ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Επιµέλεια: Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2000 1
ΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΛΑΤΙΝΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Α ΠΕΡΙΟ ΟΣ: ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ από κτίσεως Ρώµης (753 π.χ.) µέχρι το τέλος του Α Καρχηδονιακού ή Λιβυκού πολέµου και την εµφάνιση του Λίβιου Ανδρόνικου (241 π.χ.). Β ΠΕΡΙΟ ΟΣ: ΑΡΧΑΪΚΗ από το τέλος του Α Λιβυκού πολέµου και το Λίβιο Ανδρόνικο (241 π.χ.) µέχρι τη δεσποτεία του Κορνήλιου Σύλλα και τον Κικέρωνα (80 π.χ.). Γ ΠΕΡΙΟ ΟΣ: ΧΡΥΣΗ α): ακµή του πεζού λόγου ή χρόνοι του Κικέρωνα µέχρι τη µάχη των Φιλίππων (80 42 π.χ.). β): ακµή της ποίησης ή χρόνοι του Αυγούστου µέχρι το θάνατο του Αυγούστου (42 π.χ. 14 µ.χ). ΠΕΡΙΟ ΟΣ: ΑΡΓΥΡΗ από το θάνατο του Αυγούστου (14 µ.χ.) µέχρι το θάνατο του Τραϊανού (117 µ.χ.) [ Ενδιάµεσο στάδιο ο θάνατος του Αυτοκράτορα Νέρωνα το 68 µ.χ. ]. Ε ΠΕΡΙΟ ΟΣ: ΧΑΛΚΙΝΗ ΣΙ ΗΡΑ από το θάνατο του Τραϊανού (117 µ.χ.) µέχρι την κατάλυση του δυτικού ρωµαϊκού κράτους από το βασιλιά των Ερούλων, Οδόακρο (476 µ.χ.). Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: Κεφάλαιο 1 ο : Οι ιστορικές προϋποθέσεις Κεφάλαιο 2 ο : Οι αρχές Κεφάλαιο 3 ο : Η εποχή του Έννιου Κεφάλαιο 4 ο : εύτερη συγκοµιδή Κεφάλαιο 5 ο : Η ανάπτυξη του πεζού λόγου Κεφάλαιο 6 ο : Ο Λουκρήτιος και οι νέοι ποιητές Κεφάλαιο 7 ο : Ο Κικέρων Κεφάλαιο 8 ο : Ο πεζός λόγος στην εποχή του Κικέρωνα Κεφάλαιο 9 ο : Ο Βεργίλιος και η ποίηση στα χρόνια του Αυγούστου Κεφάλαιο 10 ο : Ο Λίβιος και ο πεζός λόγος στα χρόνια του Αυγούστου Κεφάλαιο 11 ο : Ο Οβίδιος και οι µεταγενέστεροι Κεφάλαιο 12 ο : Ο αργυρός αιώνας ως το θάνατο του Νέρωνα Κεφάλαιο 13 ο : Ο αργυρός αιώνας ως το θάνατο του Τραϊανού Κεφάλαιο 14 ο : Φιλοσοφία, επιστήµη και φιλολογία Κεφάλαιο 15 ο : Χριστιανοί και ειδωλολάτρες Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης 3
ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΠΗΓΗ: H. J. Rose, Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας, µετάφραση: Κων/νος Χ. Γρόλλιος, τ. 2, Εκδόσεις: Μορφωτικού Ιδρύµατος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1993. ΤΟΜΟΣ Α 4
ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΠΗΓΗ: H. J. Rose, Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας, µετάφραση: Κων/νος Χ. Γρόλλιος, τ. 2, Εκδόσεις: Μορφωτικού Ιδρύµατος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1993. Κεφάλαιο 1 ο : ΤΟΜΟΣ 1 ος : Λατινική: Φαλισκική, Οσκική, Οµβρική. Ετρούσκοι [ Τυρσηνοί Τυρρηνοί ] Αρχαία Ρωµαϊκά γραπτά µνηµεία: 1. Παραδοσιακοί Ύµνοι [ Αρβάλων, Σαλίων κ.α. ιερατικών σωµατείων ]. 2. Αρχαίες Μπαλάντες: διηγηµατικά ποιήµατα µε θρυλική ή ιστορική υπόθεση και περιεχόµενο εγκώµια φηµισµένων ηρώων. 3. Ξόρκια, προφητείες, παροιµίες, προσευχές κ.α. Πεζά: 1. Νόµοι 2. Επίσηµα δηµόσια αρχεία. Λαϊκή ποίηση: Versus Fescennini [ για εορταστικές εκδηλώσεις και ξεφαντώµατα ]. Ποιητική σύνθεση: Satura [ δραµατικής µορφής ποιητική σύνθεση ανεξάρτητη από το κατοπινό γραµµατειακό είδος ]. Εγχώριο µέτρο: Σατούρνιος Κεφάλαιο 2 ο : 281 275 π.χ.: επιτυχηµένος πόλεµος των Ρωµαίων εναντίον του Πύρρου της Ηπείρου. 264 241 π.χ.: Α Καρχηδονιακός Πόλεµος. 218 201 π.χ.: Β Καρχηδονιακός Πόλεµος. 168 π.χ. : Κατάλυση Μακεδονικού Κράτους. Η Αίγυπτος στην επικυριαρχία της Ρώµης. 146 π.χ. : Η Ελλάδα επαρχία της Ρώµης. Η πτώση της Καρχηδόνας. Λίβιος Ανδρόνικος: από τον Τάραντα. Αιχµάλωτος του πολέµου µε τον Πύρρο και αρχαιότερος Ρωµαίος ποιητής ( µε ελληνική καταγωγή ). Αργότερα έγινε απελεύθερος. Μετάφραση της ελληνικής Οδύσσειας στα λατινικά σε σατούρνιους στίχους [ σχολικό εγχειρίδιο ]. Συνθέτης επίσηµου κρατικού ύµνου προς τους Θεούς για εύνοια. Ιδρυτής συντεχνίας συγγραφέων και ηθοποιών στο λόφο του Αβεντίνου. Κατά την αργυρή περίοδο της ιστορίας των Λατινικών Γραµµάτων ο Baelius Italicus γράφει ένα είδος επιτοµής της Ιλιάδας µε τίτλο Ilias Latina. 5
240 π.χ.: αρχή της Ρωµαϊκής Λογοτεχνίας. Ο Λίβιος Ανδρόνικος εισάγει έργα από ελληνικά πρότυπα, εκµεταλλευόµενος την παράδοση των ludi Scaenini ( παραστάσεων από σκηνής ). Fabulla Atellana: η Ατελλανή Φάρσα είναι ένα παραδοσιακό λογοτεχνικό είδος δράµατος µε πρόσωπα που έµοιαζαν µε τύπους της παντοµίµας. Γναίος Ναίβιος: γράφει το πρώτο εθνικό έπος των Ρωµαίων σε σατούρνιο στίχο. Πρόκειται για την ιστορία του Α Καρχηδονιακού Πολέµου, στον οποίο πολέµησε κι ο ίδιος ο ποιητής. γράφει τραγωδίες & κωµωδίες [ Hariolus, Leon ]. ωδεκάδελτος: η επιτροπή των δέκα κωδικοποιεί για πρώτη φορά τη ρωµαϊκή νοµοθεσία (451 450 π.χ.). Κεφάλαιο 3 ο : Κόιντος Έννιος: υπηρέτησε στο ρωµαϊκό στρατό κατά το Β Καρχηδονιακό Πόλεµο. Ήταν οσκικής καταγωγής και µεγαλωµένος µε την ελληνική πολιτισµική πνοή. Γράφει τραγωδίες κατά το πρότυπο του Ευριπίδη: Hecuba, Iphigenia, Medea exsul και fabula praetexta (τραγωδίες µε κατ εξοχήν ρωµαϊκή υπόθεση) Ambracia, Sabinae. Επίσης, γνωστή τραγωδία του είναι ο Thyestes. Συµβολή στην ποίηση και ειδικότερα στο έπος: Annales (Χρονικά). Πρόκειται για έµµετρο χρονικό από τις αρχαιότερες µέρες της Ρώµης ως και τα χρόνια του ποιητή. Είναι γραµµένο σε δακτυλικό εξάµετρο. Εποµένως µιλούµε για εισαγωγή από τον Έννιο του οµηρικού εξαµέτρου ως αναγνωρισµένου οργάνου της αφηγηµατικής ποίησης των Λατίνων. Έγραψε Hedyphagetica (Γαστρονοµική τέχνη), επιγράµµατα, Scipio (εγκώµιο του Αφρικανού), Epicharmus (για το γνωστό Έλληνα κωµωδιογράφο), Saturae (Σύµµικτα) έµµετρη ηθικολογική σάτιρα. Πλαύτος: γράφει διασκευές έργων της Νέας Κωµωδίας µε στυλ απρόσεκτο και γράψιµο υπερβολικά βιαστικό. Ο Πλαύτος είναι ο µόνος συγγραφέας στον οποίο ξαναζεί κάτι που µας θυµίζει το πνεύµα του Αριστοφάνη. Κωµωδίες του: Amphitruo (Αµφιτρίων), Asinaria (Κωµωδία των Γαϊδάρων), Aulularia (Η τσουκάλα µε το χρυσάφι), Bacchides, Captivi (Αιχµάλωτοι), Casina, Cistellaria, Curculio, Epidicus, Mercator, Miles gloriosus, Persa, Mostellaria, Pseudolus, Rudens, Trinummus, Truculentus (Ο χωριάτης). Ο Πλαύτος χρησιµοποιεί πολλές απαγγελίες και µονωδίες. Περιόρισε ή και εξαφάνισε εντελώς, σε κάποιες περιπτώσεις, τα λυρικά µέρη (cantica). Θέατρα στη Ρώµη: 55 π.χ.: ο Ποµπήιος Μάγνος χτίζει το 1 ο µόνιµο θέατρο στη Ρώµη. 28 π.χ.: ο Μαρκέλλος χτίζει τεράστιο µόνιµο θέατρο στη πόλη. Comment [Α.Γ.Α.1]: Ιστορικό έργο µε τον τίτλο Annales έγραψε και ένας από τους λεγόµενους συλλανούς ιστοριογράφους, ο Κόιντος Κλαύδιος Κοαδριγάριος. Πρόκειται για 20 τόµους που παρουσιάζουν τα ιστορικά γεγονότα στα πλαίσια του ρωµαϊκού κράτους από τη γαλατική επιδροµή ως τα πιο πρόσφατα γεγονότα των ηµερών του συγγραφέα, δηλαδή των χρόνων της ακµής του Κικέρωνος και του Σύλλα (βλ. κεφ. 8 τ.α.). Παρόµοιο τίτλο είχε και το βιβλίο χρονολογικών πινάκων από ίδρυση της Ρώµης Liber Annalis,το οποίο συνέγραψε ο φίλος και εκδότης του Κικέρωνος Τίτος Ποµπώνιος Αττικός (βλ. κεφ. 8 τ.α). Ακριβώς τον ίδιο τίτλο Annales είχε και το µεγάλο ιστορικό έργο του Τίτου Λίβιου, το οποίο όµως διέθετε και τις εναλλακτικές ονοµασίες Ab Urbe condita και Historia (βλ. κεφ. 10 τ.β). Αλλά και ο ιστορικός Κορνήλιος Τάκιτος γράφει Annales, έργο µε ιστορικά και λογοτεχνικά στοιχεία. Θέµα του η παρουσίαση της δυναστείας των Κλαυδίων, δηλαδή της περιόδου πριν από εκείνη που πραγµατεύεται ο ιστορικός στο άλλο µεγαλόπνοο έργο του µε τίτλο Historiae (εποχή της Φλαβιανής δυναστείας) (βλ. κεφ.13 τ.β). Τρεις σηµαντικοί Λατίνοι λογοτέχνες έγραψαν τραγωδία µε το όνοµα Thyestes, ο Κόιντος Έννιος, ο Βάριος Ρούφος (βλ. κεφ. 11ο) και ο Σενέκας ο Νεώτερος (βλ. κεφ. 12 ο ). 6
