ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ

Διονύσης Σ. Γάγγας ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ Τριτη ΕΚΔΟΣΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΜΕΝΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΕΝΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ ISBN: 978-960-08-0462-1 Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2000 Δεύτερη έκδοση: Νοέμβριος 2003 Τρίτη έκδοση: Δεκέμβριος 2008 Ανατύπωση: Νοέμβριος 2009 Copyright Διονύσης Σ. Γάγγας Copyright Εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, έτος ιδρύσεως 1891 Κεντρική διάθεση: Σόλωνος 116, 106 81 Αθήνα Τ: 210 3833434, F: 210 3832294 E: contact@isideris.gr, S: www.isideris.gr Επιμέλεια κειμένου: Αλίκη Σαλίμπα Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Φωτεινή Σκουρή Μακέτα εξωφύλλου: Σπύρος Γάγγας Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών χλωρίου και φιλικό προς το περιβάλλον. Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής άδειας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

Στη Βάσω, την Άννα-Μαρία και τον Σπύρο

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος Τρίτης Έκδοσης... 17 Προλεγόμενα... 19 Αντί Εισαγωγής... 27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΟ... 33 1. Ιστορική Aναδρομή... 33 (α) Αρχαιότητα... 33 (β) Η Επίδραση της Θρησκευτικής Φιλοσοφίας στην Ασιατική Προσέγγιση στο Ανθρωπιστικό Δίκαιο... 42 (γ) Ο Ευρωπαϊκός Μεσαίωνας... 52 (δ) Ο Δίκαιος Πόλεμος και η Εμφάνιση του Ανθρωπιστικού Κινήματος... 56 (ε) Η Ίδρυση της Διεθνούς Επιτροπής Ερυθρού Σταυρού (Δ.Ε.Ε.Σ.)... 64 2. Το Έθιμο ως Πηγή του Δικαίου των Ενόπλων Συγκρούσεων... 65 (α) Η Αρχή της Διάκρισης (Principle of Distinction)... 70 (β) Η Αρχή του Ανθρωπισμού (Principle of Humanity)... 74 (γ) Η Αρχή της Αναλογικότητας (Principle of Proportionality)... 76 (δ) Η Αρχή της Επιτακτικής Στρατιωτικής Ανάγκης (Principle of Military Necessity)... 77 ΚΕΦΑΛΑΙΟ II ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ Τα διεθνή κείμενα ως πηγή του Δικαίου των Ενόπλων Συγκρούσεων... 83 9

10 Διο ν ύ σ η σ Σ. Γα γ γα σ Γενικά... 83 1. Ο Κώδικας Lieber... 87 2. Η Διακήρυξη των Παρισίων (1856)... 88 3. Η Σύμβαση της Γενεύης (1864)... 89 4. Η Διακήρυξη της Αγίας Πετρούπολης (1868)... 90 5. Οι Διασκέψεις Ειρήνης της Χάγης (1899/1907)... 93 Η Διάσκεψη του 1899... 94 Η Διάσκεψη του 1907... 100 6. Το Πρωτόκολλο της Γενεύης για την Απαγόρευση Χρήσης Χημικών, Βιολογικών και Άλλων Αερίων στη Διάρκεια του Πολέμου (1925)... 104 Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Βιολογικά Όπλα (1972)... 107 Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Χημικά Όπλα (1993). 109 7. Σύμβαση της Γενεύης περί Αιχμαλώτων Πολέμου (1929)... 110 8. Το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (1936)... 115 9. Η Σύμβαση περί Γενοκτονίας (1948)... 116 10. Οι τέσσερις Συμβάσεις της Γενεύης (1949)... 119 (α) Το περιεχόμενο... 119 (β) Γενικές Αρχές... 124 (γ) Κοινά Άρθρα... 127 11. Η Σύμβαση περί Προστασίας της Πολιτιστικής Κληρονομιάς (1954)... 134 Δεύτερο Πρωτόκολλο (1999)... 136 12. Το Ψήφισμα του Ζάγκρεμπ για το Καθεστώς των Δυνάμεων των Ηνωμένων Εθνών (1971)... 137 13. Τα Συμπληρωματικά Πρωτόκολλα της Γενεύης του 1977... 140 (α) Το Πρωτόκολλο Ι... 144 (β) Το Πρωτόκολλο ΙΙ... 150 (γ) Το Πρωτόκολλο ΙΙΙ... 153 14. Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τις Απαγορεύσεις και τους Περιορισμούς στη Χρήση Συγκεκριμένων

