηλότερης ιδιωτικής αποταμίευσης. Ο βαθμός δανεισμού των νοικοκυριών είναι επίσης μεταξύ των υψηλότερων στην ΕΕ, αν και καλύπτεται από σημαντικά περιουσιακά στοιχεία, που οδηγούν σε θετική καθαρή θέση. Ενώ τα δάνεια των νοικοκυριών, τα περισσότερα εκ των οποίων χορηγήθηκαν για στεγαστικούς σκοπούς, καλύπτονται από επαρκή εχέγγυα και τα νοικοκυριά μετά την προσθαφαίρεση είναι καθαροί δανειστές, οι δαπάνες εξυπηρέτησης του χρέους απορροφά ένα σχετικά υψηλό μερίδιο του διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών, γεγονός που υποσημαίνει σημαντική ευπάθεια από πλευράς δυνητικών αυξήσεων των επιτοκίων. 3
Στο εσωτερικό, τα δημόσια οικονομικά έχουν οδηγήσει σε ετήσια ελλείμματα τα οποία διευρύνθηκαν παρά την ανάκαμψη της οικονομίας από την ύφεση. Το έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης, κινούμενο άνω του 6% του ΑΕΠ το 2011, υπερβαίνει με μεγάλη διαφορά την τιμή αναφοράς του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης, και οι πρόσφατα καταβληθείσες προσπάθειες διόρθωσης του υπερβολικού ελλείμματος, αν και φιλότιμες, μπορεί να αποδειχθούν ανεπαρκείς. Ομοίως, το δημόσιο χρέος έχει αναρριχηθεί πάνω από το όριο του 60% του ΑΕΠ. Μια αξιόπιστη στρατηγική εξυγίανσης χρειάζεται να αντιμετωπίσει το ζήτημα του υπεράριθμου προσωπικού, τη γενναιοδωρία των κοινωνικών παροχών που χορηγούνται ανεξάρτητα από τις ιδιωτικές ανάγκες, και το σύστημα αυτόματης και συχνής αναπροσαρμογής των αποδοχών. Ο έλεγχος των δημοσίων δαπανών θα πρέπει να ενισχυθεί αποτελεσματικά, με την ένταξη του ετήσιου προγραμματισμού του προϋπολογισμού σε ένα μεσοπρόθεσμο δημοσιονομικό πλαίσιο, του οποίου επίκειται η έγκριση. Στο πλαίσιο αυτό, η εμπεριστατωμένη επισκόπηση καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Κύπρος γνωρίζει πολύ σοβαρές μακροοικονομικές ανισορροπίες, οι οποίες χρειάζεται να αντιμετωπιστούν επειγόντως. Ειδικότερα, οι μακροοικονομικές εξελίξεις, όπως αντικατοπτρίζονται στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, τα δημόσια οικονομικά και ο χρηματοπιστωτικός τομέας απαιτούν στενή παρακολούθηση και επείγουσα επιμέλεια της οικονομικής πολιτικής, ώστε να αποφευχθούν τυχόν δυσμενείς επενέργειες στη λειτουργία της οικονομίας και της οικονομικής και νομισματικής ένωσης. Οι εθνικές αρχές ενέκριναν μια φιλόδοξη, ωθούμενη από τις δαπάνες, στρατηγική εξυγίανσης για τη διόρθωση του υπερβολικού δημοσιονομικού ελλείμματος, τη σταθεροποίηση του τραπεζικού τομέα και την ενίσχυση της οικονομικής ανάπτυξη στον μεσοπρόθεσμο ορίζοντα. Ωστόσο, το μέγεθος και η έκταση των εντοπισθεισών ανισορροπιών, καθώς και οι δυνητικές αρνητικές παρενέργειές τους σε άλλες οικονομίες της ευρωζώνης δίνουν το σύνθημα για μια συνολική προσαρμογή και αποφασιστική πολιτική δράση σε βιώσιμη βάση. Πέρα από τη διόρθωση του υπερβολικού δημοσιονομικού ελλείμματος, η αποκατάσταση της ισορροπίας στα δημόσια οικονομικά θα πρέπει να στηρίζεται από αυστηρό έλεγχο των δαπανών τα επόμενα έτη, την υιοθέτηση ενός μεσοπρόθεσμου δημοσιονομικού πλαισίου και τη συγκρότηση ενός δημοσιονομικού συμβουλίου για την επιτήρηση της εκτέλεσης του προϋπολογισμού, καθώς και από την ενίσχυση της φορολογικής συμμόρφωσης και την καταπολέμηση της φοροδιαφυγής. Προκειμένου να αποκατασταθεί η εξωτερική ανταγωνιστικότητα, η δυναμική των μισθών πρέπει για να ελεγχθεί καλύτερα μέσω μιας ριζικής μεταρρύθμισης του συστήματος τιμαριθμικής αναπροσαρμογής των μισθών επιπλέον, η αναβάθμιση της δομής της προσφοράς με στροφή, μεσοπρόθεσμα, προς δραστηριότητες υψηλότερης προστιθέμενης αξίας θα αυξηθεί το περιθώριο για υψηλότερες προσόδους από τις εξαγωγές. Οι πολιτικές για τον χρηματοπιστωτικό τομέα θα χρειαστεί να ενισχύσουν τις κανονιστικές διατάξεις για την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών και την εποπτεία των συνεταιριστικών εταιρειών. Προκειμένου να μειωθεί ο δανεισμός του ιδιωτικού τομέα, είναι ανάγκη να ενισχυθούν και η εταιρική νομοθεσία περί θεσπίσεως ευθύνης για την αποπληρωμή των δανείων και η εποπτεία της χορήγησης δανείων προς τις επιχειρήσεις. 4
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στις 14 Φεβρουαρίου 2012, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την πρώτη έκθεσή της για τον μηχανισμό επαγρύπνησης (ΕΜΕ), η οποία εκπονήθηκε σύμφωνα με το άρθρο 3 του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1176/2011 σχετικά με την πρόληψη και τη διόρθωση των υπερβολικών μακροοικονομικών ανισορροπιών. Η ΕΜΕ χρησιμεύει ως αρχική συσκευή διαλογής, βοηθώντας στον εντοπισμό των κρατών μελών που δικαιολογούν περαιτέρω εμπεριστατωμένη ανάλυση για να διαπιστωθεί αν υφίστανται ή υπάρχει κίνδυνος να ανακύψουν ανισορροπίες. Σύμφωνα με το άρθρο 5 του κανονισμού αριθ. 1176/2011, στις ειδικές ανά χώρα «εμπεριστατωμένες επισκοπήσεις» θα πρέπει να εξετάζονται η φύση, η προέλευση και η σοβαρότητα των μακροοικονομικών εξελίξεων στο οικείο κράτος μέλος, οι οποίες συνιστούν, ή θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε, ανισορροπίες. Με βάση την εν λόγω ανάλυση, η Επιτροπή θα διερευνήσει κατά πόσον θεωρεί ότι υφίσταται ανισορροπία και τι είδους πολιτικές συνέχειες θα συστήσει στο Συμβούλιο. Για την Κύπρο, στην ΕΜΕ επισημαίνεται η ανάγκη να εξεταστεί πιο προσεκτικά κατά πόσον η Κύπρος θιγόταν από μακροοικονομικές ανισορροπίες εσωτερικής και εξωτερικής φύσεως. Όσον αφορά την εξωτερική πλευρά, στην ΕΜΕ τονίστηκε η εμμονή ελλειμμάτων του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, η οποία επικράτησε σε συνδυασμό με σημαντική απώλεια μεριδίων αγοράς και ανταγωνιστικότητας εξαγωγών κατά την τελευταία δεκαετία. Όσον αφορά την εσωτερική πλευρά, ο υψηλός βαθμός μόχλευσης του ιδιωτικού τομέα προσδιορίστηκε ως αντικείμενο ανησυχίας, παρά τη συνύπαρξη του με ουσιώδη περιουσιακά στοιχεία του ιδιωτικού τομέα. Η ανησυχία αυτή προκαλείται κυρίως από τον αυξανόμενο δανεισμό των νοικοκυριών στο πλαίσιο του σημαντικού ανοίγματος του τραπεζικού τομέα έναντι της Ελλάδας και της επιδείνωσης των προοπτικών της οικονομίας και της δημοσιονομικής κατάστασης. Υπό το φως των ανωτέρω παρατηρήσεων, στο τμήμα 2 της παρούσας επισκόπησης εξετάζονται οι εξελίξεις εκείνες οι οποίες καλύπτουν το μακροοικονομικό πλαίσιο και τη φύση των υφιστάμενων οικονομικών ανισορροπιών, σε συνδυασμό με τις διασυνδέσεις τους. Την εξέταση ακολουθούν ειδικές ενότητες εστίασης με αντικείμενο τη βιωσιμότητα των εξωτερικών θέσεων και των εσωτερικών θέσεων (τμήματα 3 και 4 αντίστοιχα). Στο τμήμα 5 συνοψίζονται τα ευρήματα και παρουσιάζονται προβληματισμοί άσκησης πολιτικής. 2. ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΔΥΝΗΤΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΡΡΟΠΙΕΣ 2.1. Διαμόρφωση του μακροοικονομικού σκηνικού Μία δεκαετία και πλέον διαρκούς και ισχυρής οικονομικής επέκτασης στην Κύπρο, με μέσο ετήσιο πραγματικό ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ 3,8%, τέλειωσε το 2009 όταν ξέσπασε η κρίση. Για πρώτη φορά σε 35 έτη, το 2009 συρρικνώθηκε η οικονομική δραστηριότητα στην Κύπρο, σημειώνοντας πτώση κατά -1,9%. Η υποχώρηση της ζήτησης και της παραγωγής επιβάρυνε την απασχόληση, ιδιαίτερα σε τομείς υψηλής έντασης εργασίας, όπως οι κατασκευές και ο τουρισμός. Μετά από μια συγκρατημένη ανάκαμψη το 2010, με αύξηση του ΑΕΠ κατά 1,1%, η οικονομική δραστηριότητα διογκώθηκε κατά 1,5% κατά το πρώτο 5
εξάμηνο του 2011. Ωστόσο, παρά την εξαιρετικά καλή τουριστική περίοδο, οι προοπτικές ανάπτυξης για το έτος συνολικά επλήγησαν σοβαρά από το ατύχημα, τον Ιούλιο του 2011, στο οποίο κατεστράφη ο σταθμός ηλεκτροπαραγωγής Βασιλικού που αντιπροσώπευε το ήμισυ της συνολικής δυναμικότητας ηλεκτροπαραγωγής της χώρας. Η ζημιογόνος επενέργεια περιεπλάκη λόγω επιδείνωσης του εξωτερικού περιβάλλοντος και σφικτότερων χρηματοπιστωτικών και δημοσιονομικών συνθηκών. Κατά συνέπεια, η ετήσια αύξηση του ΑΕΠ το 2011 κατέληξε σε ένα μέτριο 0,5%. Η εγχώρια ζήτηση, παραδοσιακά ο κύριος μοχλός ανάπτυξης, μειώθηκε σημαντικά το 2011. Οι σφικτότερες συνθήκες τραπεζικού δανεισμού, σε συνδυασμό με την επιδείνωση των προοπτικών της αγοράς εργασίας και την αποδυνάμωση της εμπιστοσύνης, επιβάρυναν την ιδιωτική κατανάλωση. Επιπλέον, η υποτονική εξωτερική ζήτηση για κατοικίες, καθώς και η αναδιάρθρωση των εταιρικών ισολογισμών διατήρησε τις επενδύσεις σε φθίνουσα πορεία για τέταρτη συνεχή χρονιά. Από την άλλη πλευρά, ο εξωτερικός τομέας συνέβαλε θετικά στην ανάπτυξη. Τα έσοδα από τον τουρισμό αυξήθηκαν κατά 13%, στο οποίο συνέτειναν η πολιτική αστάθεια στους ανταγωνιστικούς τουριστικούς προορισμούς της Μεσογείου και η αυξημένη ροή αφίξεων από αναδυόμενες αγορές όπως η Ρωσία. Επιπλέον, επιβραδύνθηκε η αύξηση των εισαγωγών, σε αντιστοίχιση με τη συρρίκνωση της εγχώριας ζήτησης. Παρ 'όλα αυτά, με έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών άνω του 10% του ΑΕΠ, η εξωτερική ανισορροπία παρέμεινε ευμεγέθης. Το ΑΕΠ αναμένεται να συρρικνωθεί κατά 0,8% το 2012 λόγω μείωσης της εγχώριας ζήτησης και εξασθένισης του εξωτερικού περιβάλλοντος, περιλαμβανομένης ιδίως της επίμονης αβεβαιότητας στις χρηματαγορές. Η ιδιωτική κατανάλωση πρόκειται να περιοριστεί λόγω συμπίεσης του διαθέσιμου εισοδήματος, ιδίως μεταξύ εργαζομένων στον δημόσιο τομέα, και λόγω των δημοσιονομικών περιορισμών που έχουν ενσωματωθεί στον νόμο για τον προϋπολογισμό, καθώς και λόγω της ανόδου της ανεργίας σε πρωτοφανή επίπεδα. Το μεγάλο άνοιγμα του χρηματοπιστωτικού τομέα έναντι της Ελλάδας και η ανάγκη για ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών πιθανότατα να αυξήσει το κόστος χρηματοδότησης και να περιορίσει την πρόσβαση σε αυτόν από τον ιδιωτικό τομέα. Η ζήτηση κατοικίας αναμένεται επίσης να παραμείνει άτονη, ενώ οι λοιπές επενδύσεις στον κατασκευαστικό τομέα πιθανώς να ωφεληθούν από τις εργασίες κατασκευής εκ νέου του καταστραφέντος σταθμού ηλεκτροπαραγωγής του Βασιλικού και από άλλα έργα υποδομής. Βασικοί δείκτες δείχνουν αδύναμη μεν, βελτιούμενη όμως εμπιστοσύνη καταναλωτών και επιχειρήσεων. Κατά συνέπεια, η ανάκαμψη θα πρέπει να επανέλθει βραδέως κατά το δεύτερο εξάμηνο του 2012, με τη βελτίωση του εξωτερικού περιβάλλοντος και την επανάληψη των ιδιωτικών επενδύσεων, καθώς διαλύεται αργά η αβεβαιότητα. Η συμβολή του εξωτερικού τομέα στην ανάπτυξη πρόκειται να παραμείνει θετική. Ενώ η επιβράδυνση του παγκόσμιου εμπορίου και η επιδείνωση των οικονομικών προοπτικών των κυριότερων εμπορικών εταίρων της Κύπρου πιθανώς να πλήξουν τις εξαγωγές αγαθών, αυτό αναμένεται να αντισταθμιστεί εν μέρει από τις υγιείς επιδόσεις των επιχειρηματικών υπηρεσιών και του τουρισμού. Οι εισαγωγές πρόκειται να μειωθούν στο πλαίσιο της αδύναμης εγχώριας ζήτησης, επιτρέποντας στο έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών να σμικρυνθεί περαιτέρω σε περίπου 7,8% του ΑΕΠ το 2012. 6
Η οικονομική δραστηριότητα αναμένεται να ανακάμψει μόλις σταδιακά το 2013, ωθούμενη κυρίως από τις εξαγωγές και τις ιδιωτικές επενδύσεις, ενώ η εσωτερική κατανάλωση θα συνεχίσει να περιορίζεται από την ανάγκη για περαιτέρω διόρθωση των οικονομικών ανισορροπιών. Γραφική παράσταση 1: Συμμετοχή στη μεγέθυνση του ΑΕΠ 12 9 6 3 0-3 -6-9 -12 εκατοστ. μονάδες προβλέψεις 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 Dom. demand, excl. inv. Net trade Inventories GDP (y-o-y%) Πηγή: Υπηρεσίες της Επιτροπής. Το ποσοστό ανεργίας παραμένει σε ανοδική πορεία, φθάνοντας κατά μέσο όρο το 9,5% το 2012, από 7,8% το 2011. Η κυπριακή οικονομία πριν από την κρίση γνώρισε ισχυρή άνθηση της απασχόλησης. Ο αριθμός των θέσεων εργασίας αυξήθηκε κατά 26% μεταξύ 2000 και 2008. Ενώ οι επακόλουθες απώλειες θέσεων εργασίας υπήρξαν σχετικά μέτριες, γύρω στο 2%, η ανεργία έχει αυξηθεί γρήγορα από παραδοσιακά χαμηλά επίπεδα, λόγω συνεχιζόμενων εισροών στο εργατικό δυναμικό. 2.2. Η εκδήλωση ανισορροπιών και οι επιπτώσεις τους Η Κύπρος είναι αντιμέτωπη τόσο με εξωτερικές όσο και με εσωτερικές μακροοικονομικές προκλήσεις. Αν και ορισμένες από τις ανισορροπίες εκδηλώθηκαν ως επακόλουθο της απότομης ύφεσης και της κατάρρευσης της εγχώριας πιστωτικής ευημερίας, άλλες έχουν συσσωρευθεί κατά την παρελθούσα δεκαετία. Η ένταξη στην ΕΕ το 2004 οδήγησε σε αύξηση των εισροών ΑΞΕ. Η καθιέρωση του ευρώ το 2008 συνέπεσε με την έναρξη μιας παρατεταμένης άνθησης της οικονομίας. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, τα χαμηλά επιτόκια δανεισμού και η εύκολη πρόσβαση σε πιστώσεις προκάλεσαν ένα τροφοδοτούμενο από πιστωτικά ανοίγματα οργασμό, ο οποίος αντικατοπτρίστηκε σε ταχεία άνοδο των τιμών στην αγορά ακινήτων και ταχεία αύξηση του δανεισμού του ιδιωτικού τομέα και των ποσοστών μόχλευσης. Ταυτόχρονα αυξήθηκε το κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος, καθώς η αύξηση των μισθών κυρίως λόγω της τιμαριθμικής αναπροσαρμογής των μισθών (συμφωνία για ΑΤΑ), ξεπέρασε τον βραδύτερο ρυθμό αύξησης της παραγωγικότητας εργασίας που προήλθε από την καθυστερημένη υιοθέτηση των αναγκαίων, επιρρωτικών της παραγωγικότητας, διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν σε σημαντικές απώλειες της ανταγωνιστικότητας κόστους και τιμών, και είδαν την εμφάνιση ενός ταχέως αυξανόμενου εμπορικού ελλείμματος (συμπεριλαμβανομένης της διάβρωσης του εμπορικού πλεονάσματος υπηρεσιών) και επίμονα υψηλών ελλειμμάτων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Τα τελευταία χρηματοδοτήθηκαν κυρίως μέσω εισροών ΑΞΕ (συμπεριλαμβανομένων των επανεπενδυόμενων προσόδων και αδιανέμητων κερδών εταιρειών με έδρα στην Κύπρο, των οποίων οι μέτοχοι είναι αλλοδαποί) και, πιο πρόσφατα, 7
μέσω των «λοιπών επενδύσεων» (καταθέσεις και δάνεια). Όπως και σε πολλές άλλες χώρες, οι υποκείμενες προκλήσεις αποκαλύφθηκαν εμφανώς με την έναρξη της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής και οικονομικής κρίσης. Αν και η οικονομία δεν υπέστη σε όλη τους τη σοβαρότητα τις επιπτώσεις από το σκάσιμο της φούσκας της αγοράς κατοικίας που έπληξε πολλές άλλες χώρες της ευρωζώνης, η πρόσφατη επιδείνωση των βραχυπρόθεσμων προοπτικών οικονομικής ανάπτυξης και οι δυσμενείς εξελίξεις στον χρηματοπιστωτικό τομέα, λόγω του ανοίγματος του τελευταίου έναντι της Ελλάδας, έχουν προστεθεί στις προκλήσεις της οικονομίας για την αντιμετώπιση των ανισορροπιών που έχουν συσσωρευθεί με την πάροδο του χρόνου. Η καθυστέρηση των κυπριακών αρχών στη λήψη επιλεκτικών μέτρων για τη μείωση του δημοσιονομικού ελλείμματος, όπως και οι αυξανόμενες δαπάνες για το μισθολογικό κόστος του δημόσιου τομέα και οι κοινωνικές παροχές, επιδείνωσαν τις υφιστάμενες ανισορροπίες. Από τότε που εκδηλώθηκε η κρίση στις χρηματαγορές και η βαθιά ύφεση, η Κύπρος έχει εκ των πραγμάτων αποκλεισθεί από τις διεθνείς κεφαλαιαγορές. Ενώ το κράτος μπορεί επί του παρόντος να καλύψει τις χρηματοδοτικές του ανάγκες μέσω ρυθμίσεων ad-hoc (π.χ. το ρωσικό δάνειο), ο ιδιωτικός τομέας θα πιέζεται από την ανάγκη να χρηματοδοτεί τις εγχώριες ιδιωτικές επενδύσεις μέσω της ιδιωτικής αποταμίευσης σε περίπτωση που δεν υπάρχει διαθέσιμη καθαρή εξωτερική χρηματοδότηση. Η στήριξη της ανάπτυξης των επενδύσεων υπό τις περιστάσεις αυτές απαιτεί επομένως υψηλότερη αποταμίευση των νοικοκυριών, δηλαδή χαμηλότερη κατανάλωση, η οποία θα επιβαρύνει την ανάπτυξη μέσω της τελικής ζήτησης. Διαφορετικά, οι εταιρικές επενδύσεις θα συμπιεστούν από τις στενότερες νομισματικές συνθήκες, είτε μέσω υψηλών επιτοκίων τραπεζικού δανεισμού είτε δελτίου στις πιστώσεις. Η κατάσταση θα μπορούσε να επιδεινωθεί εάν, επιπλέον, το κράτος ή/και ο τραπεζικός τομέας επέβαλαν πρόσθετες αξιώσεις στις ιδιωτικές αποταμιεύσεις. Οι πράξεις μακροπρόθεσμης αναχρηματοδότησης (ΠΜΑ), όπως ολοκληρώθηκαν από το Ευρωσύστημα στα τέλη Φεβρουαρίου, θεωρητικά θα μπορούσαν να διαδραματίσουν αντισταθμιστικό ρόλο. Ωστόσο, είναι ακόμη πολύ νωρίς για να για να αξιολογηθεί αυτό. Αν μη τι άλλο, τα τραπεζικά δάνεια προς κατοίκους εσωτερικού μειώθηκαν κατά περίπου 770 εκατ. ευρώ, δηλαδή 1,5%, μεταξύ Φεβρουαρίου και Μαρτίου 2012. Επί πολλά έτη στο παρελθόν, η Κύπρος ήταν σε θέση να βασίζεται σε υψηλές εξωτερικές εισροές κεφαλαίων από ξένες καταθέσεις και ΑΞΕ (συμπεριλαμβανομένων επίσης των επανεπενδυόμενων κερδών ξένων εταιρειών στην Κύπρο) για να χρηματοδοτήσει τα ελλείμματα του ισοζυγίου της τρεχουσών συναλλαγών. Ωστόσο, η κρίση έδειξε ότι μια τέτοια εξάρτηση είναι εύθραυστη. Η τεράστια στροφή από καθαρές εισροές κεφαλαίων σε εκροές σημαίνει ότι οι ροές ΑΞΕ μπορούν γρήγορα να αντιστραφούν εάν διαλυθεί η εμπιστοσύνη στο κράτος και την ιδιωτική οικονομία. Οι πωλήσεις ακινήτων από αλλοδαπούς όξυναν την τάση αυτή. Ως εκ τούτου, αναμένεται να επιτευχθεί πλεόνασμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ώστε να αντιστραφεί η συσσώρευση υψηλών καθαρών υποχρεώσεων στο εξωτερικό και να διασφαλιστεί η χρηματοδότηση της εγχώριας οικονομίας, συμπεριλαμβανομένου του κρατικού χρέους, στον μεσοπρόθεσμο ορίζοντα. Όπως προαναφέρθηκε, στη διάρκεια της περιόδου άνθησης νωρίτερα κατά την τελευταία δεκαετία, η ανταγωνιστικότητα διαβρώθηκε, γεγονός που οδήγησε σε διαρθρωτικό έλλειμμα ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, μεταξύ άλλων για τις υπηρεσίες τουρισμού. Η πρόσφατη εκ νέου στροφή προς την Κύπρο ως τουριστικό προορισμό μπορεί να οφείλεται σε ειδικές περιστάσεις και μπορεί να αποδειχθεί βραχύβια, αν δεν αποκατασταθεί η ανταγωνιστικότητα. Ομοίως, η εγχώρια ιδιωτική κατανάλωση τροφοδοτήθηκε από μια γιγάντωση του δημόσιου τομέα, όπου οι υψηλές αυξήσεις των μισθών χρησίμευσαν ως συγκριτικό στοιχείο επίσης για τους διακανονισμούς του ιδιωτικού 8
τομέα. Αυτό προβάλλει την ανάγκη να αντιμετωπιστούν η απώλεια ανταγωνιστικότητας και η δημοσιονομική ανισορροπία, που και οι δύο είχαν συγκαλυφθεί επί έτη από τα χαμηλά επιτόκια και τον οργασμό στα ακίνητα. 3. ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΟΥΣ Η εξωτερική ανισορροπία της Κύπρου εκδηλώνεται με τη μορφή διαρκών υψηλών ελλειμμάτων ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών κατά την τελευταία δεκαετία, κυρίως ωθούμενων από την δυναμική εγχώρια ζήτηση. Η εξέλιξη του κυπριακού ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών δείχνει διαφορετικά στερεότυπα εμπορίας αγαθών και υπηρεσιών, τα οποία αντανακλούν τη μετακίνηση της κυπριακής οικονομίας προς τον τριτογενή τομέα. Το αρνητικό εμπορικό ισοζύγιο αγαθών αντισταθμίζεται εν μέρει από το πλεόνασμα που καταγράφηκε στο εμπόριο υπηρεσιών. Η Κύπρος υπέστη απώλειες ανταγωνιστικότητας τιμών κατά τα έτη πριν από την κρίση, αλλά αυτή η τάση ήταν πιο συγκρατημένη τα επόμενα έτη. 3.1. Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών 3.1.1. Περιγραφή και εξέλιξη του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών Η κυπριακή οικονομία χαρακτηρίζεται από διαρκή ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών επί περίοδο μεγαλύτερη της δεκαετίας. Από θέση σχεδόν ισορροπίας κατά το δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του 1990, το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών αποδυναμώνεται σταδιακά κατά την επόμενη δεκαετία, με το έλλειμμα να φθάνει στο ύψος ρεκόρ του 15,6% του ΑΕΠ το 2008, έτος που σημαδεύτηκε από άνθηση της οικονομικής δραστηριότητας, ισχυρή εγχώρια ζήτηση και την υιοθέτηση του ευρώ. Το εξωτερικό έλλειμμα μετριάστηκε σε 9,9% του ΑΕΠ το 2010 και 10,4% το 2011. Στην πραγματικότητα, από την εποχή της ανεξαρτησίας της Κύπρου το 1960, το μέσο έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών ήταν 4,4% του ΑΕΠ για την περίοδο 1960-2010, ενώ για την περίοδο 2000-2010, το μέσο έλλειμμα αυξήθηκε σε 6,9% του ΑΕΠ. Με την ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ και την είσοδο στην ευρωζώνη, τον οικοδομικό οργασμό, την αύξηση της τιμής των πρώτων υλών (πετρέλαιο, σίδηρος, κλπ.) και τη σημαντική αύξηση των εισαγωγών αγαθών, το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών αυξήθηκε σημαντικά στο διάστημα της δεκαετίας 2000-2010. Όπως σημειώνεται στην έκθεση του μηχανισμού επαγρύπνησης (ΕΜΕ), το μέσο έλλειμμα τριετίας του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών αυξήθηκε από 6,0% του ΑΕΠ το 2004-2006 σε 10,5% για τα έτη 2009 έως 2011, υπερβαίνοντας κατά πολύ το ενδεικτικό όριο του δείκτη αποτελεσμάτων της ΔΜΑ που ανέρχεται σε -4% του ΑΕΠ. 9
Γραφική παράσταση 2: Εξέλιξη του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών ποσοστό % του ΑΕΠ40 30 20 10 0-10 -20-30 -40 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 Τρέχ ουσ. Μεταβιβάσεις Ισοζ. εισοδημάτων Ισοζ. κίνησης κεφαλαίων Εμπορικό ισοζύγιο - αγαθά Εμπορικό ισοζύγιο - υπηρεσίς Καθαρή δαν ειοδ./δαν εισμός (CA+KA) Πηγή: Υπηρεσίες της Επιτροπής Κατά τα έτη 2007 και 2008 παρατηρήθηκε μεγάλη αύξηση του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών, με το έλλειμμα να υπερβαίνει το 15% του ΑΕΠ. Κρινόμενη υπό το πρίσμα των αποταμιεύσεων-επενδύσεων, η ανάλυση των στοιχείων δείχνει ότι η αύξηση αυτή διερμήνευσε ουσιαστικά μια σταθερή επιδείνωση της καθαρής χρηματοπιστωτικής θέσης του ιδιωτικού τομέα. Αξιοποιώντας τη μείωση των ασφαλίστρων κινδύνου και τη χαλάρωση των οικονομικών συνθηκών, οι αποταμιεύσεις του ιδιωτικού τομέα μειώθηκαν κατακόρυφα. Παράλληλα, οι πιστώσεις αυξήθηκαν με διψήφιο ποσοστό κατά την περίοδο 2007-2008 (υιοθέτηση του ευρώ το 2008) λόγω της υπερθέρμανσης της οικονομίας, καθώς η ανάπτυξη συγκεντρώθηκε στις κατασκευές, τα ακίνητα, τις εκμισθώσεις και τις επιχειρηματικές δραστηριότητες. Η επιδείνωση στα υπόλοιπα του ιδιωτικό τομέα αντισταθμίστηκε εν μέρει από την αύξηση της αποταμίευσης του δημόσιου τομέα, καθώς οι δημόσιοι λογαριασμοί κατέγραψαν πλεονάσματα. Πάντως, η αποκλιμάκωση της κρίσης των χρηματαγορών και το σκάσιμο της φούσκας των ακινήτων προκάλεσε αντιστροφή των τάσεων αυτών. Οι εκταμιεύσεις του δημόσιου τομέα αντισταθμίστηκαν με το παραπάνω από τις αποταμιεύσεις του ιδιωτικό τομέα, με συνέπεια βελτίωση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Τα τρέχοντα επίπεδα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών συνδέονται με περίοδο αναιμικής εγχώριας ζήτησης, με φόντο τη χλιαρή κατανάλωση και επενδυτική δραστηριότητα σε κατασκευές. Όπως καθίσταται εμφανές στη γραφική παράσταση 2, η σημασία και ο ρόλος του ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της Κύπρου σημαίνει ότι το εμπορικό ισοζύγιο έχει καίρια σημασία για την εκτίμηση της βιωσιμότητας της εξωτερικής θέσης. Το μικρό μέγεθος της κυπριακής εγχώριας αγοράς και το άνοιγμα και η ενσωμάτωση της οικονομίας στον έξω κόσμο σημαίνουν ότι το εξωτερικό εμπόριο διαδραματίζει καίριο ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη και τις επιδόσεις της χώρας. Αυτή η μεγάλη εξάρτηση από το εξωτερικό εμπόριο αντανακλάται στο άθροισμα των εισαγωγών και εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών, το οποίο έφθασε σε περίπου 100% του ΑΕΠ κατά την περίοδο 2000-2010, σε σύγκριση με λιγότερο από 40% κατά μέσο όρο για τις χώρες της ευρωζώνης. Οι δύο άλλες συνιστώσες του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, δηλαδή το ισοζύγιο εισοδημάτων και οι καθαρές τρέχουσες μεταβιβάσεις, αν και 10
αντιπροσωπεύουν μικρότερα μερίδια του συνολικού ισοζυγίου, έχουν ιδιαίτερη σημασία, δεδομένης της ισχυρής παρουσίας εταιρειών με ιδιοκτήτες αλλοδαπούς στην Κύπρο και της επίδρασης των επενδυτικών τους αποφάσεων και των τρεχουσών επιχειρηματικών τους δραστηριοτήτων (δηλαδή των άμεσων επενδύσεων) στις διασυνοριακές ροές κεφαλαίου και εισοδήματος. Η οικονομία της Κύπρου παρουσιάζει διαρκή ελλείμματα στις εμπορευματικές συναλλαγές αγαθών, η οποία κυμάνθηκε σε πάνω από 25% του ΑΕΠ κατά μέσο όρο στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας και επηρεαζόταν από την ισχυρή επιτάχυνση των εισαγωγών. Ενώ το μερίδιο των εξαγωγών αγαθών στο ΑΕΠ μειώθηκε στο 7,5% του ΑΕΠ κατά μέσο όρο στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας (σε σύγκριση με μέσο όρο 13,1% του ΑΕΠ τη δεκαετία του 1990 και 20,4% του ΑΕΠ τη δεκαετία του 1980), το μερίδιο των εισαγωγών αγαθών στο ΑΕΠ ήταν 37,8% κατά την τελευταία δεκαετία (42,5% τη δεκαετία του 1990 και 51,3% κατά μέσο όρο). Ο ρυθμός αύξησης των εισαγωγών αγαθών (για εγχώρια κατανάλωση και για επανεξαγωγές), ο οποίος ήταν ανέκαθεν πολύ υψηλότερος από τις εξαγωγές αγαθών, διερμηνεύει τη φθίνουσα πορεία των εγχωρίως παραγόμενων αγαθών της μεταποιητικής βιομηχανίας (λόγω της σταδιακής απώλειας της ανταγωνιστικότητάς τους), τη στροφή της οικονομίας προς τον τριτογενή τομέα, την αύξηση των εισαγωγών αγαθών για εγχώρια κατανάλωση, και την αυξημένη εξάρτηση από τις εισαγωγές πετρελαίου. Οι εγχώριες εξαγωγές της Κύπρου (καθώς και οι επανεξαγωγές) καλύπτουν ένα φάσμα από αγαθά της μεταποιητικής βιομηχανίας (κυριότερα προϊόντα ήταν το 2010 τα φαρμακευτικά