2.3. Ο ΦΥΓΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ M. PROUST ΚΑΙ Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΩΝ «ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΩΝ» Ο Μarcel Proust αναζητώντας τον «χαμένο χρόνο» 9 αναβιώνει θέματα των ιμπρεσσιονιστών ζωγράφων. Εδώ ευρίσκεται η ουσία ενός παραισθητικού και φυγικού ρεαλισμού της γραφής και της ζωγραφικής, στο πλαίσιο του οποίου μετατρέπονται κάθε κίνηση, σκέψη, αμυδρές ή ζωντανές ιδέες και ήχοι του παρελθόντος και του παρόντος σε χρώματα, γραμμές και λέξεις που προαναγγέλλουν μελλοντικές μορφές ζωής. Η τέχνη βοηθεί στο να διευρύνεται η θέαση του κόσμου, να συμπληρώνουμε τις γνώσεις και τις εικόνες μας και να γεφυρώνονται οι διιστάμενοι «κόσμοι», είτε αυτοί είναι οι διαφορετικοί λαοί, είτε είναι ο εσωτερικός κόσμος του κάθε ανθρώπου. Η διευρυμένη «ματιά» σημαίνει «να διακρίνουμε πέρα από την εμπειρία, το συσσωρευμένο αίσθημα και την σωματική ύλη, κάτι διαφορετικό που αφορά τόσο στον πολλαπλασιασμό και στην διασταύρωση των εμπειριών όσο και στην προσπέλαση-αποκωδικοποίηση προηγούμενων εμπειριών σε σχέση μ ό,τι συμβαίνει ή πρόκειται να συμβή». 9 Εric Karpeles, Paintings in Proust: A Visual Companion to «In Search of Lost Time», (εκδ. Thames & Hudson) μετάφρ. Mary Kitroeff - Π. Α. Ζάννας - Π. Πούλος, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2008. -20-
Πρόκειται για αναμέτρηση των επιθυμιών μας με τις νοσταλγίες μας, με τους φόβους μας και με τις ελπίδες μας για αναμέτρηση των αδυναμιών με τις δυνατότητές μας για αναμέτρηση των καθαρών σκέψεων με τα τυφλά ένστικτα και τα συναισθήματά μας για αναμέτρηση των απόκρυφων ιδεών μας με τις εντυπώσεις που μας προκαλούν οι άνθρωποι και τα πράγματα που προσπερνάμε για αναμέτρηση του υποκειμενικού χρόνου με τις αξίες που ωριμάζουν κατά την διαδοχή των άπειρων στιγμών, των άπειρων «εγώ». Η φύση των ανθρώπων και των πραγμάτων υπάγεται στον νόμο των συνεχών αναμετρήσεων με δεσπόζουσα την αναμέτρηση μεταξύ καθαράς νοήσεως που είναι η κοσμική δικαιοσύνη και νοητικών αναβαθμών, δηλαδή των τρόπων σωτηρίας που επινοούν εν μέσῳ σπαραγμών τα νοήμονα όντα, και των ζωικών ενστίκτων. Στο έργο του Marcel Proust ένας κόσμος «γυρνάει» στον παρελθόντα χρόνο του, για ν αντλήσει δύναμη, για να επαναθεωρήσει τις αξίες του. Εγείρεται το αίτημα για επανασύνδεση με προνομιούχες στιγμές της παρελθούσης ζωής, για επανεξέταση του βίου και ιεράρχηση νέων δυνατοτήτων. Ο Proust στις επιστολές 10 του αναφέρεται σε χώρους που αλλάζουν, που μεταμορφώνονται με την επικράτηση νέων χρωματισμών, λουλουδιών, φωτισμών, μυρωδιών κουζίνας και χαρούμενου ντεκόρ. Σ αυτούς τους αλλαγμένους χώρους 11 ο Proust επανευρίσκει την διάθεση να περιγράψει συναντήσεις, να επιλέξει συντροφιές, να διακρίνει το τετριμμένο από το σπάνιο, το θαυμάσιο, το δυσεύρετο, το πολύτιμο, το αναπαλαιωμένο και το ανανεωμένο. Ο Proust κατ εξοχήν λοιπόν σημασιοδοτεί προνομιούχες χρονικές στιγμές και προνομιακούς χώρους-χρόνους. «Ξαναγυρίζοντας» στα ίδια υλικά στοιχεία-σημεία, τα βλέπει μ άλλο μάτι γίνονται εμβληματικά, συμβολικά στοιχεία νέων μορφών ζωής, ανατρέπονται αναλογίες και λογικές, συνηθισμένες χρήσεις των αντικειμένων, εξομοιώνονται τόποι, καταργούνται αποστάσεις, 10 Luc Fraisse, Marcel Proust au miroir de sa correspondance, SEDES, 1996. 11 Camille Wixler, Proust au Ritz: souvenirs d un maître d hôtel, Adam International Review, 394, 1976. -21-