Εισαγωγη στο Διεθνεσ Δικαιο των Ενοπλων Συγκρουσεων 11 Συμβατικών Όπλων που Θεωρούνται Υπερβολικά Επιβλαβή ή Έχουν Χωρίς Διάκριση Αποτελέσματα (1980)... 158 Η Αναθεώρηση της Σύμβασης και των Πρωτοκόλλων (1996)... 164 Η Νέα Σύμβαση για την Απαγόρευση Χρήσης, Παραγωγής, Αποθήκευσης και Μεταφοράς Anti-personnel Ναρκών (1997)... 165 15. Η Γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης περί της Νομιμότητας της Απειλής ή Χρήσης Πυρηνικών Όπλων (1996)... 166 16. Σύμβαση για την Απαγόρευση Χρήσης «Εκρηκτικών Πυρομαχικών» (Cluster Munitions) (2008)... 172 ΚΕΦΑΛΑΙΟ III Η ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ RATIONE PERSONAE... 175 1. Η Έννοια του «Εμπόλεμου Μέρους»... 175 2. Το «Status» του «Μαχητή»... 182 3. Το «Status» του Αιχμαλώτου Πολέμου... 198 (α) Η Εξέλιξη του Καθεστώτος... 199 (β) Ποιοι Εντάσσονται στην Έννοια του Αιχμαλώτου Πολέμου... 211 (γ) Το Νομικό Πλαίσιο Προστασίας... 214 (δ) Επιβολή των Διατάξεων... 224 4. Η Προστασία των Τραυματιών, Ασθενών και Ναυαγών... 227 5. Οι Περιπτώσεις των Μισθοφόρων και των Κατασκόπων... 232 (α) Μισθοφόροι... 232 (β) Κατάσκοποι... 244 6. Η Προστασία των Αμάχων στη Διάρκεια Ενόπλων Συγκρούσεων... 247 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV Η ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ RATIONE MATERIAE... 255

12 Διο ν ύ σ η σ Σ. Γα γ γα σ 1. Πολιτικοί Στόχοι... 255 2. Ανυπεράσπιστες και Αποστρατικοποιημένες Ζώνες... 261 3. Η Προστασία του Περιβάλλοντος... 263 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ... 281 1. Η Διαμόρφωση του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου μετά τα Πρωτόκολλα του 1977... 281 2. Οι Παραβιάσεις του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου και οι Αιτίες τους... 286 3. Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο και Μη-Διεθνείς Ένοπλες Συγκρούσεις... 289 4. Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο και Διεθνής Τρομοκρατία... 296 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΚΑΙ ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ... 303 1. Η Εφαρμογή των Κανόνων του Δικαίου σε Εθνικό και Διεθνές Επίπεδο... 303 2. Η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού (ΔΕΕΣ) και ο Ρόλος της στις Ένοπλες Συρράξεις... 317 (α) Εισαγωγή: Ο Θεσμός και οι Διαστάσεις του... 317 (β) Αρχές που Διέπουν τη Δράση της ΔΕΕΣ... 321 (γ) Νομική Βάση Λειτουργίας και Δραστηριότητες της ΔΕΕΣ... 322 (δ) Διαφορά από τους Άλλους Διεθνείς Οργανισμούς... 326 3. Η Επιβολή των Κανόνων του Δικαίου των Ενόπλων Συγκρούσεων... 327 (α) Μέχρι τις Συμβάσεις της Γενεύης του 1949... 327 (β) Η Σύγχρονη Αντιμετώπιση... 333 (γ) Η Εξεταστική των Πραγμάτων Επιτροπή... 339

Εισαγωγη στο Διεθνεσ Δικαιο των Ενοπλων Συγκρουσεων 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII Η ΠΟΙΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ... 341 1. Μορφές Ποινικής Καταστολής στην Αρχαιότητα... 341 2. Η Ενίσχυση του Δόγματος της Προσωπικής Ευθύνης στον Μεσαίωνα... 348 3. Προσπάθειες Επιβολής του Δικαίου στον 18 ο και 19 ο αιώνα... 351 4. Η Συμβολή των Συμβάσεων της Χάγης (1899/1907)... 354 5. Α Παγκόσμιος Πόλεμος: Η Μεγάλη Απογοήτευση... 355 6. Η Ποινική Καταστολή στα Πλαίσια της Κοινωνίας των Εθνών... 358 7. Το Τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου και η Αρχή της Τελευταίας Φάσης Εξέλιξης... 362 8. Η Συμβολή της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου... 367 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII ΔΙΕΘΝΗ ΔΙΚΑΙΟΔΟΤΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ... 381 1. «Το Διεθνές Δικαστήριο για τη Δίωξη των Υπευθύνων Ατόμων για Σοβαρές Παραβιάσεις του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου που Διαπράχθηκαν στην Επικράτεια της Πρώην Γιουγκοσλαβίας από το 1991»... 381 (α) Νομική Βάση της Σύστασης του Δικαστηρίου... 382 (β) Η Έκταση της Δικαιοδοσίας... 389 (γ) Η καθ ύλην Αρμοδιότητα του Δικαστηρίου... 394 (δ) Η Προσωπική Δικαιοδοσία... 397 (ε) Εδαφική και Χρονική Δικαιοδοσία... 401 (στ) Συντρέχουσα Δικαιοδοσία... 402 (ζ) Οργάνωση του Δικαστηρίου... 405 2. «Το Διεθνές Δικαστήριο για τη Δίωξη των Υπευθύνων Ατόμων για Γενοκτονία και Άλλες Σοβαρές Παραβιάσεις του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου που Διαπράχθηκαν στην Επικράτεια της Ρουάντα και Υπηκόων της Ρουάντα Υπευθύνων για Γενοκτονία και Άλλες Ανάλογες Παραβιάσεις