παρασκευάσματα, οι συσκευές φωτοευαίσθητων ημιαγωγών, τα απόβλητα και θραύσματα μετάλλων), ακολουθούμενα από μεταποιημένα και ακατέργαστα γεωργικά προϊόντα και επεξεργασμένα ορυκτά. Τα καταναλωτικά αγαθά και ενδιάμεσα προϊόντα συγκροτούσαν το 2010 το μεγαλύτερο μέρος των συνολικών εισαγωγών (περίπου 58%), και ακολουθούν ακολουθούμενα από τα καύσιμα και λιπαντικά (20%), τον μεταφορικό εξοπλισμό (13%) και τα κεφαλαιουχικά αγαθά (9%). Οι εισαγωγές εκτινάχθηκαν στο 32,4% του ΑΕΠ το 2008 σε σύγκριση με 27,2% του ΑΕΠ το 2006, εν μέρει ως αποτέλεσμα των υψηλότερων τιμών πετρελαίου, αλλά και, πράγμα που έχει σημασία, λόγω των εισαγωγών ενδιάμεσων αγαθών και πρώτων υλών σχετιζόμενων με τον κατασκευαστικό οργασμό. Εκτός από το αυξανόμενο βάρος των εισαγωγών καυσίμων, στη δομή των εισαγωγών σημειώθηκε στροφή προς τα καταναλωτικά αγαθά αντί για ενδιάμεσα και κεφαλαιουχικά αγαθά (βλέπε γραφική παράσταση 3). Αν και ένα μέρος της στροφής αυτής μπορεί να εξηγηθεί από την πρόσφατη ύφεση και το τέλος του οικοδομικού οργασμού, η παρατηρούμενη μείωση των επενδύσεων αποτελεί ανησυχητικό προάγγελο για τις μελλοντικές προοπτικές ανάπτυξης της χώρας και τη βιωσιμότητα του εξωτερικού ελλείμματος. 11
Γραφική παράσταση 3: Εμπόριο αγαθών: συμμετοχή (%) στο συνολικό ισοζύγιο κατά ευρείες οικονομικές κατηγορίες Πηγή: Υπηρεσίες της Επιτροπής Η Κύπρος ανέπτυξε ένα επιτηδευμένο τομέα υπηρεσιών που έχει επεκταθεί και καταστεί αρκετά διαφοροποιημένος. Με τον καιρό, οι ταξιδιωτικές υπηρεσίες αποτέλεσαν τη μείζονα κατηγορία εξαγόμενων υπηρεσιών με εξαίρεση το 2010, οπότε οι άλλες επιχειρηματικές υπηρεσίες πήραν το προβάδισμα. Αυτό υποκινήθηκε από μια υποχώρηση της ανταγωνιστικότητας τιμών της κυπριακής τουριστικής βιομηχανίας με την εμφάνιση γειτονικών χωρών που παρέχουν συγκρίσιμες τουριστικές υπηρεσίες σε ελκυστικές τιμές. Η προσχώρηση στην ΕΕ και στη ζώνη του ευρώ, μαζί με ένα ευνοϊκό φορολογικό καθεστώς και τη διαθεσιμότητα εργατικού δυναμικό υψηλών δεξιοτήτων, τόνωσε την ανάπτυξη υπηρεσιών προς τις επιχειρήσεις, οι οποίες έφθασαν το 2010 στο 11% του ΑΕΠ (από 6% το 1995). Αξίζει να σημειωθεί ότι το μερίδιο των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών στο συνολικό ισοζύγιο υπηρεσιών αυξήθηκε σημαντικά κατά την περίοδο 2007-2010, και ανέβηκε στο 18,2% του ΑΕΠ, επηρεαζόμενο θετικά από την ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ, η οποία ενέτεινε τον ρόλο της Κύπρου ως γέφυρας μεταξύ τρίτων χωρών και της ευρωζώνης. Όσον αφορά τις εισαγωγές υπηρεσιών, αυτές κατά κύριο λόγο σχετίζονται με τις μεταφορές και τα ταξίδια, όπου οι υπηρεσίες μεταφορών αποτελούν τη μείζονα κατηγορία, δεδομένης της μεγάλης εξάρτησης της οικονομίας από τις εισαγωγές αγαθών. 12
Γραφική παράσταση 4: Εμπόριο υπηρεσιών: συμμετοχή (%) στο συνολικό ισοζύγιο υπηρεσιών κατά ευρείες οικονομικές κατηγορίες Πηγή: Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου Ο προσανατολισμός της οικονομίας στον τομέα των υπηρεσιών συνέβαλε στην αύξηση των εξαγωγών υπηρεσιών, με αποτέλεσμα διαρκή υψηλά πλεονάσματα στο εξωτερικό εμπόριο υπηρεσιών, το οποίο αντικατοπτρίζει επίσης τη στροφή της κυπριακής οικονομίας προς τον τριτογενή τομέα. Το πλεόνασμα στο εμπόριο υπηρεσιών κορυφώθηκε σε 28% του ΑΕΠ το 2001 και διαμορφώθηκε σε 21% του ΑΕΠ το 2010. Αξιοσημείωτες ήσαν οι επιδόσεις των εξαγωγών επιχειρηματικών και χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, που αντικατοπτρίζουν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Κύπρου ως διεθνούς επιχειρηματικού και χρηματοοικονομικού κέντρου. Οι παρατηρούμενες μεταβολές στο εμπορικό πλεόνασμα ως εκατοστιαίο ποσοστό του ΑΕΠ μπορούν να αποδοθούν στην υψηλότερη μεταβλητότητα των εξαγωγών, καθώς οι εισαγωγές υπηρεσιών ακολουθούν σταθερότερη τάση. Τα πλεονάσματα αυτά στις συναλλαγές υπηρεσιών αντιστάθμισαν σε μεγάλο βαθμό, αλλά όχι πλήρως, το αρνητικό υπόλοιπο του εμπορικού ισοζυγίου αγαθών. Η σταδιακή υποχώρηση των εξαγωγών υπηρεσιών ως εκατοστιαίο ποσοστό του ΑΕΠ που παρατηρήθηκε την περίοδο 2001-2009 προκλήθηκε κυρίως από τη μείωση των εσόδων από τον τομέα του τουρισμού. Το τελευταίο οφείλεται κυρίως στη μείωση της ανταγωνιστικότητας και σε μικρότερο βαθμό στη μείωση των κρατικών υπηρεσιών (που αντικατοπτρίζει την απόφαση -περιορισμού των δαπανών- της βρετανικής κυβέρνησης να περικόψει τη λειτουργία των κυρίαρχων βρετανικών βάσεων που υπάρχουν στην Κύπρο). Μπορεί επίσης να αποδοθεί στο επιδεινούμενο εξωτερικό περιβάλλον που επικρατεί. Ωστόσο, παρά τη μείωση αυτή κατά τα πρόσφατα έτη, το εμπορικό ισοζύγιο ανέκτησε εν μέρει τις απώλειες το 2010, φθάνοντας στο 20,7% του ΑΕΠ, από 19,9% το 2009. Το εμπορικό ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών παράγει διαρκή ελλείμματα από το 2002 (4,61% του ΑΕΠ μέσος όρος ελλείμματος για την περίοδο 2002-2011). Η σταδιακή απώλεια ανταγωνιστικότητας των εγχωρίως παραγόμενων αγαθών (κυρίως προϊόντα της μεταποιητικής βιομηχανίας), η οποία κατέστη εμφανής με την ελευθέρωση του εμπορίου και την ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ, μαζί με την στροφή των παραγωγικών πόρων προς τον τριτογενή τομέα (τουρισμός, χρηματοοικονομικές και άλλες επιχειρηματικές υπηρεσίες), 13
οδήγησε σε μείωση των εξαγωγών αγαθών. Παράλληλα, επεκτάθηκαν γρήγορα οι εισαγωγές αγαθών, κυρίως για εγχώρια κατανάλωση, αντανακλώντας την επιτάχυνση και διαφορετική τη σύνθεση της μεγέθυνσης του ΑΕΠ, η οποία επηρεάστηκε ουσιαστικά από την εγχώρια ζήτηση και τροφοδοτήθηκε επίσης από μια επεκτατική δημοσιονομική πολιτική. Αξιοσημείωτοι είναι επίσης εξωγενείς παράγοντες που επηρέασαν την κυπριακή οικονομία, όπως οι αυξανόμενες τιμές του πετρελαίου, των τροφίμων και άλλων εμπορευμάτων, από τα οποία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό η Κύπρος (οι ενεργειακές ανάγκες της Κύπρου καλύπτονται ως επί το πλείστο από εισαγωγές πετρελαίου). Ενδεικτικά, οι εισαγωγές πετρελαιοειδών κατά την περίοδο 2007-2010 έφθασαν σε 5,5% του ΑΕΠ. Σημαντικό είναι επίσης το επίπεδο των εισαγωγών αμυντικού εξοπλισμού (που επηρεάζει το εμπορικό ισοζύγιο, αλλά δεν συνδέεται με ζητήματα ανταγωνιστικότητας). Η υπερθέρμανση της εγχώριας οικονομίας πριν από