Μεγάλες γιορτές στη Ρώµη [όπου γίνονταν και θεατρικές παραστάσεις]: Ludi (Romani, Plebei, Apollinares, Megalenses, Votivi, Funebres). Μάρκος Πακούβιος: γράφει τραγωδίες βασισµένες στον Ευριπίδη [praetexta: Paullus]. Λούκιος Άκκιος: γράφει τραγωδίες βασισµένες στον Ευριπίδη και το Σοφοκλή [praetexta: Brutus, Decius]. O Άκκιος θεωρείται ο καλύτερος Ρωµαίος τραγικός ποιητής. Κεφάλαιο 4 ο : Καικίλιος Στάτιος: δραµατουργός στο ύφος του Πλαύτου, µε ελεύθερη χρήση των λυρικών µερών (cantica). Πηγή του η Νέα Κωµωδία. Χαρακτηρίζεται πάτρωνας του νεαρού Τερεντίου, που εξελίχθηκε σε µέγιστο κωµικό. Έργα του: Hypobolimaeus (Υποβολιµαίος), Ex hautu hestos (ο εκτός εαυτού, ο µανιακός) κ.α. Πόπλιος Τερέντιος: γνωστός και σηµαντικός κωµωδιογράφος. Έργα του: Αndria (Ανδριώτισσα), Hecyra (Πεθερά), Heautontimorumenos (Αυτοτιµωρούµενος), Eunuchus (Ευνούχος), Phormio (Φορµίων), Adelphi (Αδελφοί). Οι κωµωδίες του Τερεντίου ακολουθούν τα πρότυπά τους από κοντά και συγχρόνως εφαρµόζουν την Contaminatio (Συµφυρµό), δηλαδή το συνδυασµό δύο έργων σε ένα. Στον Τερέντιο τα cantica (λυρικά µέρη) απουσιάζουν σχεδόν εντελώς, ενώ κυριαρχούν τα diverbia (διάλογοι) 1. Titinius, T. Quinctius Atta, Lucius Afranius: είναι κωµικοί που έγραψαν comoedia togata, δηλαδή αµιγή ρωµαϊκή κωµωδία, µε ονόµατα και περιβάλλον ιταλικά. Γάιος Λουκίλιος: έγραψε 30 βιβλία σε ποικίλα µέτρα για διάφορα θέµατα. Καλλιέργησε µ αυτόν τον τρόπο το λογοτεχνικό είδος των Συµµίκτων (Saturae), που τυπικά και ως πάρεργο είχε εγκαινιάσει ο Έννιος 2. Κεφάλαιο 5 ο : Πεζός λόγος: σε γενικές γραµµές συµφωνούµε µε την άποψη του Κικέρωνα πως η ρητορεία έγινε νωρις δεκτή στη Ρώµη, στην αρχή η απλοϊκή κι αυθόρµητη κι αργότερα η έντεχνη. Πάντως γενικά για τη ρητορεία, έχουµε µια πολύ αµυδρή εικόνα, ώσπου να φτάσουµε στα χρόνια του Κικέρωνα. Comment [Α.Γ.Α2]: Λογοτεχνικό είδος, έµµετρο ή πεζό, του οποίου το κύριο χαρακτηριστικό είναι η σκωπτική και επικριτική διάθεση απέναντι στα ανθρώπινα ελαττώµατα και τις κοινωνικοπολιτικές αδικίες. Για την ετυµολογία της λέξης επικρατεί η άποψη ότι προέρχεται από τη λατινική λέξη satura, δηλαδή ανακάτεµα διαφόρων ποιητικών ειδών στα µέτρα και στα θέµατα. 1 Εξαιρετικά σηµαντικό είναι να προσέξουµε πώς χειρίζονται οι γνωστοί Ρωµαίοι κωµωδιογράφοι τα λυρικά (cantica) και τα διαλογικά (diverbia) µέρη της κωµωδίας. Ο Πλαύτος περιόρισε και σε κάποιες περιπτώσεις εξαφάνισε τα λυρικά µέρη, χρισηµοποιώντας πολλές απαγγελίες και µονωδίες. Ο Καικίλιος Στάτιος αντίθετα εφαρµόζει ελεύθερη χρήση των λυρικών µερών. Τελικά, στον Τερέντιο τα cantica απουσιάζουν σχεδόν εντελώς, ενώ κυριαρχούν τα diverbia. 2 Ο Γάιος Λουκίλιος µε τις Saturae που έγραψε έγινε ουσιαστικά ο πατέρας ενός λογοτεχνικού είδους, το οποίο καλλιεργήθηκε ευρύτατα σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας των Λατινικών Γραµµάτων. Παραβλέπουµε την προσφορά του Εννίου στο είδος της έµµετρης ηθικολογικής σάτιρας, γιατί από εκείνον καλλιεργήθηκε ως πάρεργο. 7
Μάρκος Πόρκιος Κάτων: γνωστός για τις πουριτανικές ιδέες του και για τα αυστηρά ηθικά του κριτήρια και ικανότατος ρήτορας. De agri cultura: έργο για την καλλιέργεια της γης. Origines: ιστορικό έργο για την περίοδο της βασιλείας στη Ρώµη και για την εξέλιξη της ιστορίας της πόλης ως τις µέρες του συγγραφέα. Carmen de moribus: συλλογή σοφών γνωµών (dicta) του Κάτωνα. Επιστολές. Ρητορικοί λόγοι. Συλλογή σοφών γνωµών του ίδιου του Κάτωνα. Κορνήλιος Σκιπίωνας Αφρικανός (ο Νεώτερος) Γάιος Λαίλιος επικεφαλείς του λεγόµενου κύκλου του Σκιπίωνα. Κορνήλιος Σκιπίωνας Αφρικανός (ο Νεώτερος): φίλοι του ο Παναίτιος της Στοάς και ο ιστορικός Πολύβιος. εν υπάρχει καµµία ένδειξη ότι έγραψε τίποτε άλλο από ρητορικούς λόγους. Γάιος Λαίλιος: συγγραφέας ρητορικών λόγων κι αυτός, παραµένει για µας σήµερα πολύ σκοτεινός, αφού δε µας σώζεται σχεδόν κανένα απόσπασµά του. Τιβέριος και Γάιος Γράκχος Μάρκος Αιµίλιος Σκαύρος Πόπλιος Ρουτίλιος Ρούφος σηµαντικοί ρήτορες Ρήτορες ως τον Κικέρωνα: Μάρκος Αντώνιος ο Πρεσβύτερος Λούκιος Λικίνιος Κράσσος Κόιντος Μούκιος Σκαιβόλας: εξαίρετος νοµοµαθής. Αν εξαιρέσουµε τους σκιώδεις συγγραφείς της ωδεκαδέλτου, αυτός πρώτος κωδικοποίησε τους ρωµαϊκούς νόµους. Πόπλιος Σουλπίκιος Ρούφος Γάιος Αυρήλιος Κόττας (Ανεψιός του Ρουτίλιου Ρούφου). Λούκιος Μάρκιος Φίλιππος Γάιος Ιούλιος Καίσαρας Στράβων Βοπίσκος Τα ονόµατα αυτά αποτελούσαν τα κυριότερα µέλη αυτού που, µε κάποια ελευθερία, θα µπορούσε να ονοµαστεί «ικηγορικός Σύλλογος» της Ρώµης σ αυτήν την εποχή. Ιστοριογράφοι ως τον Κικέρωνα: Γενικά κανένας ιστορικός δεν αντιστάθηκε στον πειρασµό να θυσιάσει την πραγµατικότητα στη ρητορική ή στην πρακτική ηθικολογία, ενώ ανυστερόβουλη και αποκλειστικά επιστηµονική ιστορική έρευνα σπάνια συναντά κανείς µετά τον Ηρόδοτο και κυρίως το Θουκυδίδη. 8