14 Διο ν ύ σ η σ Σ. Γα γ γα σ που Διαπράχθηκαν στην Επικράτεια Γειτονικών Χωρών, μεταξύ 1 Ιανουαρίου 1994 και 31 Δεκεμβρίου 1994»... 406 3. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο... 412 (α) Πώς Φθάσαμε στη Διάσκεψη της Ρώμης του 1988... 412 (β) Τα Εγκλήματα που Περιλαμβάνονται στη Δικαιοδοσία του Δικαστηρίου: Θετικά και Αρνητικά Δεδομένα... 415 (γ) Η Άσκηση της Δικαιοδοσίας... 418 (δ) Αδυναμίες στη Λειτουργία του Θεσμού και Προκλήσεις... 423 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ... 429 1. Η Δίκη του Peter von Hagenbach... 430 2. Οι Δίκες της Νυρεμβέργης... 431 3. Οι Δίκες του Τόκιο... 438 4. Η Υπόθεση του Adolf Eichmann... 442 5. Η Δίκη του Dusko Tadic... 445 (α) Πραγματικά περιστατικά... 446 (β) Η Απόφαση κατά την Προδικασία... 447 (γ) Η Απόφαση επί της ουσίας των κατηγοριών... 450 6. Rasul v. Bush... 453 7. Boumediene v. Bush... 455 8. Salim Hamdan v. Rumsfeld... 458 9. U.S. v. Manuel Noriega... 460 Βιβλιογραφία... 465 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» Οι θεμελιώδεις κανόνες του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου (Δ.Ε.Ε.Σ. 1978)... 481

Εισαγωγη στο Διεθνεσ Δικαιο των Ενοπλων Συγκρουσεων 15 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Β» Επιλογή Άρθρων των Κανονισμών της Χάγης 1907... 483 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Γ» Τα κοινά Άρθρα των Συμβάσεων της Γενεύης 1949 και επιλογή Άρθρων της Σύμβασης «περί μεταχειρίσεως των αιχμαλώτων πολέμου»... 487 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Δ» Επιλογή Άρθρων των συμπληρωματικών Πρωτοκόλλων Ι και II του 1977... 495 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ε» Πίνακες προσχωρήσεων στις Συμβάσεις του 1949 και των συμπληρωματικών Πρωτοκόλλων Ι&ΙΙ του 1977, μέχρι Οκτώβριο 2008... 511

Πρόλογος Τρίτης Έκδοσης Η τρίτη έκδοση της μελέτης για το «Διεθνές Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων» είναι μια έκδοση που διαφέρει σε πολλά σημεία από την πρώτη και τη δεύτερη. Δεν είναι μόνον το γεγονός ότι, μετά από οκτώ χρόνια, το περιεχόμενο ήθελε μια αλλαγή δομής, μια ανανέωση στην εμφάνιση των Κεφαλαίων, με τρόπο που να ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες ενός διδακτικού βιβλίου. Θεώρησα παράλληλα απαραίτητο τον εμπλουτισμό του περιεχομένου, με νέα κεφάλαια και νέες προσεγγίσεις στις έννοιες που συνθέτουν το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο. Η δυναμική ανάπτυξης που έχει επιδείξει το Ανθρωπιστικό Δίκαιο τα τελευταία χρόνια, οι προκλήσεις και οι θεωρητικές αναλύσεις που ακολούθησαν τη μεγάλη στροφή του 21 ου αιώνα, σε συνδυασμό με τις εξελίξεις πάνω σε φλέγοντα ζητήματα, όπως αυτά της διεθνούς τρομοκρατίας, των καθεστώτων του αιχμαλώτου πολέμου και του μαχητή, της προστασίας του περιβάλλοντος, μου έδωσαν μια σειρά νέων ερεθισμάτων, που θεώρησα ότι θα ήταν θετικό να τα μοιραστώ με τον αναγνώστη της μελέτης αυτής. Η σύγχρονη εφαρμογή και επιβολή του Ανθρωπιστικού Δικαίου, μέσα από το γενικότερο πλαίσιο των κανόνων του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων, προβάλλει σήμερα αρκετά ανανεωμένη και με πολλές ελπίδες για μια θετική εξέλιξη. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι τα ερωτήματα και οι αμφισβητήσεις, που περιβάλλουν την ίδια την υπόσταση του Δικαίου, έπαψαν να υπάρχουν. Τις απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά επιχειρεί να δώσει η ανανεωμένη τρίτη έκδοση της μελέτης, θεωρώντας ότι συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση του αντικειμένου και στη διάδοση του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου, ειδικότερα στις νεαρότερες ηλικίες, που τόσο πολύ το έχουν ανάγκη, ώστε να ατενίσουν το μέλλον με μια ακόμα ελπίδα στην καρδιά τους. Οκτώβριος 2008 Διονύσης Σ. Γάγγας 17