τη χρηματοπιστωτική κρίση, ιδίως στον τομέα των κατασκευών, οδήγησε επίσης σε αύξηση των εισαγωγών ειδών για κατασκευαστικούς σκοπούς. Η ταχεία αύξηση του κόστους εργασίας και η συναφής ανατίμηση της πραγματικής ισοτιμίας, που έκανε τα κυπριακά προϊόντα να παραγκωνίζονται όλο και περισσότερο στις διεθνείς αγορές, ζημίωσε επίσης το σκέλος εξαγωγών του εμπορικού ισοζυγίου. Το εμπορικό ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών (ως ένας από τους δείκτες για την ανταγωνιστικότητα και εξωτερική βιωσιμότητα της χώρας) έχει κλείσει σημαντικά την ψαλίδα κατά τα τελευταία τέσσερα έτη, από έλλειμμα 11,4% του ΑΕΠ το 2008 σε έλλειμμα 3,6% του ΑΕΠ το 2011. Ενατενίζοντας το μέλλον, ενώ η επιβράδυνση του παγκόσμιου εμπορίου και η επιδείνωση των οικονομικών προοπτικών των κυριότερων εμπορικών εταίρων της Κύπρου πιθανώς να πλήξουν τις εξαγωγές αγαθών, αυτό θα πρέπει να αντισταθμιστεί εν μέρει από τις υγιείς επιδόσεις των επιχειρηματικών υπηρεσιών και του τουρισμού. Οι εισαγωγές πρόκειται να μειωθούν στο πλαίσιο της αδύναμης εγχώριας ζήτησης, επιτρέποντας στο έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών να σμικρυνθεί περαιτέρω το 2012. Το ισοζύγιο εισοδημάτων παρουσίασε αρνητικό υπόλοιπο που κυμαίνεται από -5,9% του ΑΕΠ το 2000 σε - 2,2% του ΑΕΠ το 2010. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, το ισοζύγιο εισοδημάτων παρουσίασε ελαφρές διακυμάνσεις γύρω από ένα μέσο όρο -4,1% του ΑΕΠ. Με δύο βασικά μεγέθη, τη διασυνοριακή αντιστάθμιση των εργαζομένων και τα έσοδα από επενδύσεις, η σημασία του ισοζυγίου εισοδημάτων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της Κύπρου έχει αυξηθεί την πάροδο του χρόνου. Αυτό οφείλεται στον αυξανόμενο αριθμό εταιρειών με έδρα την Κύπρο των οποίων οι μέτοχοι είναι αλλοδαποί (μέσω της άμεσης παρουσίας των, θυγατρικών ή υποκαταστημάτων ξένων εταιρειών) οι οποίες επέλεξαν να διοχετεύσουν τις δραστηριότητές τους της Κύπρου, προσελκυόμενες από το ευνοϊκό φορολογικό καθεστώς της χώρας 1. Η αυξανόμενη σημασία των αντανακλάται στις αυξημένες πληρωμές για τις επενδύσεις των ως ποσοστό του ΑΕΠ από/προς την Κύπρο. Σε μια μικρή ανοικτή οικονομία, η έντονη παρουσία ξένων εταιρειών μπορεί στρεβλώσει σε κάποιο βαθμό τις οικονομικές ισορροπίες, δεδομένου ότι οι καταγραφόμενες εισοδηματικές ροές δεν απηχούν κατ ανάγκη υποκείμενες οικονομικές συναλλαγές σχετιζόμενες με την ανταγωνιστικότητα της εγχώριας οικονομίας. Σύμφωνα με την Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου, αν μια εταιρεία ξένης ιδιοκτησίας αναφέρει αδιανέμητα 1 Η Κύπρος έχει το καθεστώς με τον χαμηλότερο φόρο επί των εταιρειών στην ΕΕ, ο οποίος ανέρχεται σε 10%, ενώ απαλλάσσονται από το φόρο τα έσοδα από μερίσματα, τα κέρδη από υπεράκτιες μόνιμες εγκαταστάσεις και τα κέρδη από την πώληση τίτλων, χωρίς παρακράτηση φόρου επί των μερισμάτων, των τόκων και δικαιωμάτων χρήσης που καταβάλλονται από την Κύπρο. Το ευνοϊκό φορολογικό πλαίσιο συνδυάζεται με σειρά συμβάσεων αποφυγής διπλής φορολογίας με πάνω από 43 χώρες παγκοσμίως, ενώ λόγω ένταξης στην ΕΕ, η φορολογική νομοθεσία της Κύπρου συνάδει με το ενωσιακό δίκαιο. 14
κέρδη (ή αν επανεπενδύσει τις προσόδους της) για ένα συγκεκριμένο έτος, αυτά καταγράφονται ως χρεωστική εγγραφή (εκροές, στη στήλη άμεσα έσοδα από επενδύσεις 2 ) στο ισοζύγιο εισοδημάτων και ταυτόχρονα, στο πλαίσιο του συστήματος διπλής εγγραφής, καταγράφεται πιστωτικό ποσό στον λογαριασμό χρηματοπιστωτικών συναλλαγών, όπου οι άμεσες επενδύσεις στην Κύπρο αυξάνοντας ισόποσα. Στην περίπτωση αυτή, μια εκροή εμφανίζεται στα έσοδα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, ακόμη και αν δεν πραγματοποιήθηκε υποκείμενη συναλλαγή. Η συναλλαγή καταγράφεται έπειτα ως εισροή στον χρηματοπιστωτικό λογαριασμό, δηλαδή με τη μορφή ΑΞΕ. Με τον τρόπο αυτό, η αύξηση του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών χρηματοδοτείται αυτόματα. Ωστόσο, θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι σε περίπτωση που οι επανεπενδυόμενες πρόσοδοι και τα μη διανεμηθέντα κέρδη δοθούν ως μέρισμα, οι χρηματοδοτικές ανάγκες του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών στο μέλλον θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν κινδύνους. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της τρέχουσας χρηματοπιστωτικής κρίσης δεν έχει ανακύψει μέχρι στιγμής τέτοιος κίνδυνος. Οι καθαρές ροές εισοδήματος από επενδύσεις χαρτοφυλακίου (σε ομόλογα και έντοκα γραμμάτια) και άλλα έσοδα από επενδύσεις (καταθέσεις και δάνεια) ήσαν ως επί το πλείστον θετικές από το 2000 και μετά. Αυτό αντανακλά τις προσπάθειες της Κύπρου να καταστεί περιφερειακό χρηματοοικονομικό κέντρο, προσελκύοντας ξένες καταθέσεις οι οποίες επίσης παράγουν εισόδημα από επενδύσεις. Ο χρηματοπιστωτικός τομέας αντιπροσωπεύει τον κύριο κορμό των συναλλαγών και θέσεων σε επενδύσεις χαρτοφυλακίου. Οι παρατηρούμενες διακυμάνσεις στο εισόδημα από επενδύσεις χαρτοφυλακίου κατά τη διάρκεια των ετών 2008 και 2011 αφορούν κυρίως αποφάσεις εταιρειών να μεταβιβάσουν ξένα χρεόγραφα εντός του εταιρικού ομίλου, παρά μια αληθή ανακατανομή ξένων χρηματοδοτήσεων. Όσον αφορά τις καταθέσεις μη μόνιμων κατοίκων (κυρίως από εταιρείες εγγεγραμμένες στην Κύπρο, αλλά χωρίς φυσική παρουσία στο νησί), οι οποίες καταγράφονται στις άλλες επενδύσεις στο ισοζύγιο εισοδημάτων, ο ρυθμός μεγέθυνσής τους αυξάνεται σταθερά και συστηματικά. Κατά την περίοδο 2007-2010, οι καταθέσεις των μη μόνιμων κατοίκων αυξήθηκαν κατά 59% 3. Το 2011 παρατηρήθηκε μια μικρή μείωση, αλλά αυτή αντανακλά κυρίως μια διόρθωση από τους υψηλούς ρυθμούς μεγέθυνσης που καταγράφηκαν από το 2009 έως το 2010. Αξίζει να σημειωθούν οι απαιτήσεις προληπτικής ρευστότητας που ίσχυσαν για τις καταθέσεις μη μόνιμων κατοίκων οι οποίες επιβλήθηκαν από την Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου ώστε να διασφαλιστεί ότι οι τράπεζες μπορούν να αντέξουν αθρόες αναλήψεις. Υπάρχει απαίτηση 70% ρευστότητας τίτλων που έχει επιβληθεί στις τράπεζες σε σχέση με τις καταθέσεις πελατών τους σε ξένο νόμισμα. Όσον αφορά τις τρέχουσες μεταβιβάσεις (κυρίως της γενικής κυβέρνησης) στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, σημειώθηκε στροφή από ένα θετικό υπόλοιπο του ισοζυγίου για τα έτη 1999-2007 σε ένα αρνητικό ισοζύγιο στα επόμενα τρία έτη (ίσο με -0,7% του ΑΕΠ κατά μέσο όρο). Αυτή η στροφή οφείλεται κυρίως στο ότι η Κύπρος άλλαξε από καθαρός αποδέκτης χρημάτων της ΕΕ κατά τη διάρκεια των ετών 2004-2007, σε καθαρό χρηματοδότη του προϋπολογισμού της ΕΕ, δηλαδή οι πληρωμές από την κυβέρνηση της Κύπρου προς την ΕΕ είναι υψηλότερες από τις μεταβιβάσεις της ΕΕ προς την Κύπρο. 2 3 Ο όρος «άμεσες ξένες επενδύσεις» σημαίνει συμμετοχή, με ποσοστό άνω του 10% στο μετοχικό κεφάλαιο επιχείρησης που έχει μόνιμη έδρα σε μια χώρα, επενδυτή που είναι μόνιμος κάτοικος άλλης χώρας (άμεσος επενδυτής). Αυτό συνεπάγεται την ύπαρξη μακροχρόνιου συμφέροντος από την πλευρά του ξένου επενδυτή. Στοιχεία από το «Πρόγραμμα σταθερότητας της Δημοκρατίας της Κύπρου, 2012-2015», Υπουργείο Οικονομικών, Μάιος 2012. 15