επινοούνται μεταφορές που εμπλουτίζουν το ιστορικό και πολιτικό νόημα: το Παρίσι βομβαρδισμένο μοιάζει κατά τον Proust με την Πομπηΐα κάτω από την λάβα του Βεζουβίου 12. Eτσι «ξαναβρίσκεται» και η Βενετία από τον Proust μετά τον θάνατο του Ruskin το 1890. Επανευρίσκεται η ιστορική και πολιτιστική σχέση των κτιρίων και των συνοικιών, όταν ενσωματώνονται οι γνώσεις, οι φαντασιώσεις, οι ιδέες και οι επιθυμίες στα υλικά μοναδικά και διαχρονικά υλικά στοιχεία, όταν «το σώμα υποχωρεί στους εκβιασμούς της ψυχής» (Le corps cède aux chantages du coeur), ώστε ν αρχίζουν να διαφαίνονται, κατά την γνώμη μου, στο έργο του Proust οι πέντε φάσεις του «επανευρίσκειν»: α) η πλατωνική φάση της ιδέας, της επιθυμίας ως αντικειμένου του νου και της φαντασίας β) η εγκατάλειψη του «παρόντος» ως ψυχοσωματικού βιώματος για «κάτι» άλλο με το οποίο είναι δυνατόν να υλοποιηθή η ιδέα γ) η γέννηση ενός νέου ψυχοσωματικού βιώματος, μιας φαντασιώσεως, ίσως και μας εγωπαθούς εμμονής («η δική του Βενετία») δ) η εξοικείωση με μία νέα κουλτούρα και ε) η επιλογή της τέχνης/τεχνικής για να εκφράσει ο δημιουργός το «νέο», ή καλύτερα το ανανεωμένο, το αναμορφωμένο. Ερμηνεία του χθές σημαίνει πρόβλεψη του αύριο. Η «δική του Βενετία» «συναντάται» με τις εντυπώσεις του Luchino Visconti για την Βενετία. Στα ανωτέρω διαπιστώνεται η ανάγκη του Proust να αναζητήσει το μη άρρωστο, το μη σωματικό 13, την ισορροπημένη πνευματική κατάσταση, την ομοιοστασία των υλικών και ψυχικών δυνάμεων, υπερβαίνοντας τον παρόντα υποτονικό ή υπερτονικό συναισθηματισμό του, την υπερθυμία του, τον υπεραισθησιασμό του. 12 Ειδικότερα βλ. Julia Kristeva, Le Temps sensible: Proust et l expérience littéraire, Gallimard, 1994. 13 Georges Rivane, L influence de l asthme sur l œuvre de Marcel Proust, La Nouvelle Édition, 1945. -22-
Η προσωπικότης που αναμετρείται με τα παρειδώλια, δηλαδή με ό,τι παραμορφωμένο αντικείμενο έχει προκύψει από την υπεραντιδρώσα στα ερεθίσματα φαντασία, καθίσταται όργανο ψυχοσυναλλαγής του ανθρώπου. Η αναμέτρηση αυτή σημαίνει την αναζήτηση μιας ατομικής παντοδυναμίας, της προσαρμοστικότητος, της προστασίας και του ελέγχου της ατομικής ζωής, είναι αναμέτρηση με γονεϊκά αρχέτυπα (φαντασιώσεις) και τελικώς αναμέτρηση με τα ίδια τα πράγματα (εμψυχισμός). Η επιδίωξη μιας διαχρονικής και διαρθρωτικής συναλλαγής του ανθρώπου με την πραγματικότητα ή η φροϋδιανή διαμάχη του Εγώ με το Υπερεγώ τον οδηγεί σε παλινδρομήσεις: επιστροφή στην ενδομήτρια προστασία, σε παρελθούσες ερωτικές εμπειρίες, όπως στην περίπτωση του Proust, στην μαγική δράση, στον αθλητισμό κ.