Προλεγόμενα Ο 20 ός αιώνας χαρακτηρίστηκε από μια εντυπωσιακή αντίφαση στον τομέα της αντιμετώπισης των συνεπειών μιας ένοπλης σύρραξης. Από τη μια μεριά, η έντονη αμφισβήτηση των πολιτικών και ιδεολογικών θέσεων, που αναπτύχθηκαν κατά την πορεία του, οδήγησε συχνά τα κράτη στην προσφυγή σε κάθε μορφής ένοπλη σύρραξη, που πολύ συχνά χρωματίστηκαν από μια σοβαρή υποβάθμιση του ανθρώπινου παράγοντα. Από την άλλη μεριά, η ίδια η διαπίστωση της υποβάθμισης αυτής λειτούργησε θετικά ως μοχλός στα χέρια της διεθνούς κοινότητας, σε μια προσπάθεια καθιέρωσης τάσεων και θέσεων, που είχαν ως στόχο τη βελτίωση των συνθηκών μεταχείρισης, τόσο για τους συμμετέχοντες κάτω από οποιαδήποτε ιδιότητα σε μια σύρραξη, διευρύνοντας αισθητά το πεδίο προστασίας τους, όσο και για τους αμάχους, που συνήθως είναι εκείνοι που εισπράττουν βαρύτερα τα δεινά μιας πολεμικής επιχείρησης. Με δεδομένη την αντίφαση αυτή, καθίσταται ίσως ακόμη περισσότερο αναγκαία η κατανόηση όλων εκείνων των προβλημάτων, που σχετίζονται με την παρουσία του ανθρώπου στον περιβάλλοντα χώρο μιας διεθνούς ή εμφύλιας σύρραξης και εμφανίζονται όλο και συχνότερα γύρω μας, αν μάλιστα αναλογισθεί κανείς και το μέγεθος της διαστρέβλωσης των εννοιών που μας τροφοδοτούν, μέσα από την άγνοια όρων και κανόνων του δικαίου, τα διάφορα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Διανύουμε μια εποχή που ανεπιφύλακτα θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως εποχή «πρακτικής εφαρμογής» του Δικαίου των Ενόπλων Συγκρούσεων. Μια εποχή που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από επιστημονικής πλευράς, αφού, κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαπέντε ετών, πλήθος ενόπλων συρράξεων, διεθνούς ή και μη διεθνούς χαρακτήρα, έχουν λάβει χώρα, σε ολόκληρη την υφήλιο, προκαλώντας έτσι αναπόφευκτα, άλλοτε επιτυχώς και άλλοτε δυστυχώς ανεπιτυχώς, την εφαρμογή του Δικαίου των Ενόπλων Συγκρούσεων. Ειδικότερα σήμερα, με τις σύγχρονες προκλήσεις που πυροδότησε η έξαρση, σε άλλα επίπεδα πλέον, της διεθνούς τρομοκρατίας και η εσωστρέφεια κάποιων Μεγάλων Δυνάμεων, το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο προσλαμβάνει μεγαλύτερη σημασία, αποτελώντας τη μόνη ελπιδοφόρα διαφυγή προς ένα καλύτερο αύριο. 19