Οι εξελίξεις στο ισοζύγιο εισοδημάτων και τρεχουσών μεταβιβάσεων υπαγορεύονται σε μεγάλο βαθμό από παράγοντες που είναι εξωγενείς προς την οικονομία (επιχειρηματικές συναλλαγές των ξένων εταιρειών στην Κύπρο και αλλαγή της Κύπρου από καθαρός αποδέκτης χρημάτων της ΕΕ σε χρηματοδότη). Οι παράγοντες αυτοί συνέβαλαν κατά περισσότερο από το ήμισυ στην επιδείνωση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, μετά το 2004. Η επιδείνωση του ισοζυγίου εισοδημάτων αντανακλά κυρίως τις υψηλότερες χρεωστικές εγγραφές για τις επανεπενδυόμενες προσόδους. Οι απώλειες που καταγράφονται από τις εμπορικές τράπεζες σχετικά με τις δραστηριότητές τους στην Ελλάδα έχουν επίσης επηρεάσει το ισοζύγιο για το 2011 και αναμένεται αυτό να επαναληφθεί επίσης το 2012. Όντως, το ισοζύγιο εισοδημάτων αναμένεται ότι το 2011 έχει καταγράψει έλλειμμα 5,1% του ΑΕΠ, σημαντικά πάνω από το 2,2% του ΑΕΠ το 2010, καθώς πρόκειται για ζημίες που καταγράφονται από τις εγχώριες εμπορικές τράπεζες για τις δραστηριότητες στο εξωτερικό (δηλαδή στην Ελλάδα), και συνεπώς θα επηρεάσει αρνητικά το πιστωτικό σκέλος του ισοζυγίου εισοδημάτων. Αφήνοντας κατά μέρος τους εξωγενείς παράγοντες που επηρεάζουν τις εξελίξεις στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, οι εξαγωγικές πρόσοδοι από τον τουρισμό φαίνεται να διαβρώνονται. Τα στοιχεία δείχνουν μια αισθητή μείωση των εσόδων από τις εξαγωγές υπηρεσιών, κυρίως στον ταξιδιωτικό τομέα (από 14,4% του ΑΕΠ το 2004, σε 10,2% του ΑΕΠ το 2011) τα οποία έχουν εν μέρει αντισταθμιστεί από έσοδα από χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες και άλλες επιχειρηματικές υπηρεσίες. Ενώ αυτό υπογραμμίζει τη διαρθρωτική στροφή της οικονομίας προς χρηματοπιστωτικές και άλλες υπηρεσίες προς τις επιχειρήσεις, μπορεί επίσης να υπενθυμίζει τις ανησυχίες για την ανταγωνιστικότητα της τουριστικής βιομηχανίας. Προκειμένου οι εξαγωγές υπηρεσιών να λειτουργήσουν στο μέλλον ως αντίβαρο στο έλλειμμα των εμπορευματικών συναλλαγών, είναι ανάγκη να αποκατασταθεί η ανταγωνιστικότητα μέσω της συγκράτησης των μισθών (ενισχύοντας, έτσι, την ανταγωνιστικότητα κόστους/τιμών) και βελτίωσης της παραγωγικότητας (μέσω διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων για την ενίσχυση της παραγωγικότητας). Τα δημοσιονομικά μέτρα που θέσπισε η κυβέρνηση στις 16 Δεκεμβρίου 2011, σε μια προσπάθεια να φέρει τα δημόσια οικονομικά σε πορεία εξυγίανσης, περιλαμβάνει μέτρα τα οποία επηρεάζουν τους μισθούς, κυρίως του δημόσιου τομέα, αλλά και του ιδιωτικού τομέα (για παράδειγμα, το πάγωμα των αποδοχών στον δημόσιο τομέα, καθώς και την προσωρινή αναστολή της τιμαριθμικής αναπροσαρμογής ΑΤΑ- για τους μισθούς στο δημόσιο, που είναι επίσης εφαρμοστέο και για τον ιδιωτικό τομέα). Σε μια προσπάθεια να ενισχύσει το αναπτυξιακό δυναμικό της χώρας, την απασχόληση, την παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα, η κυβέρνηση εκπόνησε μια ευρεία δέσμη μέτρων, που εγκρίθηκε από το Υπουργικό Συμβούλιο, ενώ κάποιες σχετικές νομοθετικές πράξεις εκκρεμούν προς ψήφιση από το Κοινοβούλιο, που περιλαμβάνουν δράσεις για τη στήριξη της απασχόλησης, μέτρα για τη στήριξη των δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων και για την ενίσχυση του ρόλου της Κύπρου ως διεθνούς επιχειρηματικού και χρηματοοικονομικού κέντρου παροχής υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας. Τα μέτρα προορίζονται να αποτελέσουν μια απάντηση στη συρρίκνωση της οικονομίας σε εποχή που τα μέτρα δημοσιονομικής εξυγίανσης θα είναι σε πλήρη ισχύ. Μολονότι οι εξελίξεις αυτές είναι τα πρώτα βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση ώστε η Κύπρος να επανακτήσει και να διατηρήσει την ανταγωνιστικότητα, η συνάφεια και αξιοπιστία τους εξαρτάται ζωτικά από τον βαθμό επιβολής της τήρησής τους. 16
3.1.2. Χρηματοδότηση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών Τα σημαντικά πλεονάσματα του ισοζυγίου χρηματοπιστωτικών συναλλαγών που προκύπτουν από τις άμεσες ξένες επενδύσεις (εισροές) αποτέλεσαν τη σημαντικότερη πηγή χρηματοδότησης του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, με ποσοστά κατά μέσο όρο 3,8% του ΑΕΠ κατά τα έτη 2004-2006 και 7,4% του ΑΕΠ τα έτη 2009-2011 4. Με ενδιαφέρον διαπιστώνεται ότι η αξία των άμεσων ξένων επενδύσεων φθάνει το 4,4% του ΑΕΠ για τα έτη 1995-2010, σε σύγκριση με μέσο όρο 5,4% του ΑΕΠ στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών κατά την ίδια περίοδο. Αυτή η θετική καθαρή εισροή άμεσων ξένων επενδύσεων (ΑΞΕ) αντιπροσωπεύει κατά κύριο λόγο νομισματικές ροές με τη μορφή κατακρατούμενων κερδών (επανεπενδυόμενες πρόσοδοι) εταιρειών με έδρα στην Κύπρο, των οποίων οι μέτοχοι είναι αλλοδαποί. Η κάλυψη του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών από ΑΞΕ υπήρξε σημαντική, αν και άστατη, με την πάροδο του χρόνου, διαμορφούμενη κατά μέσο όρο γύρω στο 60% κατά την περίοδο 2000-2007. Εντός του πλαισίου των ΑΞΕ, οι επανεπενδυόμενες πρόσοδοι και τα μη διανεμόμενα κέρδη εταιρειών με έδρα στην Κύπρο, των οποίων οι μέτοχοι είναι αλλοδαποί, έφθασαν το 1,9% του ΑΕΠ το διάστημα 2004 2006, αυξανόμενα σε 3,5% το 2009 και το 2011 τα οποία εγγράφονται χρεωστικά στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Το 2008, οι επανεπενδυόμενες