Μετα τους Annales του Εννίου: Κόιντος Φάβιος Πίκτωρ: γράφει στα ελληνικά µια ιστορία της Ρώµης ως τις µέρες του. Λούβιος Κίγκιος Αλίµεντος: γράφει στα ελληνικά µια ιστορία από τις µέρες πριν την ίδρυση της Ρώµης και φτάνει ως την καταµέτρηση του Καρχηδονιακού στρατού. Μάρκος Πόρκιος Κάτων: γράφει το ιστορικό έργο Οrigines από την εποχή της βασιλείας στη Ρώµη ως τις µέρες του. Ιστοριογραφία στα λατινικά (εκτός του Κάτωνος): Λούκιος Κάσσιος Έµινος: γράφει ιστορία της Ρώµης ως τις µέρες του. Λούκιος Καλπούρνιος Πείσων: γράφει ιστορία της Ρώµης ως τις µέρες του. Ιστοριογραφία µιας συγκεκριµένης περιόδου: Λούκιος Καίλιος Αντίπατρος: γράφει την ιστορία του Β Καρχηδονιακού Πολέµου (218 201 π.χ.). Ο Βρούτος συνέταξε επιτοµή του έργου του Καιλίου, η οποία δυστυχώς δε µας σώθηκε. Κεφάλαιο 6 ο : Λουκρήτιος & Νέοι Ποιητές (1 ος αιώνας π.χ.): Οι Ρωµαίοι άρχισαν να στρέφονται στις πνευµατικές ασχολίες και δή στην ποίηση ως καταφύγιο ασφαλές από τις αιµατηρές πολιτικές και στρατιωτικές εµφύλιες έριδες και ως αντιστάθµισµα µιας ενεργούς ανάµειξής τους στα καυτά πολιτικοκοινωνικά προβλήµατα της Ρώµης του α µισού του 1 ου αι. π.χ. Τίτος Λουκρήτιος Κάρος: γράφει ένα και µοναδικό ποίηµα, το οποίο είναι ουσιαστικά η έκθεση ενός φιλοσοφικού συστήµατος σε υψηλή και περίτεχνη γλώσσα. Το ποίηµα έχει τίτλο De rerum natura (=Περί Φύσεως). Ουσιαστικά πρόκειται για ένα αριστουργηµατικό διδακτικό ποίηµα παρουσίασης της απλοϊκής επικούρειας φιλοσοφίας. [Ο καλός επικούρειος θα ζήσει µια ζωή ατάραχη απέχοντας από κάθε δηµόσια απασχόληση κι απ ο,τιδήποτε θα µπορούσε να σπιλώσει την αταραξία του και αφιερώνοντας τον περισσότερο χρόνο του στο φιλοσοφικό στοχασµό και στη µελέτη]. Comment [Α.Γ.Α3]: Το ποίηµα De rerum natura του Λουκρητίου χωρίζεται σε τρία µέρη (από δύο βιβλία το καθένα). Στο ποίηµα αυτό εκθέτει τις φιλοσοφικές απόψεις του για τα άτοµα (1 ο µέρος), για την ψυχή και το νου (2 ο µέρος), για την προέλευση του κόσµου και του ανθρώπου και για τα φυσικά φαινόµενα (3 ο µέρος). Το ποίηµα του Λουκρητίου είχε τεράστια επίδραση στους κατοπινούς Λατίνους ποιητές (Βεργίλιος, Οράτιος, Οβίδιος). Νέοι ποιητές: Κύκλος του γραµµατικού Βαλέριου Κάτωνα: ήταν ο πάτρωνας της σχολής των νεωτεριστών ποιητών που εµφανίζονται στο α µισό του 1 ου αι. π.χ. και αποτελούν το προανάκρουσµα της χρυσής Αυγούστειας ποίησης. [ άσκαλοι των Ρωµαίων: Grammaticus, Rhetor, Philosophus] 9
[Η εκπαίδευση στη Ρώµη ξεκινά από πρακτική διαπαιδαγώγηση των νέων δίπλα στους γονείς τους. Επειδή όµως έµενε ακαλλιέργητο το πνεύµα τους, επιχειρήθηκε η ίδρυση σχολών µε επικεφαλείς τους παραπάνω τίτλους δασκάλων. Το κράτος δεν επεµβαίνει καθόλου. Όλες οι πρωτοβουλίες είχαν ιδιωτικό χαρακτήρα και οι δάσκαλοι πληρώνονταν απ ευθείας από τους µαθητές]. Ο κύκλος του Βαλέριου Κάτωνα περιελάµβανε ποιητές που καλλιέργησαν ερωτικά θέµατα στα πιο προσφιλή µέτρα των Αλεξανδρινών και είναι δηµιουργοί µιας προσεχτικά επεξεργασµένης παραγωγής. Κύκλος του Βαλέριου Κάτωνα: Κίννας, Φούριος Βιβάκουλος, Τικίδας, (ίσως) ο Κάτουλλος. Γάιος Λικίνιος Κάλβος Μάκερ: γνωστός νεωτεριστής ποιητής και ρήτορας. Σύγχρονος του Κάτουλλου. Γάιος Βαλέριος Κάτουλλος: πολύ αξιόλογος λυρικός ποιητής, που εκφράζει τα προσωπικά του συναισθήµατα σε λυρικά µέτρα προερχόµενα από την αλεξανδρινή και τη λεσβιακή νοοτροπία. Η γνωριµία που σηµάδεψε τη ζωή του ήταν η γοητευτική και συνάµα αδίστακτη Κλωδία (ο ίδιος την ονοµάζει Λεσβία), αδερφή του Πόπλιου Κλώδιου µεγάλου εχθρού του Κικέρωνα. Σ αυτήν τη γυναίκα αναφέρονται πολλά από τα ερωτικά ποιήµατα του Κάτουλλου. Έζησε µόλις τριάντα χρόνια κι αφιέρωσε τα ποιήµατά του στον ιστοριογράφο Κορνήλιο Νέπωτα. Κικέρωνας: το όχι άσηµο όνοµα του γνωστού ρήτορα φιγουράρει κι ως ποιητή αυτής της εποχής. Πάντως, όταν ο Κικέρωνας δοκίµαζε να πετάξει πέρα από το χώρο της πεζογραφίας, η καλαισθησία του τον εγκαταλείπει και γράφει πλαδαρές ή ποµπώδεις ανοησίες. [ποιήµατα: Glaucus Pontius (Θαλασσινός Γλαύκος), Αλκυόνες, Thalia maesta (Η λυπηµένη Θάλεια), De consulatu meo (Για την υπατεία µου), Limon (Ο λειµών, δηλαδή το λιβάδι), µεταφράσεις του Άρατου µε τίτλο Prognostica, συλλογή επιγραµµάτων]. Η οµάδα των νεωτερικών ποιητών και ο ίδιος ο Κικέρων του κύκλου του Β. Κάτωνα ήταν οπαδοί της Καλλιµαχικής αλεξανδρινής σχολής. Αντίπαλος του Καλλίµαχου χαρακτηρίζεται ο Απολλώνιος Ρόδιος. Πόπλιος Τερέντιος Βάρρων (ο Ατακινός): σαν ποιητής και λογοτέχνης ήταν οπαδός του Απολλωνίου του Ροδίου και πολέµιος του καλλιµαχισµού. Σούηος (Sueius): στον ποιητή αυτόν συναντούµε αµυδρό ίχνος από την επίδραση του Θεοκρίτου και των µιµητών του. Αυτήν την εποχή εξαιρετική άνθηση παρουσιάζουν οι παλιές Ατελλανές Φάρσες. Γνωστοί δηµιουργοί αυτών: [Νόβιος, Ποµπώνιος]. Μίµος: νεωτεριστική µορφή δραµατικού έργου µε περιεχόµενο κωµικό κι άσεµνο συνήθως. Είχε 2 χαρακτηριστικές ιδιοτυπίες: οι ηθοποιοί δε φορούσαν προσωπείο και τα γυναικεία πρόσωπα παίζονταν από γυναίκες ηθοποιούς. 10
Αρχικά ο µίµος ήταν το ιντερµέδιο (embolium) ανάµεσα στα διαλείµµατα ενός δραµατικού έργου. Έφτασε µάλιστα στην έκταση µια σύντοµη κωµωδία. Αργότερα, ήταν η κατακλείδα µιας παράστασης σοβαρού έργου (exodium). Μιµογράφοι: Πουβλίλιος Σύρος, έκιµος Λαβέριος. Κεφάλαιο 7 ο : Μάρκος Τύλλιος Κικέρωνας [106 44 π.χ.]: Γεννήθηκε στο Αρπίνο. Ανήσυχο πνεύµα διψούσε για µάθηση και κοινωνικές συναναστροφές. Συνδέθηκε φιλικά µε ανθρώπους που αργότερα δέσποσαν στη ρωµαϊκή ιστορία και κατέλαβε δηµόσια αξιώµατα, κάνοντας φιλίες µε πρόσωπα εξουσίας. Έφτασε να ονοµαστεί pater patriae (βλ. σχόλιο). Βρέθηκε στη δίνη του εµφυλίου πολέµου µεταξύ Καίσαρα και Ποµπήιου. Ο Καίσαρας τον εξόρισε. Ο Κικέρωνας ακολούθησε τον Ποµπήιο στην Ελλάδα, αλλά απουσίαζε από τη µεγάλη µάχη των Φαρσάλων (48 π.χ.). Συµφιλιώθηκε εύκολα µε τον Καίσαρα και µετά το θάνατο της αγαπηµένης του κόρης Τυλλίας (περίπου το 46 π.χ.) γράφει όλα τα φιλοσοφικά και µερικά από τα ρητορικά του συγγράµµατα. Έπεσε θύµα των προγραφών της Β Τριανδρίας [Οκταβιανός, Αντώνιος, Λέπιδος] κι ιδιαίτερα της µνησικακίας του Αντωνίου. Comment [Α.Γ.Α4]: Στα πλαίσια του ρωµαϊκού κράτους την περίοδο της δηµοκρατίας υπήρχαν τα εξής ανώτατα αξιώµατα: δύο Ύπατοι, ο Αστυνόµος Αγορανόµος, ο Τιµητής, ο Ταµίας και ο Πραίτορας. Ρητορικές τάσεις: 1. Ασιανισµός: σύντοµες και ιδιαίτερα ρυθµικές οµοιοκαταληκτούσες προτάσεις, επιδέξιες διατυπώσεις, εξεζητηµένο λεξιλόγιο. 2. Αττικισµός: µίµηση του ύφους και της απαρχαιωµένης διαλέκτου του ηµοσθένη. Ο Κικέρωνας ακολούθησε τη µέση οδό στους ρητορικούς του λόγους. Εργογραφία: Α. Ρητορικές Πραγµατείες: De inventione (Περί ευρέσεως): εύρεση δοµής και περιεχοµένου ενός έργου. De oratore (Περί του ρήτορος): πώς διαµορφώνεται ο τέλειος ρήτορας. Partitiones oratoriae (Οι ρητορικές διαιρέσεις). Brutus (Ο Βρούτος): διαγραµµατική παρουσίαση της ανάπτυξης της ρητορείας σε Ελλάδα και Ρώµη. Orator (Ο Ρήτωρ). De optimo genere oratorum (Για το καλύτερο είδος των ρητόρων): δεν υπάρχει παρά µονάχα ένα είδος ρητορείας το τέλειο. Πρόκειται για εισαγωγή στις χαµένες µεταφράσεις Κατά Κτησιφώντος του Αισχίνη και Περί του Στεφάνου του ηµοσθένη. Topica (Τοπικά): περίληψη του ογκώδους (οµώνυµου) αριστοτελικού έργου. Β. ικαστικοί Ρητορικοί λόγοι: Pro Quinctio (Υπέρ του Κοϊγκτίου). Pro Roscio (Υπέρ του Ρωσκίου). Pro Tullio (Υπέρ του Τυλλίου). 11