20 Διο ν ύ σ η σ Σ. Γα γ γα σ Κατά την άποψη του μεγάλου διεθνολόγου καθηγητή Georg Schwarzenberger, για να κατανοήσει κανείς το Δίκαιο της Ειρήνης, μέσα σε ένα διεθνές σύστημα πολιτικής ισχύος, είναι απαραίτητο να κατανοήσει το Δίκαιο του Πολέμου. Το σκέλος εκείνο του Διεθνούς Δικαίου που αναφέρεται σε ένα πραγματικό γεγονός, όπως είναι ο πόλεμος και οι διάφορες μορφές βίας, πάντα κατά τον διαπρεπή διεθνολόγο καθηγητή, θα πρέπει να αναλυθεί ιδιαίτερα, αφού έτσι καθίσταται ευκολότερη η αφομοίωση των στοιχείων εκείνων που συνθέτουν το μεγαλύτερο τμήμα του Διεθνούς Δικαίου, που αφορά στη συμπεριφορά των υποκειμένων του, στο πλαίσιο της συνύπαρξης και συνεργασίας τους κατά τη διάρκεια της περιόδου ειρήνης. Το Δίκαιο του Πολέμου αποτελείται από ένα σύνολο διεθνών κανόνων, συμβατικών και εθιμικών, που προσδιορίζουν, από τη μία μεριά τα όρια, μέσα στα οποία πρέπει να ασκηθεί η αναγκαία ένοπλη βία, που απαιτείται ώστε να νικηθεί ο εχθρός όσο το δυνατόν ταχύτερα και, από την άλλη, τις αρχές που επιβάλλουν συγκεκριμένη συμπεριφορά των εμπολέμων, προς τα άτομα εκείνα, που, για οποιοδήποτε λόγο, κατά τη διάρκεια μιας σύρραξης, βρίσκονται εκτός μάχης. Η διαμόρφωση των κανόνων αυτών ήταν αποτέλεσμα μιας μακράς πρακτικής, που ξεκινάει από τα βάθη των αιώνων, για να προσλάβει πιο συγκεκριμένη μορφή, αρχικά με την επίδραση του Χριστιανισμού και την αντίληψη περί ιπποτισμού του Μεσαίωνα και αργότερα, τέλη του 19 ου αιώνα, με τις πρώτες προσπάθειες κωδικοποίησής τους. Η τεχνολογική εξέλιξη στον τομέα των εξοπλισμών και η προοδευτική εμφάνιση νέων πολεμικών μεθόδων μετέβαλαν υποχρεωτικά και τη φύση του δικαίου. Σήμερα είναι ιδιαίτερα δυσχερής η χρησιμοποίηση του όρου «Δίκαιο του Πολέμου», μιας και η έννοια της «ένοπλης σύρραξης» περιλαμβάνει πλέον κάθε μορφή πολεμικών επιχειρήσεων, μικρής ή μεγάλης έκτασης, διεθνούς ή εμφύλιου χαρακτήρα, τακτικών στρατευμάτων ή άτακτων ομάδων. Η εξέλιξη αυτή είχε ως συνέπεια να προσαρμοστεί το περιεχόμενο του κλασικού «Δικαίου του Πολέμου» στις νέες πρακτικές των εμπολέμων και να επικρατήσει ως πιο ακριβής ο νέος, περισσότερο δόκιμος, όρος «Δίκαιο των Ενόπλων Συρράξεων» ή ακόμα και «Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων» αφού πλέον καλύπτει με τις διατάξεις του και περιορισμένης έκτασης εχθροπραξίες. Ο ουσιώδης στόχος των κανόνων αυτών που διέπουν τις ένοπλες συγκρούσεις, δεν είναι η καταγραφή ενός κώδικα που θα διηύθυνε το «παιγνίδι» του πολέμου, αλλά η θέσπιση συγκεκριμένων διατάξεων, για καθαρά ανθρωπιστικούς λόγους, οι οποίες θα περιόριζαν τα δεινά των ανθρώπων από τις συνέπειες μιας εμπόλεμης κατάστασης.