πρόσοδοι ανήλθαν σε 53,5% των εισροών ΑΞΕ, το υψηλότερο ποσοστό από το 2000 και μετά. Γραφική παράσταση 5: Συνιστώσες της καθαρής θέσης λήψης/χορήγησης δανείων της Κύπρου Change year on year, % 150 100 50 0-50 -100-150 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 Net errors and omissions Other investment (net) Direct investment (net) Net lending/borrowing (CAB+KAB) Official reserves (net) Portfolio investment (net) Current account balance Πηγή: Υπηρεσίες της Επιτροπής Το ξένο κεφάλαιο συγκεντρώνεται σε συντριπτικό ποσοστό σε εμπορεύσιμες υπηρεσίες, ειδικότερα σε χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, αλλά επίσης όλο και περισσότερο σε άλλες υπηρεσίες προς επιχειρήσεις, όπως λογιστικές, νομικές και συμβουλευτικές υπηρεσίες, καθώς και δραστηριότητες ΤΠ. Πέραν των ΑΞΕ, άλλες εισροές έχουν επίσης αποκτήσει κάποιο μέγεθος, κατ ουσία αντανακλώντας τη σημαντική εισροή καταθέσεων μη μόνιμων κατοίκων, κυρίως από την Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών και την Ελλάδα, που κρατούνται στον κυπριακό χρηματοπιστωτικό τομέα. Οι κεφαλαιακές μεταβιβάσεις υπήρξαν πολύ χαμηλές σε καθαρούς όρους, επειδή οι εισροές από την ΕΕ αντισταθμίστηκαν 4 Στατιστικά δεδομένα της Κεντρικής Τράπεζας της Κύπρου. 17
ουσιαστικά από τις συνεισφορές στην ΕΕ. Κατά τη διάρκεια των πλέον πρόσφατων ετών της τελευταίας δεκαετίας, οι εισροές επηρεάστηκαν αρνητικά από την άτονη εξωτερική ζήτηση για κατοικίες από μη μόνιμους κατοίκους το 2008, ενώ οι εκροές προέκυψαν από πωλήσεις, εκ μέρους αλλοδαπών, των παραθεριστικών ιδιοκτησιών τους στην Κύπρο. Η τάση αυτή ενέτεινε την ευπάθεια της οικονομίας σε κλονισμούς (βλ. επίσης μελέτη Kyriacou & Ktoris (2012)). Πράγματι, η εξωτερική χρηματοδότηση μέσω των «λοιπών επενδύσεων», πηγής βραχυπρόθεσμης χρηματοδότησης καθώς οι επενδύσεις αυτές έχουν τη μορφή καταθέσεων και έντοκων γραμματίων, ενώ οι άμεσες επενδύσεις έχουν πλέον μακροχρόνιο ορίζοντα και επίσης επιπροστίθενται στην παραγωγική δυναμικότητα της χώρας. Ο πίνακας 1 απεικονίζει τη δυναμική της εξωτερικής χρηματοδότησης του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών στην Κύπρο: δείχνει την επίδραση των εισροών ΑΞΕ στο μέγεθος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών και, συγχρόνως, την αυτόματη αντιστάθμιση της μέσω του χρηματοπιστωτικού λογαριασμού του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι τα μερίσματα και οι επανεπενδυόμενες πρόσοδοι συνήθως κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις, δηλαδή, υψηλότερα μερίσματα που δηλώθηκαν για την περίοδο σημαίνουν χαμηλότερες επανεπενδυόμενες προσόδους για την περίοδο αυτή (ο αντίκτυπος στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είναι ουδέτερος, ανεξαρτήτως των αποφάσεων των μετόχων να κατακρατήσουν και επανεπενδύσουν ή να διανείμουν κάποιες από τις προσόδους των επιχειρήσεων). Εξετάζοντας τα στοιχεία του 2010, φαίνεται ότι οι αλλοδαποί μέτοχοι αποφάσισαν να διανείμουν μεγάλα ποσά από τις προσόδους των εταιρειών και αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση των καθαρών επανεπενδυόμενων προσόδων. Εάν κανείς δεν λάβει υπόψη την επίδραση των επανεπενδυόμενων προσόδων και των μερισμάτων (τα επίπεδα των οποίων είναι συχνά υψηλά σε σύγκριση με την εγχώρια οικονομία, και τα οποία δεν έχουν σχέση με την εγχώρια οικονομική δραστηριότητα (στην επεξεργασία του ισοζυγίου πληρωμών)), τότε το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών θα βρισκόταν εντός των ενδεικτικών ορίων του δείκτη αποτελεσμάτων της ΔΜΑ (-4% / +6% του ΑΕΠ), αν και εξακολουθεί να παράγει ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών. Πίνακας 1: Επίδραση των επανεπενδυόμενων προσόδων και μερισμάτων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της Κύπρου ως % του ΑΕΠ 2003 2 Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών -2,3 Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (χωρίς επανεπενδυόμενες προσόδους) -2,2 Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (χωρίς επανεπενδυόμενες προσόδους και μερίσματα) 0,2 ΑΞΕ 2,4 18
ΑΞΕ (χωρίς επανεπενδυόμενες προσόδους και μη διανεμόμενα κέρδη) 2,3 Πηγή: Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου, Απρίλιος 2012 Και όμως, ενώ η χρηματοδότηση του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών δεν προκάλεσε μεγάλη ανησυχία στο παρελθόν λόγω των μεγάλων εισροών ΑΞΕ και καταθέσεων μη μόνιμων κατοίκων, η συνεχιζόμενη διαθεσιμότητα αυτών των ροών μπορεί να μην είναι εγγυημένη στο μέλλον. Ειδικότερα, οι επανειλημμένες υποβαθμίσεις του κυπριακού δημόσιου χρέους, η επιδείνωση των προοπτικών οικονομικής ανάπτυξης και οι σημερινές προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο τραπεζικός τομέας μπορεί να ενέχουν κινδύνους για την ελκυστικότητα της Κύπρου για τις ξένες επενδύσεις. Στο ίδιο πνεύμα, η συνεχιζόμενη επιβράδυνση στο υπόλοιπη ΕΕ και η μέτρια κερδοφορία λόγω της διεθνούς οικονομικής κρίσης μπορεί επίσης να προκαλέσει υποχώρηση της εξωτερικής ζήτησης και των εισροών ΑΞΕ. 3.1.3. Καθαρή διεθνής επενδυτική θέση Παράλληλα με την αυξημένη χρηματοδότηση του χρέους που δημιουργεί το διαρκές έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών, σημειώθηκε αύξηση των εξωτερικών υποχρεώσεων, όπως φαίνεται από την επιδείνωση της καθαρής διεθνούς επενδυτικής θέσης (ΚΔΕΘ). Σε επίπεδο 43,4% του ΑΕΠ το 2010, ήταν πολύ υψηλότερο από το ενδεικτικό όριο του δείκτη αποτελεσμάτων της ΔΜΑ, που ήταν -35% του ΑΕΠ. Εξετάζοντας τα διαθέσιμα στοιχεία από το 2004 και μετά, η καθαρή διεθνής θέση της Κύπρου ήταν θετική την περίοδο 2004-2007, ενώ άλλαξε σε αρνητική το 2008. Η ΚΔΕΘ μειώθηκε από θετική 11,7% του ΑΕΠ το 2007 σε 15,1% αρνητική το 2008, με περαιτέρω επιδείνωση στο -30,4% το 2009, -43,4% το 2010, έως ότου η ΚΔΕΘ έπεσε το 2011 στο -80,7% του ΑΕΠ, κατατασσόμενοι μεταξύ των πλέον αρνητικών στην ΕΕ. Οι εξελίξεις αυτές τροφοδοτήθηκαν από μεγάλα ελλείμματα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών από τότε που η χώρα προσχώρησε στην ΕΕ, μεταβολές τιμών, μεταβολές συναλλαγματικών ισοτιμιών, καθώς και από ζημίες λόγω υποτιμήσεων από διακρατούμενα ελληνικά κρατικά χρεόγραφα. 19