Κατά του Γάιου Βέρρη. Υπέρ του Μάρκου Φοντήιου. Pro A. Caecina. Pro Roscio comoedo (Υπέρ του Ρωσκίου του κωµικού). Ο Κικέρωνας µιλά µε θέρµη στο λαό για τον Ποµπήιο, µε αφορµή το νοµοσχέδιο lex Manilla [έκτακτες δικαιοδοσίες στη διεξαγωγή του Μιθριδατικού Πολέµου]. Pro Cluentio (Υπέρ του Κλουεντίου). De lege agraria (Για τον αγροτικό νόµο): 3 λόγοι και ένας χαµένος. In Catilinam (Κατά του Κατιλίνα): 4 λόγοι. [Κατιλίνας: Ρωµαίος πολιτικός. Γνωστός για την περίφηµη συνωµοσία του για τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας στη Ρώµη, την οποία αποκάλυψε ο Κικέρωνας και κατέστειλε ο ικανότατος στρατιωτικός Αντώνιος στη µάχη της Πιστώριας, όπου ο Κατιλίνας βρήκε το θάνατο]. Pro Murena (Υπέρ του Λεύκιου Μουρήνα). Υπέρ του Πόπλιου Κορνήλιου Σύλλα. Pro Archia poeta (Υπέρ του Αρχία του ποιητού). Pro Flacco (Υπέρ του Λευκίου Βαλερίου Φλάκκου). Ρητορικοί λόγοι του Κικέρωνα µετά την επιστροφή του από την εξορία του Καίσαρα: Cum senatui gratias egit (Όταν ευχαρίστησε τη Σύγκλητο). Cum populo gratias egit (Όταν ευχαρίστησε το λαό). De domo sua ad Pontifices (Για το σπίτι του προς τους Μετά την εξορία Ποντίφηκες). De haruspicum responso (Για την απάντηση των σπλαχνοσκόπων). Pro Caelio (Υπέρ του Καιλίου). De provinciis consularibus (Για τις επαρχίες των τέως υπάτων) Pro Balbo (Υπέρ του Βάλβου). [Με τους δύο τελευταίους λόγους ο Κικέρωνας επιδοκίµασε την Α Τριανδρία Ποµπήιος, Καίσαρας, Κράσσος όσο κι αν δεν πίστευε σ αυτήν]. In Pisonem (Κατά του Υπάτου και ανταγωνιστή του Κικέρωνα, Λεύκιου Καλπούρνιου Πείσωνα). Pro Rabirio Postumo (Υπέρ του Ραβιρίου Ποστούµου): κατηγορία για υπερβολικό χρηµατισµό των επάρχων. Pro Plancio (Υπέρ του Πλαγκίου). Pro Milone (Υπέρ του Μίλωνα): κατηγορία για φόνο. Ο Μίλων καταδικάστηκε και εξορίστηκε. Καισαρικοί λόγοι (3): υποστήριξη τριών αντιπάλων. α. Pro Marcello (Υπέρ του Μαρκέλλου). β. Pro Ligario (Υπέρ του Λιγαρίου). 12
γ. Υπέρ του εϊοτάρου. Φιλιππικοί λόγοι (Philippicae orationes): εναντίον του Αντωνίου για λογαριασµό της αντιπολίτευσης. Οδήγησαν τελικά στη δολοφονία του Κικέρωνα στις 7 εκεµβρίου 44 π.χ. από τους οπαδούς του Αντωνίου. Γ. Φιλοσοφικά έργα: Μετάφραση του έργου Οικονοµικός του Ξενοφώντα. Μετάφραση του έργου Πρωταγόρας του Πλάτωνα. De re publica (Περί Πολιτείας) [6]: ο νεώτερος Αφρικανός και ο κύκλος του συζητούν ποιό είναι το άριστο καθεστώς και ποιος ο καλύτερος τρόπος για να κυβερνηθεί µία πολιτεία. De legibus (Περί νόµων) [3] άλλα δύο βιβλία χάθηκαν: σηµαντική παρουσίαση της νοµικής θεωρίας της εποχής. Paradoxa (Παράδοξα): έργο εν µέρει φιλοσοφικό, εν µέρει ρητορικό. Περιέχει εφαρµογές µερικών από τα πιο περίφηµα στωικά αποφθέγµατα. Academica [ priora et posteriora ]: έργο σε δύο εκδόσεις. Το κείµενο σε διαλογική µορφή εξηγεί τα δόγµατα της ακαδηµαϊκής σχολής. De finibus [ bonorum et malorum ] (Περί των ορίων των αγαθών και των κακών) [5]: σε διαλογική µορφή δίνει τα ακραία σηµεία για το καλό και το κακό. Tusculanae disputationes (Τουσκουλανές συζητήσεις): ο Κικέρωνας εκθέτει τις αποψεις του περί ψυχής. Τimaeus (Τιµαίος): µεταφράσεις εκλεκτών χωρίων από τον οµώνυµο πλατωνικό διάλογο και παράθεση µιας εισαγωγής που σχολιάζει γενικά τη φιλοσοφική θεωρία του Πλάτωνα. De natura deorum (Περί της φύσης των Θεών) [3]. De senectute (Για τα γηρατειά): ο Κικέρωνας σε διαλογική µορφή σηµειώνει για ποιούς λόγους τα γηρατειά δεν είναι βάρος, αλλά µάλλον ευχάριστα. Το έργο είναι γνωστό και µε το όνοµα Κάτων ο Πρεσβύτερος. De divinatione (Περί µαντικής). De fato (Για το πεπρωµένο). De amicitia (Περί φιλίας): το έργο είναι γνωστό και µε το όνοµα Λαίλιος. De officiis (Περί καθηκόντων): ο Κικέρωνας απευθύνεται στο γιο του.. Επιστολές: Αλληλογραφία µε τον Αττικό [16]. Ad familiares (Προς τους φίλους) [16]. Γράµµατα του Κικέρωνα προς τον αδερφό του Κόιντο. Γράµµατα του Κικέρωνα προς το Βρούτο και απαντήσεις. Ε. Χαµένα έργα που δεν ανήκουν στις άνω κατηγορίες: Laudationes (Πανηγυρικοί): για τα πρόσωπα που πρόσφατα είχαν πεθάνει. De auguriis (Περί οιωνών). Chorographia (Χωρογραφία): γεωγραφικό έργο. Admiranda (Αξιοπερίεργα): για τις πραγµατικές και µη ιδιορρυθµίες της φύσης. 13
Edictum Luci Racili tribuni plebis ( ιάταγµα του ηµάρχου Λουκίου Ρακιλίου). Expositio consiliorum suorum: διακύρηξη των προσωπικών πολιτικών αρχών του Κικέρωνα. De iure civili in artem redigendo (Για την κωδικοποίηση του πολιτικού δικαίου): ανολοκλήρωτο σύγγραµµα για τη νοµική επιστήµη. Κεφάλαιο 8 ο : Ο Πεζός λόγος στην εποχή του Κικέρωνα: Α. Ρητορεία: Κόιντος Ορτήνσιος Ορτάλος: γνωστός και επιφανής ρήτορας, δεύτερος τη τάξει µετά τον Κικέρωνα κορυφαίος αγορητής στα ρωµαϊκά δικαστήρια. Ορτηνσία: κόρη του παραπάνω ρήτορα. Γνωστή για το ρητορικό λόγο που εκφώνησε πράγµα πρωτοφανές για γυναίκα ως διαµαρτυρία για το νόµο περί φορολογίας στην περιουσία των πλούσιων γυναικών. Μάρκος Αντώνιος: σηµαντικός αγορητής της εποχής. Γάιος Λικίνιος Κάλβος Μάκερ: γνωστός νεωτεριστής ποιητής (σύγχρονος του Κάτουλλου) και ρήτορας. Μάρκος Ιούνιος Βρούτος: ο δολοφόνος του Καίσαρα. Είχε εκτενή λογοτεχνική δραστηριότητα, η οποία δυστυχώς δε σώθηκε. Marcus Calidius. Γάιος Κούριος και Μάρκος Καίλιος Ρούφος: ικανότατοι πολιτικοί και ρήτορες. Β. Ιστοριογραφία: (Συλλανοί ιστοριογράφοι χρονογράφοι) [ Την εποχή του Σύλλα παρατηρείται η γενικότερη τάση να καταγραφεί η παλαιότερη ιστορία της Ρώµης ]. Κόιντος Κλαύδιος Κοαδριγάριος: έγραψε ιστορικό έργο Annales [20] από τη Γαλατική επιδροµή ως τα πιο πρόσφατα γεγονότα των ηµερών του. Βαλέριος από το Άντιο: [75] γράφει ιστορία από την ίδρυση της Ρώµης ως τη δική του εποχή. Γάιος Λικίνιος Κάλβος Μάκερ. Λούκιος Αίλιος Τύβερος και ο γιος του Κόιντος. Λούκιος Κορνήλιος Σισέννας: γράφει ιστορικό έργο µε τίτλο Historiae [23] µε θέµα την εποχή του την περίοδο των εµφυλίων πολέµων ως την εποχή του Σύλλα. Τίτος Ποµπώνιος Αττικός: φίλος του Κικέρωνα και ιστοριογράφος. Συγγράφει χρονολογικούς πίνακες από την ίδρυση της Ρώµης Liber annalis (Το βιβλίο των ετών), ιστορία µεγάλων οικογενειών και µονογραφία για την υπατεία του Κικέρωνα. Ήταν ο εκδότης του Κικέρωνα. Κορνήλιος Νέπωτας: ιστορικός και βιογράφος του Κικέρωνα. Γράφει το έργο µε τίτλο Liber de excellentibus ducibus exterarum gentium (βιβλίο για του διαπρεπείς αρχηγούς των ξένων εθνών). Πρόκειται για 22 βιογραφίες αξιόλογων ηγεµόνων. Υπήρχε και βιβλίο µε Ρωµαίους στρατηγούς, Λατίνους και Έλληνες ιστορικούς. Άρα ο Νέπωτας έγραψε De viris illustribus (για 14