Εισαγωγη στο Διεθνεσ Δικαιο των Ενοπλων Συγκρουσεων 21 Όπως πολύ εύστοχα σημειώνει ο Leslie Green, πριν προχωρήσουμε στη νομική ρύθμιση του πολέμου («Jus in bello»), επιβάλλεται να ασχοληθούμε με την ίδια τη νομιμότητα της ίδιας της προσφυγής σ αυτόν («Jus ad bellum»). Στα παλαιότερα χρόνια, τούτο είχε μεγαλύτερη σημασία αφού ένας πόλεμος χαρακτηριζόταν «νόμιμος», μόνον εφόσον είχε την έγκριση της Εκκλησίας. Σήμερα, η σχέση μεταξύ των δύο όρων είναι απόλυτα διακριτή. Οι κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ελέγχουν τη νομιμότητα προσφυγής στη βία και οι κανόνες με τους οποίους το Διεθνές Δίκαιο ρυθμίζει τη διεξαγωγή των εχθροπραξιών, μόλις αυτές αρχίσουν, ανεξάρτητα αν η προσφυγή σ αυτές είναι νόμιμη ή όχι, αποτελούν δύο ξεχωριστές ενότητες με διαφορετικούς στόχους και προϋποθέσεις εφαρμογής τους. Τα δύο αυτά παράλληλα συστήματα κανόνων του Διεθνούς Δικαίου, παρά το ότι πολλές φορές παρατηρείται να λειτουργούν ταυτόχρονα πάνω στο ίδιο γεγονός, διακρίνονται μεταξύ τους σαφώς και θα ήταν ορθό είναι να εξετάζονται χωριστά, αφού δεν είναι δυνατόν να γίνει δεκτό ότι η επίκληση του ενός εξαρτάται από την εφαρμογή του άλλου. Σε αντίθεση με άλλες μορφές του Διεθνούς Δικαίου, που έχουν ως αποδέκτη των ρυθμίσεών τους τα κράτη, τόσο το jus ad bellum όσο και το jus in bello έχουν την ιδιαιτερότητα ότι απευθύνονται, εφαρμόζουν κανόνες και επιβάλλουν υποχρεώσεις στα άτομα. Το πρώτο απευθύνεται στους αρχηγούς κρατών και τους διαμορφωτές πολιτικής, τόσο τους πολιτικούς όσο και τους στρατιωτικούς. Το πεδίο εφαρμογής του jus in bello, όμως, είναι σαφώς ευρύτερο. Επιβάλλει υποχρεώσεις, όχι μόνο προς τους επί κεφαλής της στρατιωτικής διοίκησης των ενόπλων δυνάμεων ενός κράτους και στα μέλη της κυβέρνησής του, αλλά και προς όλους εκείνους που απαρτίζουν τις ένοπλες δυνάμεις, ανεξαρτήτως βαθμού, καθώς επίσης και προς τους απλούς πολίτες, που αποτελούν τον άμαχο πληθυσμό, εξασφαλίζοντας παράλληλα και τα δικαιώματά τους κατά τη διάρκεια των ενόπλων συγκρούσεων. Όπως παρατηρεί ο Christopher Greenwood, το jus ad bellum είναι ακόμα συγκροτημένο, στο μεγαλύτερο μέρος του, από γενικής φύσης αρχές, όπως αυτές που περιλαμβάνουν τα Άρθρα 2(4) και 51 του Καταστατικού Χάρτη των ΗΕ. Όσες προσπάθειες επεξεργασίας τους καταβλήθηκαν στο παρελθόν αποδείχθηκαν διστακτικές και ατελέσφορες. Όπως, για παράδειγμα, η προσπάθεια προσδιορισμού της έννοιας της «επίθεσης». Η απόφαση 3314 της Γενικής Συνέλευσης των ΗΕ, ενώ επιχείρησε, και πέτυχε ώς ένα βαθμό, να καταγράψει τις πράξεις εκείνες που συνιστούν «επίθεση», η κρίσιμη διάταξη για το πότε η προσφυγή στη βία αποτελεί «επίθεση», είναι εξαιρετικά νεφελώδης. Αν και η μόνη επιτρεπόμενη προσφυγή στη βία, σύμφωνα με τον Καταστατικό Χάρτη, παραμένει η «νόμιμη άμυνα», είναι συχνά και όχι αδικαιολόγητα