ά 14. Στην τέχνη η παλινδρόμηση αυτή που είναι μια μορφή προχωρημένης και καλλιεργημένης συναλλαγής πραγματοποιείται με «ενσωματώσεις» δράσεων και ενεργειών, με αλληλοδιαδοχικές καταστάσεις ικανοποιήσεως της ζωτικής ορμής, με επινόηση επιπέδων, χώρων, χρόνων μεταμορφώσεων του εγώ και με τεχνικές πολλαπλασιασμού των εντυπώσεων και των βιωματικών εικόνων που έρχονται να αντικαταστήσουν τις «άρρωστες». Eπειδή μας διαφεύγει το παρόν και επειδή δεν βιώνουμε στιγμιαία τα δυνατά συναισθήματα και τις δυνατές (προνομιούχες) στιγμές, αλλά επιζητούμε να τις συνδέσουμε με την μνήμη, την φαντασία και το όνειρο, τελικώς στο παρόν βιώνουμε την πορεία προς τον θάνατο και την απουσία το μέλλον φαίνεται «χωρίς τέλος», χωρίς την τελική νίκη, δηλαδή θεωρείται ουτοπικό. Ειδικά στο έργο του Proust η δυνατότητα να μιλήσει για την αγάπη συνδέεται με την ορμή για επιβίωση, για διάσωση αυτού που έχει απωθήσει, ή αυτού που πάει να χαθή. 14 S. Ferenczi, Further Contributions to the Theory and Technique of Psychoanalysis, Hogarth, 1950. -23-
Το «επανευρίσκειν» σημαίνει ανεύρεση τρόπων που αρμόζουν στην ψυχοσύνθεση του υποκειμένου προκειμένου να «τονωθή» το «εγώ» του, να διευρυνθούν οι γνώσεις του για πρόσωπα και πράγματα, και ανάπτυξη ή βελτίωση της τεχνικής για να διαχειρισθή τις πληροφορίες και να ολοκληρώσει το δημιούργημά του. Η αναζήτηση είναι κρίση, συλλογή και επιλογή. Η ζήλια και ο φθόνος στο έργο του Proust εμποδίζουν την κρίση, την αγάπη, την αμοιβαιότητα και συνδέονται με καταστάσεις φθοράς, σπατάλης και διαλύσεως της ατομικής υποστάσεως: ψεύδη, εκρήξεις, παγίδες, αιφνιδιασμοί, διχασμοί, λύπη, αδυναμία διαφυγής, αποδράσεως, προστασίας. Άρα αναζητείται τρόπος ανασυγκροτήσεως. Πρώτα-πρώτα αναζητώνται εξηγήσεις: θα πρυτανεύσει η εξήγηση που θα ξεδιαλύνει σκέψεις ανομολόγητες και μεγάλα «γιατί». Το όριο της αναζητήσεως είναι η συνείδηση του τέλους του κακού, του τέλους της κρίσεως, η συνείδηση του πώς ξαναφτιάχνεται ή συνεχίζεται η ζωή. Αναζητώνται νέες υγιείς δυνάμεις που θα ενώσουν μνήμες, όνειρα και ελπίδες. 15 Ο δομικός ρεαλισμός 16 του Proust ως ψυχογράφου και κοινωνιολόγου αφορά σε στρατηγικές ζωής, ώστε σε μια κρίση «κάτι» ν αποδεικνύεται από την ροή των πραγμάτων ότι αντιπροσωπεύει έναν κόσμο καινούργιο, διαφορετικό, ίσως και καλύτερο από άλλους. 17 Η αλήθεια συλλέγεται όπως το μέλι : με προσωπική προσπάθεια «επανευρίσκεται» ο τρόπος συνδέσεως των προσωπικών ενεργειών μ άλλες ενέργειες, του εσωτερικού με τον εξωτερικό κόσμο. Ό,τι επανευρίσκεται δεν ανήκει σ έναν συγκεκριμένο τόπο και χρόνο πλέον, αλλά είναι ώριμο και πραγματικό κριτήριο ζωής 18 και παρεμβαίνει καταλυτικά στην ερμηνεία της ιστορίας. * * * 15 Marie Mignet-Ollagnier, La Mythologie de Marcel Proust, Les Belles Lettres, 1982. 16 Anne Simon, Proust ou le réel retrouvé, PUF, 2000. 17 Jacques Dubois, Proust et le sens du social, Seuil, 1997. 18 Gilles Deleuze, Proust et les signes, PUF, Quadrige, 2003. -24-