στρατηγούς, ιστορικούς, ποιητές, ρήτορες και γραµµατικούς), όπως ο Πλούταρχος µε τους Βίους Παράλληλους. - Chronica (Χρονικά) [3]: παγκόσµια ιστορία του Κορνήλιου Νέπωτα. Γάιος Ιούλιος Καίσαρας: γράφει εγκώµιο του Ηρακλή, τραγωδία µε θέµα τον Οιδίποδα, συλλογή αποφθεγµάτων, De analogia (γραµµατική), τα οποία δυστυχώς δε σώζονται. Ιστορικά: De bello Gallico (Περί του Γαλατικού Πολέµου) [7] 8 ο βιβλίο ο Ίρτιος. De bello civile (Περί του Εµφυλίου Πολέµου) [3]: για τον εµφύλιο πόλεµο µε τον Ποµπήιο. Άουλος Ίρτιος: γράφει το 8 ο βιβλίο του Γαλατικού Πολέµου. Στόχος του η συγγραφή αποµνηµονευµάτων από το Γαλατικό έως και τον Εµφύλιο Πόλεµο του Καίσαρα. Αν υπήρξε το έργο αυτό, σήµερα έχει χαθεί. - De bello Alexandrio: συνέχεια του Εµφυλίου Πολέµου από τον Ίρτιο ως την επιστροφή του Καίσαρα στην Ιταλία. De bello Hispaniensi: αγνώστου συγγραφέως. Γάιος Σαλλούστιος Κρίσπος: συνεργάτης του Καίσαρα. α. Historiae [5]: η πολυτάραχη ιστορία 12 χρόνων από την υπατεία του Μάρκου Λέπιδου έως τη νίκη του Ποµπηίου εναντίον του Μιθριδάτη. β. De Catilinae coniuratione: µονογραφία για τη συνωµοσία του Κατιλίνα. γ. Bellum Iugurthinum: µονογραφία για τις συγκρούσεις Σύλλα Ιουγούρθα στην Αφρική, υπό τη σκιά των διαταγών του Μαρίου. Μεγάλη προσφορά του Σαλλούστιου η ευγλωττία του. Νόθα (ίσως) έργα: Invectiva in M. Tullium (Για τον Κικέρωνα) σίγουρα νόθο. De republica α. λόγος (Προς τον Καίσαρα) ίσως είναι νόθα. β. επιστολή Μάρκος Τερέντιος Βάρρων: ανήκε στη συγκλητική τάξη. Οπαδός του Ποµπήιου παραδόθηκε αργότερα στον Καίσαρα και γλίτωσε από τις προγραφές του Αντωνίου µε τη βοήθεια κάποιου φίλου. Υπήρξε ο µεγαλύτερος πολυµαθής που ανέδειξε ποτέ η Ρώµη. Εργογραφία: De re Rustica (Αγροτικά θέµατα): µε µορφή αριστοτελικού διαλόγου. De lingua Latina (Για τη λατινική γλώσσα). Antiquitates [ rerum humanarum et divinarum ]: πρόκειται για µνηµειώδες έργο δυστυχώς χαµένο ιστορικής εγκυκλοπαίδειας [ 38 βιβλία ]. De poetis (Για τους ποιητές) και Quaestiones Plautinae: µονογραφία για τον Πλαύτο. De scaenicis originibus [ ιστορία του δράµατος ], De actionibus scaenicis [ δραµατική σκηνοθεσία ], De actis scaenicis [ αφορµές για το ανέβασµα έργων ]. De personis: για τα θεατρικά προσωπεία. 15
Άλλα έργα: De poematis, De lectionibus, De descriptionibus, De bibliothecis, De imaginibus (εικονογραφηµένο βιογραφικό λεξικό), Disciplinae [9] (για τις 7 ελευθέριες τέχνες, την Ιατρική και την Αρχιτεκτονική), Epistolicae quaestiones, Μενίππειες σάτιρες (εκλαϊκευµένες ηθικολογικές συζητήσεις) [ Eumenides, Manius, Sexagesis κ.α. ] πίεσε εδώ. Πόπλιος Νιγίδιος Φίγουλος: µυστικιστής και λόγιος φίλος του Κικέρωνα. Ιδρυτής του Νεοπυθαγορισµού. Έργα του: 1. Γραµµατικά: Commentarii Grammatici (κάτι σαν φιλολογικές σηµειώσεις), De gestu (σχετικά µε τη δράση και την απαγγελία). 2. Θεολογικά: De dis, De extis, De augurio privato κ.α. 3. Βιολογικά: De hominum naturalibus, De vento κ.α. Κεφάλαιο 9 ο : Με τη µετάβαση από τη δηµοκρατία στο καθεστώς των αυτοκρατόρων η έννοια της απόλυτης εξουσίας άλλαξε χέρια και µεταβιβάστηκε από µία ολόκληρη τάξη στα χέρια ενός και µόνου ανθρώπου. Εξέχουσα θέση εξακολουθεί να κατέχει όµως στη ρωµαϊκή κοινωνία η ρητορική. Ιδιαίτερα προσεκτικά και τεχνικά χρησιµοποίησε ο Αύγουστος την ποίηση για την προσωπική του προβολή, ενθαρρύνοντας τους διάφορους ποιητές να ασχοληθούν επαινετικά µε τον ίδιο και το έργο του. Ένας τέτοιος ποιητής υπήρξε και ο Πόπλιος Βεργίλιος Μάρων: (Μάντουα 70 19 π.χ.) Βουκολικά ή Εκλογές (Bucolica Eclogae): συλλογή ποιηµάτων των βοσκοτόπων στα βήµατα του Θεοκρίτου. Ο Βεργίλιος µπαίνει στον κύκλο του Μαικήνα, προστάτη των γραµµάτων, των τεχνών και της λογοτεχνίας στη Ρώµη των χρόνων του Αυγούστου. Γεωργικά (Georgica): έργο για τις γεωργικές ασχολίες, γραµµένο κατά παραγγελία του Μαικήνα, ώστε να τονιστεί η εγκατάληψη της ρωµαϊκής υπαίθρου. Το κείµενο είναι επηρεασµένο κυρίως από τον Ησίοδο, τον Άρατο και το Λουκρήτιο. Αινειάδα (Aeneis) : ο Βεργίλιος γράφει για τη µυθική εγκατάσταση του Αινεία από την Τροία στη ύση και ειδικότερα στο Λάτιο. Αppendix Vergiliana (Βεργιλικό Υπόµνηµα): είναι ένας αριθµός έµµετρων συνθέσεων, που αποδίδονται στο Βεργίλιο και συνήθως θεωρούνται ελάσσονα ποιήµατά του. Catalepton, Πριάπεια, Επιγράµµατα, Dirae, Ciris, Culex, (ίσως) Aetna, Copa, Moretum. Το έργο είναι γραµµένο µε τη λεγόµενη µυθική µέθοδο, δηλαδή µε το συνεχή παραλληλισµό του παρελθόντος µε το παρόν µε τη βοήθεια κάποιου συγκεκριµένου µύθου. 16
Kόιντος Οράτιος Φλάκκος: (Βενουσία 65 8 π.χ.) Κατάγεται από οικογένεια απελευθέρων. Ήταν χιλίαρχος (tribunus) στο στρατό του Βρούτου. Στη µάχη των Φιλίππων εγκατέλειψε τη θέση του υποχωρώντας άτακτα και πετώντας την ασπίδα του. Γύρισε στη Ρώµη και συµφιλιώθηκε µε την παράταξη των νικητών (Οκταβιανός Αντώνιος), έχασε όµως τη µικρή κτηµατική περιουσία που διέθετε. Εργάζεται για να ζήσει ως δηµόσιος υπάλληλος. Επωδοί Ίαµβοι: µικρά ποιήµατα που την έµπνευσή τους τη χρωστούν στον Αρχίλοχο (17 ποιήµατα). Ο ποιητής µπαίνει στον κύκλο του Μαικήνα µε την παρέµβαση του Βεργιλίου και του Βαρίου, λίγο πριν από τη ναυµαχία του Ακτίου (31 π.χ.). Έτσι τελειώνουν και οι µέρες της φτώχειας για τον ταλαντούχο ποιητή. Συνοµιλίες Σάτιρες (Sermones Saturae Σύµµικτα ): δηµοσίευση πρώτου βιβλίου το 35 π.χ., ενώ το δεύτερο βιβλίο κυκλοφορεί το 30 π.χ. Το πρώτο βιβλίο είναι ολόκληρο µονόλογοι. Στο δεύτερο βιβλίο ο Οράτιος δοκιµάζει µια ελαφρώς διαφορετική από το Λουκίλιο τεχνική, το διάλογο. Ο Οράτιος είναι πια ένας υπολογήσιµος ποιητής. Ωδές (Carmina): δηµοσίευση τριών πρώτων βιβλίων µε 88 ωδές συνολικά το 23 π.χ. Το τέταρτο βιβλίο µε 15 ωδές εµφανίζεται το 13 π.χ. Πηγή έµπνευσης για τον Οράτιο η αρχαία ελληνική λυρική σχολή και ειδικότερα το αιολικό µέλος. [Ρωµαϊκές αρετές: Μετριοπάθεια, Λιτότητα, Ανδρεία (Virtus), ικαιοσύνη (Iustitia), Σοβαρότητα (Gravitas), Ευσέβεια (Pietas), Πατριωτισµός]. Επιστολές (Epistulae): 20 έµµετρες επιστολές µε θέµατα που τα περισσότερα συναντώνται και στις Σάτιρες. ηµοσίευση πρώτου βιβλίου γύρω στο 20 π.χ. Το δεύτερο βιβλίο των Επιστολών εκδίδεται το 13 π.χ. Ύµνος της Εκατονταετίας (Carmen Saeculare): γράφεται το 17 π.χ. για τη γιορτή των Σαικουλαρίων, τα οποία γιορτάζονταν κάθε 100 χρόνια προς ανάµνηση της ίδρυσης της Ρώµης. Η Ποιητική Τέχνη (Ars Poetica): έργο µε τη µορφή επιστολής, όπου ο Οράτιος πραγµατεύεται την κατάσταση της λογοτεχνίας. Απευθύνεται στο Λεύκιο Καλπούρνιο Πίσωνα. Ρωµαϊκή Ερωτική Ελεγεία: Στη Ρώµη δεν υπήρξε ποτέ αναγκαστικό παρακολούθηµα του είδους του πένθιµου χαρακτήρα της ελεγείας. Κυρίως αναπτύχθηκε η ελεγεία µε ερωτικά µοτίβα και ηρωίδες τις περίφηµες εταίρες. 17