22 Διο ν ύ σ η σ Σ. Γα γ γα σ αποδεκτό, ότι ο πρώτος που προσφεύγει στη χρήση βίας συμπεριφέρεται παράνομα. Παρά ταύτα, η Γενική Συνέλευση, το μόνο που κατόρθωσε να πετύχει είναι να περιβάλει την απλή αυτή προσέγγιση με τόση διστακτικότητα, ώστε να καταστήσει τη διάταξη ουσιαστικά ανενεργή, θεωρώντας την πρώτη προσφυγή στη χρήση βίας μόνον ως prima facie απόδειξη επιθετικής ενέργειας, αφήνοντας στο Συμβούλιο Ασφαλείας τη δυνατότητα να αποφασίσει τελικά τον χαρακτηρισμό της πράξης, αφού συνυπολογίσει παράλληλα και τη βαρύτητα των συνεπειών της. Αντίθετα, το jus in bello αποτελείται από λεπτομερείς κανόνες εφαρμόσιμους σε όλες τις βαθμίδες της στρατιωτικής ή πολιτικής διοίκησης και οι οποίοι προσδιορίζουν με σαφήνεια τα όρια της ατομικής ευθύνης, που έρχεται ως συνέπεια σε περίπτωση παράβασής τους. Το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο αποτελεί μέρος του ευρύτερου, σε έννοια και περιεχόμενο, Δικαίου των Ενόπλων Συγκρούσεων και άρχισε να χρησιμοποιείται, ως νομικός όρος, περί τα μέσα του 20 ού αιώνα, στηρίζει δε την ίδια την ύπαρξη και εξέλιξή του πάνω στην προσπάθεια περιορισμού των δεινών, που προκαλούνται στον άνθρωπο, από κάθε μορφή πολεμικής επιχείρησης. Η Διεθνής Επιτροπή Ερυθρού Σταυρού προσδιόρισε το Ανθρωπιστικό Δίκαιο ως: «Διεθνείς κανόνες, θεσπισμένοι από Συμβάσεις ή Έθιμο, οι οποίοι έχουν ως ειδικό σκοπό την επίλυση ανθρωπιστικών προβλημάτων που αναδύονται από τις διεθνείς και μη διεθνείς ένοπλες συρράξεις και οι οποίοι, για λόγους ανθρωπιστικούς, περιορίζουν τα δικαιώματα των μερών της σύρραξης να χρησιμοποιούν πολεμικές μεθόδους και μέσα της επιλογής τους ή προστατεύουν τα άτομα και τις περιουσίες, που μπορεί να προσβληθούν από τη σύρραξη». Η Διεθνής Κοινότητα έχει καταβάλει την τελευταία εκατονταετία σημαντικές προσπάθειες, ώστε να δημιουργηθεί ένα γενικά αποδεκτό πλαίσιο υποχρεωτικών κανόνων συμπεριφοράς, με στόχο την προστασία των θυμάτων μιας ένοπλης σύγκρουσης. Παρά τις αντιρρήσεις που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί, ανάλογα με τα πολιτικά, ιδεολογικά ή ακόμα και οικονομικά συμφέροντα που εκφράζουν, άλλοτε από τις μεγάλες και άλλοτε από τις μικρές δυνάμεις, έχει θεσπιστεί ένα ικανοποιητικά δομημένο σύστημα κανόνων, που καλύπτει τα ζητήματα που αφορούν στα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των ατόμων που, με οποιαδήποτε ιδιότητα, βρίσκονται στον ίδιο ή τον περιβάλλοντα χώρο μιας ένοπλης σύγκρουσης, δηλαδή, τα άτομα εκείνα, που είτε συμμετέχουν σε μια ένοπλη σύγκρουση, ως νόμιμοι ή μη νόμιμοι μαχητές, είτε ανήκουν στην κατηγορία των αμάχων. Οι νέες μορφές μέσων και μεθόδων πολέμου, που εμφανίστηκαν τα τελευταία πενήντα χρό-

Εισαγωγη στο Διεθνεσ Δικαιο των Ενοπλων Συγκρουσεων 23 νια, είχαν ως συνέπεια την καθιέρωση μιας σειράς νέων χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της έννοιας του μαχητή. Αυτή η εξέλιξη υποχρέωσε και τους διεθνολόγους να διευρύνουν παράλληλα, και μάλιστα προς το ευνοϊκότερο, τις προϋποθέσεις εκείνες που απαιτείται να συνυπάρχουν στο πρόσωπο του προστατευόμενου, ώστε να απολαμβάνει τη μέγιστη προστασία. Η διεύρυνση αυτή, που, σε κάποιες περιπτώσεις, στο όνομα του «ανθρωπισμού», πλησίασε την υπερβολή, συνάντησε πολλούς επικριτές, αλλά και πολύ περισσότερους υποστηρικτές. Οι συγκρούσεις που αναπτύχθηκαν σε πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο για την επικράτηση της συντηρητικής ή της προοδευτικής άποψης αντίστοιχα, χωρίς πολλές φορές να είναι πλήρως εμφανή τα πραγματικά κίνητρα των δύο πλευρών, οδήγησαν, σε κάποιες περιπτώσεις, σε αδιέξοδο τις προσπάθειες καθιέρωσης συγκεκριμένων ρυθμίσεων. Παρά ταύτα, η λογική και η τάση προστασίας του ανθρώπου από τα δεινά μιας πολεμικής σύρραξης επιβλήθηκαν άλλων σκοπιμοτήτων και βοήθησαν στη δημιουργία των αναγκαίων πλαισίων, μέσα στα οποία, το σημαντικό αυτό τμήμα του Διεθνούς Δικαίου, βρήκε τον χώρο εφαρμογής. Συχνά γίνεται σύγχυση του Ανθρωπιστικού Δικαίου με εκείνο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Εξετάζοντας τις ιδέες που αποτελούν τη βάση στήριξης του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων, διαπιστώνεται ότι αυτές είναι ανόμοιες και άκρως διακριτές από εκείνες που υποστηρίζουν το σύστημα κανόνων που ρυθμίζει τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Το Δίκαιο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αποτελεί τη νομική απάντηση του ανθρώπου στην ποιότητα της βασικής δομής των πολιτικών του δικαιωμάτων, δηλαδή τη σχέση μεταξύ αυτού και της διοίκησης της κοινωνίας του. Έτσι αναδύεται τα τελευταία διακόσια χρόνια, με τη μορφή ενός διεθνούς συνταγματικού δικαίου που ρυθμίζει, με διακρατικές συμβατικές εγγυήσεις, την ποιότητα της σχέσης μεταξύ κυβέρνησης και πολίτη. Από την άλλη μεριά, το σύγχρονο Δίκαιο του Πολέμου εκφράζει την προσπάθεια του ανθρώπου να πετύχει μια ισορροπία, λογική και βιώσιμη, μεταξύ των αναγκών του πολέμου και των επιταγών του ανθρωπισμού. Κατά μία άλλη θεώρηση, το Ανθρωπιστικό Δίκαιο ασχολείται με τον περιορισμό των δεινών του ανθρώπου σε μια εμπόλεμη κατάσταση μεταξύ δύο ή περισσοτέρων Κρατών ή άλλων αναγνωρισμένων κυρίαρχων οντοτήτων, ρυθμίζοντας τις μεταξύ τους συμπεριφορές, ενώ το Δίκαιο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ασχολείται με τις ειρηνικές σχέσεις μεταξύ των πολιτών ενός Κράτους και της κυβέρνησής τους, τόσο κατά τη διάρκεια ειρηνικής περιόδου όσο και κατά τη διάρκεια εμπόλεμης κατάστασης. Τα δύο νομικά αυτά συστήματα, κατά συνέπεια, ρυθμίζουν και ελέγχουν διαφορετικές νομικές σχέσεις: το ένα ρυθμίζει και ελέγχει δικαιώματα και υποχρεώσεις των εμπλεκομένων σε μια εμπόλεμη