Κύριοι εκπρόσωποι: Γάιος Κορνήλιος Γάλλος: φίλος του Βεργιλίου. Κατέλαβε σηµαντικά αξιώµατα (Έπαρχος Αιγύπτου). Τελικά αυτοκτόνησε, όταν κατηγορήθηκε από τη Σύγκλητο για κάποιο αδίκηµα. Έγραψε 4 βιβλία µε ελεγείες για κάποια Λυκωρίδα (πραγµατικό όνοµα: Κυθηρίδα). Άλβιος Τίβουλλος: ανήκει στον κύκλο του Μεσσάλλα. Έγραψε 2 βιβλία ελεγειών. Το πρώτο απευθύνεται στη ηλία (πραγµατικό: Πλανία) και κάποιες από της ελεγείες του στο Μεσσάλλα. Το δεύτερο απευθύνεται σε κάποια Νέµεση. Σουλπικία: ανεψιά του Μεσσάλλα. Έγραψε 6 σύντοµα ποιήµατα προς κάποιον Κήρινθο. Σέξτος Προπέρτιος: ανήκε στον κύκλο του Μαικήνα. Έγραψε 4 βιβλία ελεγειών. Τα περισσότερα ποιήµατα αφορούν κάποια χαριτωµένη εταίρα την Κυνθία, η οποία είναι ο µεγάλος έρωτας του ποιητή. Όµως ο Προπέρτιος δεν ξεχνά να ασχολείται στις ελεγείες του µε το Μαικήνα, που ήταν ο πάτρωνάς του, και να επαινεί τον Αύγουστο. Επιµέλεια: Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης 18
ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΠΗΓΗ: H. J. Rose, Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας, µετάφραση: Κων/νος Χ. Γρόλλιος, τ. 2, Εκδόσεις: Μορφωτικού Ιδρύµατος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1993. ΤΟΜΟΣ Β 19
ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΠΗΓΗ: H. J. Rose, Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας, µετάφραση: Κων/νος Χ. Γρόλλιος, τ. 2, Εκδόσεις: Μορφωτικού Ιδρύµατος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1993. Κεφάλαιο 10 ο : ΤΟΜΟΣ 2 ος : Ο Λίβιος και ο πεζός λόγος στα χρόνια του Αυγούστου: Τίτος Λίβιος: ιστορικός της εποχής του Αυγούστου. Από τις πιο σηµαντικές και αξιόλογες φυσιογνωµίες της ιστοριογραφίας. Το ιστορικό του έργο µε τίτλο Ab urbe condita (Από κτίσεως πόλης) (ονοµάστηκε και Annales ή Historia) ξεκινά από τις πρώτες αρχές της Ρώµης και φτάνει ως το θάνατο του ρούσου [ 142 βιβλία ] οπότε πεθαίνει και ο ίδιος ο Λίβιος [ 59 π.χ. 17 µ.χ. ]. Πηγές του ήταν ο Ναίβιος, ο Πολύβιος κ.α. Το ύφος του οι αρχαίοι το ονόµαζαν lactea ubertas (γαλακτερή αφθονία). Σώζεται επιτοµή του έργου του µε τίτλο Periochae. Άλλοι πεζογράφοι: Καίσαρας Αύγουστος: γράφει αγορεύσεις, συνθέτει έµµετρα επιγράµµατα, γράφει την αυτοβιογραφία του, επίσης είναι ο συγγραφέας τριών τόµων [ 1 ος : για την κηδεία και τη διαθήκη του, 2 ος : η δηµόσια ζωή του (Monumentum Ancyranum ή Index rerum gestarum), 3 ος : οι πόροι της Αυτοκρατορίας ]. Μαικήνας: προστάτης των γραµµάτων. Γράφει σε αλλόκοτο ύφος. Τίτλοι έργων του: Dialogi, Symposium κ.α. Επινοεί σύστηµα στενογραφίας. ε σώζεται σχεδόν τίποτα από το έργο του. Μεσσάλλας: προστάτης των γραµµάτων. Καλύτερος συγγραφέας από τον Μαικήνα. Αξιόλογος ρήτορας µε ύφος κικερώνειο. Οπαδός αρχικά του Κασσίου. Αργότερα συµφιλιώνεται µε τους νικητές των Φιλίππων και συνεργάζεται µε τον Οκταβιανό. Γράφει ιστορία του εµφυλίου πολέµου µετά το θάνατο του Ι. Καίσαρα. Αγρίππας: υπουργός του Αυγούστου. Άνθρωπος της δράσης κι όχι των γραµµάτων. Έγραψε ωστόσο µια αυτοβιογραφία. Ασίνιος Πολλίων: ικανός ρήτορας, συγγραφέας τραγωδιών, ιδρυτής της πρώτης δηµόσιας ρωµαϊκής βιβλιοθήκης, θεµελιωτής των δηµόσιων αναγνώσεων ενός έργου από το δηµιουργό του. Γράφει ιστορία από το 60 Βλέπε και στο κεφάλαιο 14 στο αντίστοιχο όνοµα Βιψάνιος Αγρίππας. 20
π.χ. ως τη µάχη των Φιλίππων (42 π.χ.). Υπήρξε προσωπικός φίλος του Αντωνίου. Ποµπήιος Τρόγος: ιστορικός. Γράφει 44 βιβλία µε τίτλο Historiae Philippicae. Ιστορία όλων των γνωστών λαών του κόσµου από τις αρχές, έως την υποταγή τους στους Ρωµαίους, εκτός των Πάρθων και την εγκαθίδρυση της Αυγούστειας Ειρήνης. Το έργο δυστυχώς χάθηκε. Έχουµε όµως επιτοµή κάποιου Ιουστίνου (αγνώστων λοιπών στοιχείων). Ένα χαρακτηριστικό της γραµµατείας των χρόνων του Αυγούστου και της µεταγενέστερης εξαιρετικά ιδιόρρυθµο, τουλάχιστον για µας τους νεώτερους, ήταν η µεγάλη εξάπλωση που πήρε τα χρόνια αυτά η συνήθεια των ρητορικών ασκήσεων (declamationes). Σενέκας (ο Πρεσβύτερος) ο ρήτορας: γράφει ένα από τα πιο αξιοπερίεργα βιβλία φιλολογικών αναµνήσεων. Σ αυτό περιλαµβάνονται ρητορικά γυµνάσµατα, φιλολογικού περιεχοµένου ιστορίες, πληροφορίες για ρητορικές σχολές στα χρόνια του Αυγούστου. Έχουµε σήµερα επιτοµή του έργου από κάποιον άγνωστο και κάποια σωζόµενα βιβλία από το πρωτότυπο έργο. Γενικά, οι ρητορικές ασκήσεις δηµιούργησαν ένα επιτηδευµένο ρητορικό ύφος αντικικερώνειο. Για τον Κικέρωνα αρκετή ήταν µια σαφής, έγκυρη και κοµψή διατύπωση επιχειρηµάτων. ύο (2) επικήδειοι λόγοι - laudationes: 1 ος : αφορά µια γυναίκα υπόδειγµα συζυγικής αρετής και οξυδέρκειας. Ο σύζυγός της απαριθµεί τις αρετές της. 2 ος : κάποιος γιος απαριθµεί τα καλά της µητέρας του. Κεφάλαιο 11 ο : Ο Οβίδιος και οι µεταγενέστεροι: Πόπλιος Οβίδιος Νάσων: [ 43 π.χ. 17/18 µ.χ. στους Τόµους της Μ. Θάλασσας ] Κορυφαίος ποιητής. Ήταν ανεξάρτητος οικονοµικά και γι αυτό δεν κατέφυγε ούτε στον κύκλο του Μαικήνα ούτε του Μεσσάλλα. Κατέλαβε διοικητικά κρατικά αξιώµατα, όµως τελικά τον κέρδισε η λογοτεχνία, την οποία άρχισε να καλλιεργεί γράφοντας ερωτικές ελεγείες. Metamorphoses (15 βιβλία): σε δακτυλικό εξάµετρο συρράπτει περίπου 250 ιστορίες µεταµορφώσεων από την εναλλαγή χάους σύµπαντος ως και την αποθέωση του Ιούλιου Καίσαρα. Εξορίστηκε στους Τόµους από τον Αύγουστο. Ίσως για το άσεµνο περιεχόµενο του έργου του Ars Amatoria, ίσως για την εγγονή του Αυγούστου Ιουλία, µε την οποία ο Οβίδιος σχετίστηκε µε κάποιο τρόπο και είτε επέκρινε είτε επιδοκίµασε τον έκλυτο βίο της. 21
Έργα: Ερωτικές ελεγείες (3 βιβλία): σχέσεις του ποιητή µε την Κόριννα (πρόσωπο αµφίβολο αν υπήρξε ποτέ). Ο Οβίδιος έδωσε στο έργο του τον τίτλο Amores. Heroides (Ηρωίδες): µια σειρά από επιστολές, που υποτίθεται ότι τις γράφουν διάσηµες γυναίκες της µυθολογίας και τις στέλνουν στους άνδρες ή στους εραστές τους. Αrs Amatoria (Ερωτική Τέχνη): (3 βιβλία). Ο Οβίδιος γράφει και 4 ο βιβλίο µε τίτλο Remedia Amoris (Τα αντιφάρµακα του Έρωτα). Metamorphoses. Tristia (Τα πένθιµα): ποιήµατα γραµµένα στην εξορία της Μαύρης θάλασσας [ 5 βιβλία ]. Εpistulae ex Ponto (Επιστολές από τον Πόντο). Ibis: είναι το υβρεολόγιο ενός πολυµαθούς. Ο Οβίδιος ξεστοµίζει κατάρες και ύβρεις προς ένα ανύπαρκτο πρόσωπο, κατ αναλογία της επίθεσης του Καλλίµαχου προς τον Απολλώνιο Ρόδιο. Halieutica (Αλιευτικά). Fasti (Ηµερολόγιο): είναι ένα έµµετρο ρωµαϊκό εορτολόγιο µε πλούσιες αρχαιοδιφικές πληροφορίες. Άλλα έργα µιµητών του Οβιδίου: Το Παράπονο της Καρυδιάς (Nux ή Liber nucis): ίσως είναι του Οβιδίου. Consolatio ad Liviam: παρηγορητικό ποίηµα προς την αυτοκράτειρα Λιβία για το θάνατο του γιου της ρούσου του Πρεσβύτερου στην εκστρατεία της Γερµανίας. Γράττιος: έγραψε ένα έργο µε τίτλο Cynegetica. Ρούφος Βάριος: έγραψε τραγωδία Thyestes και ήταν ένας από τους εκδότες της Αινειάδος του Βεργιλίου. (Επιστροφή: Κόιντος Έννιος). Πλώτιος Τούκκας: ο άλλος εκδότης της Αινειάδος µαζί µε τον Βάριο. Aemilius Macer: α. Ornithogonia β. Theriaca. Πριάπεια: συλλογή µικρών άσεµνων ποιηµάτων, γραµµένων µε πνεύµα άλλοτε εντελώς αθώο κι άλλοτε µε µορφή χειρίστου αισχρολογήµατος. Με τον τελευταίο τρόπο είναι συνθεµένα και τα περισσότερα της συλλογής. [ Πρίαπος: θεός της γονιµότητας. Κοντός, άσχηµος µε υπερβολικά µεγάλο γεννητικό µόριο ]. (Επιστροφή: Βεργιλικό Υπόµνηµα) Κεφάλαιο 12 ο : Αργυρός αιώνας ως το θάνατο του Νέρωνα [ 68 µ.χ ]: Η διάκριση πεζού λόγου και ποίησης άρχισε κάπως να θολώνει, κάτω από την επίδραση µιας υπερβολικά περίτεχνης ρητορικής που εισδύει παντού. Ο συγγραφέας ενδιαφέρεται µόνο για το εντυπωσιακό αποτέλεσµα. Έτσι έχουµε έναν πεζό λόγο που ρέπει προς την ποιητική έκφραση και µία ποίηση µε πεζολογικά χαρακτηριστικά. Αυτοκράτορας Τιβέριος: διάδοχος του Οκταβιανού Αυγούστου. Γράφει ποιήµατα, επιστολές και ρητορικούς λόγους. 22
Αυτοκράτορας Γάιος Καλιγούλας: ρήτορας ετοιµόλογος και εντυπωσιακός. Αυτοκράτορας Κλαύδιος: ικανός ρήτορας και ιστορικός µε πλούσιο έργο σε λατινικά και ελληνικά. Αυτοκράτορας Νέρων: γράφει ερωτικά και σατιρικά ποιήµατα, καθώς και µια ιστορία ρωµαϊκή σε 400 βιβλία!!! (Έργο το οποίο είναι αµφίβολο αν υπήρξε ποτέ και µάλιστα σε τόσο µεγάλη έκταση). Αυτοκράτορας Ιούλιος Γερµανικός: γράφει εξαιρετικά πρωτότυπα ποιήµατα και µεταφράζει Άρατο, όπως είχε κάνει παλαιότερα και ο Κικέρων 1. Συγγραφείς χωρίς τίτλους ευγενείας: Marcus Velleius Paterculus (Βελλήιος Πατέρκουλος): θαυµαστής της αυτοκρατορικής οικογένειας των Τιβερίων και συγγραφέας δίτοµης ιστορίας Ελλάδας και Ρώµης. Valerius Maximus: αξιοµνηµόνευτος ιστορικός της εποχής του Τιβερίου. Έργο του τα Facta ac dicta memorabilia (Αξιοµνηµόνευτα έργα και λόγοι). Phaedrus: γράφει έµµετρες µικρές ιστορίες κατά το πρότυπο του Αισώπου (Fabullae Aesopiae). Σενέκας ο Νεώτερος (ο Φιλόσοφος): ζει την εποχή των αυτοκρατόρων Καλιγούλα και Κλαυδίου. Τα πεζά του διακρίνονται σε 3 κύριες οµάδες. Α. Dialogi: συλλογή από 10 πραγµατείες. De providentia: ο Σενέκας µιλά για τη Θεία Πρόνοια. De constantia sapientis: για τη σταθερότητα του στωικού φιλοσόφου. De ira: (3 βιβλία) συµβουλές για τη συγκράτηση του θυµού. Ad Marciam de consolatione: παραµυθητικός λόγος. De vita beata: υπεράσπιση της πραγµατικής ευτυχίας σύµφωνα µε τα στωικά δόγµατα. De otio: για την απραξία ενός στωικού φιλοσόφου, που δεν είναι άλλος από τον ίδιο το Σενέκα. De tranquillitate animi: έργο σε διαλογική µορφή περί αυστηρής αρετής, πειρασµών και διαθέσεων πολυτελείας. De brevitate vitae: η ζωή είναι αρκετά µεγάλη αν δεν σπαταλιέται. Consolatio ad Polybium: παραµυθητικός λόγος. Ad Herviam matrem de consolatione: παραµυθητικός λόγος. Β. Τέσσερα πεζά έργα: α. Apocolocyntosis: χιουµοριστικός λίβελος εναντίον του Κλαυδίου, γραµµένος ως Μενίππεια σάτιρα 2. β. De clementia: υπόδειξη για µεγαλοψυχία σε απόλυτο µονάρχη. γ. De beneficiis: περί ευεργεσιών. δ. Naturalis quaestiones: έργο για τη φυσική επιστήµη, αφιερωµένο στο Λουκίλιο, φίλο του συγγραφέα. Γ. Επιστολές: Epistulae morales (124 επιστολές): έργο αφιερωµένο και απευθυνόµενο και πάλι στο Λουκίλιο. 1 Παράβαλε στο κεφάλαιο 6 (τ.α.). Ο Κικέρων έδωσε στις µεταφράσεις του από τον Άρατο τον τίτλο Prognostica. 2 Με τον όρο Μενίππεια σάτιρα αποδίδουµε το λογοτεχνικό εκείνο κέιµενο που παρουσιάζει εναλλαγές πεζών και ποιητικών αποσπασµάτων (επιστροφή). 23
Ο Σενέκας έγραψε και τραγωδίες στο στυλ του δράµατος δωµατίου, δηλαδή έργα που προορίζονταν µόνο για ανάγνωση κι όχι για σκηνική παρουσίαση. Γνωστά του έργα στον τοµέα αυτό είναι: Hercules furens, Troades, Phoenissae, Medea, Phaedra, Oedipus, Agamemnon, Thyestes, Hercules Oetaeus, Octavia (σίγουρα νόθο έργο του Σενέκα). Ο Σενέκας έγραψε και poemata, από τα οποία σώζονται λίγα επιγράµµατα. Aulus Persius Flaccus: στωικός φιλόσοφος και ποιητής. Φανατικός του Λουκιλίου (ενν. του γνωστού ποιητή των Saturae βλ. κεφ. 4 ο τ.α), έγραψε και ο ίδιος 6 σάτιρες (saturae). Γάιος Πετρώνιος: διορισµένος συµποσιαστής της αυτοκρατορικής αυλής του Νέρωνα. Γράφει µια παρωδία ερωτικού µυθιστορήµατος, λογοτεχνικό είδος που αποκτά την εποχή εκείνη µεγάλη διάδοση. Ο τίτλος της παρωδίας πρέπει να είναι Saturae. Marcus Lucanus: γράφει έπος µε τίτλο Pharsalia µε θέµα τον εµφύλιο πόλεµο Καίσαρα Ποµπήιου. Ποιήµατα στα χρόνια του Νέρωνα: Τ. Calpurnius Siculus: γράφει συλλογή 11 βουκολικών ποιηµάτων. Carmina Einsiedlensia: ένα ακόµα δείγµα γραφής βουκολικών ποιηµάτων της εποχής του Νέρωνα. Laus Pisonis: έργο ανώνυµου συγγραφέα. Εγκώµιο για τον Πείσωνα, ο οποίος οργάνωσε συνωµοσία εναντίον του αυτοκράτορα Νέρωνα. Baelius Italicus: γράφει ένα είδος επιτοµής της Ιλιάδας µε τίτλο Ilias Latina. Aetna: έργο µε αµφίβολο το όνοµα του συγγραφέα του. Έχει αποδοθεί κατά καιρούς στο Βεργίλιο ή και στο Λουκίλιο (το φίλο του Σενέκα), χωρίς τίποτα να είναι βέβαιο. Quintus Curtius Rufus: έγραψε 10 βιβλία µε µυθιστορηµατικές βιογραφίες διάσηµων προσωπικοτήτων. Κεφάλαιο 13 ο : Αργυρός αιώνας ως το θάνατο του Τραϊανού [ 117 µ.χ. ]: Μετά το θάνατο του Νέρωνα και των διαδόχων του, τρεις αυτοκράτορες της δυναστείας των Φλαβίων ο Βεσπασιανός, ο γιος του ο Τίτος και ο οµιτιανός έδειξαν ότι είναι προστάτες της παιδείας και των γραµµάτων, έχοντας και οι ίδιοι ισχνή λογοτεχνική παραγωγή. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις παρασυρόµενοι από τη δίνη της πολιτικής και των απειλών που κλυδώνιζαν τη µοναρχία τους προέβησαν σε σπασµωδικές και άκρως τυραννικές αποφάσεις, οι οποίες κατακρεούργησαν πραγµατικά την έννοια της ελευθερίας και την απρόσκοπτη και γόνιµη λογοτεχνική σύνθεση [ πρβλ. διάταγµα εξορισµού των Στωικών και των αστρολόγων Βεσπασιανός ]. Κατόπιν, ο αυτοκράτορας Νέρβας και ο θετός γιος του ο Τραϊανός έβαλαν Βλέπε υποσηµείωση στο κεφάλαιο 3 (τ.α.) στο λήµµα Κόιντος Έννιος. (Επιστροφή: Κόιντος Έννιος). 24
τέλος στους περιορισµούς του λόγου και έδωσαν στη ρωµαϊκή λογοτεχνία και γενικότερα στην πνευµατική ζωή νέα δηµιουργική ώθηση. [ Agon Capitolinus: αγώνας µουσικός και λογοτεχνικός που διεξαγόταν κάθε 4 χρόνια και θεσπίστηκε από το οµιτιανό ]. Ποιητές της εποχής των Φλαβίων: Σίλιος Ιταλικός: κατέλαβε διάφορα δηµόσια αξιώµατα. Ως συγγραφέας χαρακτηρίζεται ανιαρός. Γράφει ένα έπος 17 βιβλίων µε τίτλο Punica και θέµα το Β Καρχηδονιακό Πόλεµο. Πρόκειται για προσπάθεια φτηνής µίµησης του Βεργιλίου. Πόπλιος Στάτιος: έγραψε ποιήµατα και στιχουργηµένες προσφωνήσεις για διαπρεπείς προσωπικότητες της εποχής του. Επίσης, φαίνεται ότι κέρδισε αρκετά χρήµατα γράφοντας λιµπρέτα για παντόµιµους. Γνωστή είναι η ποιητική του συλλογή µε τίτλο Silvae (ή Σύµµεικτα) και 2 επικά του ποιήµατα: Thebais και Achilleis (που είναι όµως ηµιτελές). Βαλέριος Φλάκκος: έγραψε ένα εκτενές επικό ποίηµα µε τίτλο Argonautica και θέµα τη γνωστή ιστορία του Ιάσονα και των συντρόφων του στην Κολχίδα. Κύριο πρότυπο του Φλάκκου ήταν ο Απολλώνιος Ρόδιος, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι το έργο δε φέρει εντονότατη τη σφραγίδα του καλλιτέχνη δηµιουργού του. Κοϊντιλιανός: κεντρική µορφή στα γράµµατα και στη κριτική της εποχής. Έργα του: α. De causis corruptae eloquentiae (Για τους λόγους της διαφθοράς της ρητορείας): πρόκειται για µια σύντοµη πραγµατεία που αποδοκιµάζει τον τρόπο διδασκαλίας της ρητορικής στην εποχή της. β. Institutio Oratoria [ 12 βιβλία ] (Η παιδεία ενός ρήτορα). γ. Σώζονται αποσπάσµατα από 2 συλλογές ρητορικών γυµνασµάτων (declamationes), οι οποίες δεν είναι βέβαιο αν είναι γραµµένες από τον Κοϊντιλιανό, αφού ο ίδιος έτρεφε ειλικρινή αντίθεση σε µεθόδους σαν αυτές. Μάρκος Βαλέριος Μαρτιάλης: έγραψε 15 βιβλία στίχων, στα οποία συναντά κανείς κάθε λογής θέµατα. Ουσιαστικά πρόκειται για συλλογή επιγραµµάτων, τα οποία είναι όσα σώζονται σήµερα τα µόνα υπάρχοντα δείγµατα του ρωµαϊκού επιγράµµατος. έκιµος Ιούνιος Ιουβενάλης: τελευταίος σπουδαίος κλασικός ποιητής των Ρωµαίων και ο πιο γνωστός σατιρικός. Μας σώζονται 16 σάτιρές του µε στωική διάθεση αποδοκιµασίας των ρωµαϊκών ηθών της εποχής του. Κορνήλιος Τάκιτος: κατέλαβε υψηλά αξιώµατα, όπως αυτό του Υπάτου και του Επάρχου (της Ασίας). Έργα του: α. Dialogus de oratoribus: ψέγει τη ρητορεία της εποχής του και εξυψώνει παλαιούς καιρούς. β. Αgricola: βιογραφία του πεθερού του Τάκιτου. γ. Germania: ένα σχεδιάγραµµα των λαών της κεντρικής Ευρώπης. δ. Historiae: ο Τάκιτος επιχειρεί να γράψει ιστορία της εποχής του µε αρχή την εµφάνιση της Φλαβιανής δυναστείας, όµως το έργο διακόπτεται απότοµα µετά από 5 βιβλία. Ο Μαρτιάλης είναι ο µόνος εκπρόσωπος του ρωµαϊκού επιγράµµατος από τη σηµερινή σωζόµενη λογοτεχνική παραγωγή στην καλύτερη µορφή της. 25
ε. Annales: έργο µε ιστορικά και λογοτεχνικά στοιχεία. Θέµα του η παρουσίαση της δυναστείας των Κλαυδίων, δηλαδή της περιόδου πριν από εκείνη που πραγµατεύεται στις Historiae. Γάιος Πλίνιος (ο Νεώτερος): είχε ως πρότυπό του τον Κικέρωνα. Άσκησε το επάγγελµα του δικανικού ρήτορα. Εργα του: α. Panegyricus: καλοπροαίρετος ρητορικός λόγος του Πλινίου. β. Συλλογή Επιστολών σε 9 βιβλία και ένα 10 ο µε την αλληλογραφία του µε τον Τραϊανό. Κεφάλαιο 14 ο : Φιλοσοφία, Επιστήµη και Φιλολογία: Α. Φιλοσοφία: Λίγα πράγµατα µπορούµε να αναφέρουµε για πρωτότυπη ρωµαϊκή φιλοσοφία. Κάποιος Κόιντος Σέξτιος επιχείρησε να ιδρύσει ρωµαϊκή φιλοσοφική σχολή, τη σχολή των Σεξτιανών, η οποία βασιζόταν σε στωικές αρχές. Η απόπειρα αυτή όµως υπήρξε βραχύβια και µικρής σηµασίας. Β. Ι. Επιστήµη: Κορνήλιος Κέλσος: είναι ο πρώτος σωζόµενος συγγραφέας ιατρικών βιβλίων. Έγραψε ένα είδος γενικής εγκυκλοπαίδειας µε το γενικό τίτλο Artes, από την οποία µας σώζονται 8 βιβλία που αφορούν την Ιατρική επιστήµη. Scribonius Largus: είναι και αυτός συγγραφέας ιατρικών συγγραµµάτων. Λούκιος Ιούνιος Κολουµέλλας: έγραψε De re rustica (σε 12 βιβλία), όπου καλύπτει το θέµα της γεωργίας και ένα ξεχωριστό βιβλίο για τη δεντροκοµία. Βιτρούβιος: συγγραφέας του έργου De architectura, στο οποίο δίνονται πληροφορίες για την αρχιτεκτονική και γενικά για την οικοδοµική τέχνη. Σέξτος Ιούλιος Φροντίνος: έγραψε για το υδρευτικό σύστηµα της Ρώµης De aquis και Strategemata (Στρατηγήµατα) για τα τεχνάσµατα των Ρωµαίων στρατηγών στον πόλεµο. Πλίνιος (ο Πρεσβύτερος): δεν αποµακρύνθηκε ποτέ από την ανάγνωση και το γράψιµο. Συνέγραψε 102 τόµους, από τους οποίους έχουµε σήµερα τους 37. Έργα του: α. De iaculatione equestri (Για τη χρήση του ακοντίου από τους ιππείς). β. Ιστορία Γερµανικών Πολέµων γ. Βιογραφία Ποµπώνιου Σεκούνδου: πρόκειται για έναν φίλο του συγγραφέα (20 βιβλία). δ. Studiosus (ο Σπουδαστής) [ 3 βιβλία ]. ε. Dubii sermonis octo (Για τον αµφίβολο λόγο): πραγµατεία για τη γραµµατική. στ. A fine Audifii Bassii (libri) triginta unus. Έργο µε τον ίδιο τίτλο έγραψε και ο Μάρκος Τερέντιος Βάρρων, µε τη µορφή όµως Αριστοτελικού διαλόγου (βλ. κεφ. 8 ο τ.α.). 26
ζ. Naturalis Historia (Φυσική Ιστορία) [ 37 βιβλία ]: πρόκειται για µια σύνθεση της αρχαίας επιστηµονικής έρευνας που στηριζόταν αποκλειστικά πάνω στην παρατήρηση. ΙΙ. Γεωγραφία: Ποµπώνιος Μέλας: συγγραφέας ενός γεωγραφικού έργου που περιγράφει τις ακτές διαφόρων θαλασσών µε τις πόλεις τους και τα άλλα αξιοσηµείωτα χαρακτηριστικά τους. Βιψάνιος Αγρίππας: πρόκειται για το γνωστό υπουργό του Αυγούστου, ο οποίος σχεδίασε σε µεγάλη κλίµακα ένα χάρτη ολόκληρου του γνωστού τότε κόσµου. (Επιστροφή: Αγρίππας). Ρούφιος Φέστος Αβιηνός: µας έσωσε ένα µνηµείο των γεωγραφικών γνώσεων κατά τα ελληνιστικά χρόνια. Γ. Φιλολογία Ιστοριογραφία: Γνωστό είναι το όνοµα του οµηριστή Κράτη, από τον οποίο ξεκινά µία µακρά παράδοση Ρωµαίων γραµµατικών (grammaticus). Ανάµεσα σ αυτούς φιγουράρουν τα ονόµατα του C. Octavius Lampadio, Q. Vargunteius, Q. Laelius Archelaus και Vettius Philocomus. Ένα όµως πολύ πιο σπουδαίο όνοµα είναι αυτό του Lucius Aelius Stilo ή Praeconinus. Σηµαντική φυσιογνωµία επίσης, µε µια σταδιοδροµία που ξεπερνούσε το συνηθισµένο, ήταν και ο L. Orbilius Pupillus, ο οποίος διετέλεσε και δάσκαλος του ποιητή Ορατίου. Σηµειώνουµε ότι ο µεγαλύτερος λόγιος των χρόνων του Αυγούστου ήταν ο Μ. Verrius Flaccus, η αµοιβή του οποίου στοίχιζε πολλά στον αυτοκράτορα. Ένας άλλος πολυµαθής υπήκοος του Αυγούστου ήταν ο C. Iulius Hyginus. Στα χρόνια του 1 ου αι. µ.χ. δεσπόζει στη Ρώµη το όνοµα του φηµισµένου λογίου M. Valerius Probus. Aulus Gellius: (γεννήθηκε περίπου στα µέσα του 2 ου αι. µ.χ.) γνωστό του έργο είναι το Noctes Atticae (Αττικές νύχτες). Πρόκειται για µια συλλογή από ανέκδοτα για τους ανθρώπους που είχε γνωρίσει, διανθισµένα µε κάθε είδους φιλολογικές και αρχαιολογικές µελέτες. C. Marius Victorinus: από κάθε άποψη πολύ σπουδαίος συγγραφέας. Γνωστή η διατριβή του για τα µέτρα µε τίτλο Ars grammatica. Ιδιαίτερα σηµαντικά είναι τα σχόλια που έγραψε για έργα παλαιότερων συγγραφέων (π.χ. Κικέρωνας), καθώς και οι θεολογικές του διατριβές. Αelius Donatus: αξιόλογος λόγιος στον τοµέα της φιλολογίας. Έγραψε δύο πραγµατείες και σχόλια στον Τερέντιο και το Βεργίλιο. Servius: συγγράφει σχόλια για παλαιούς κλασικούς ποιητές, πλούσια σε αρχαιογνωστικό υλικό. Μartianus Capella: το πιο γνωστό του έργο έχει τίτλο De nuptiis Philologiae (Για τους γάµους της Φιλολογίας). Κοντά στο Μαρτιανό Καπέλλα αξίζει να αναφέρουµε και τον Αµβρόσιο Μακρόβιο (Ambrosius Theodosius Macrobius) ως συγγραφέα έργων µε ποικίλο περιεχόµενο. [ Πανδέκτης: µε το όνοµα αυτό εννοούµε κάποια γενική συλλογή κειµένων µε νοµικό κυρίως περιεχόµενο]. 27