24 Διο ν ύ σ η σ Σ. Γα γ γα σ σύρραξη, ενώ το άλλο ελέγχει και ρυθμίζει δικαιώματα και υποχρεώσεις, πολιτών και κυβέρνησης μέσα στο ίδιο το Κράτος. Το Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων επιβάλλει στα Κράτη-μέλη της διεθνούς κοινότητας και τα μέλη των ενόπλων τους δυνάμεων, την υποχρεωτική εφαρμογή των διατάξεών του, σκοπεύοντας αποκλειστικά, άμεσα ή έμμεσα, στον περιορισμό της ανεξέλεγκτης χρήσης πολεμικών μέσων και μεθόδων σε μια σύγκρουση και την προστασία όλων εκείνων που πλήττονται απ αυτήν. Η υποχρεωτική εφαρμογή του δικαίου από τα μέλη της Διεθνούς Κοινότητας αναφέρεται ρητά σε όλα σχεδόν τα συμβατικά κείμενα, που υιοθετήθηκαν στην πορεία του αιώνα που μόλις τελείωσε, ενός αιώνα που σημαδεύτηκε με δύο Παγκοσμίους Πολέμους και τη δημιουργία δεκάδων νέων κρατών, που ξεπήδησαν από τα δεσμά της ιδεολογικής και της πολιτικής αποικιοκρατίας, με τη βοήθεια του αέρα της αυτοδιάθεσης των λαών που φύσηξε σε όλες σχεδόν τις ηπείρους. Εφαρμογή όμως του Ανθρωπιστικού Δικαίου, χωρίς την κατάλληλη διάδοσή του, δεν θα ήταν εφικτή. Για τον λόγο αυτό, λοιπόν, το Συμπληρωματικό Πρωτόκολλο Ι της Γενεύης του 1977 υποχρεώνει τα συμβαλλόμενα μέρη στο Άρθ. 83, «να αναλάβουν, σε καιρό ειρήνης όπως και σε καιρό πολέμου, να διαδίδουν τις Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 και το Πρωτόκολλο, όσο το δυνατόν ευρύτερα στις αντίστοιχες χώρες τους, και ειδικότερα να περιλαμβάνουν τη σπουδή αυτών στα προγράμματα στρατιωτικής εκπαίδευσης και να ενθαρρύνουν τη μελέτη αυτών από τον άμαχο πληθυσμό». Στα πλαίσια αυτής της προσπάθειας διάδοσης, το Ανθρωπιστικό Δίκαιο άρχισε με δειλά βήματα στην αρχή να εμφανίζεται και στην Ελλάδα, ομολογουμένως πολύ αργότερα από άλλες χώρες, ως πανεπιστημιακό μάθημα. Η ανταπόκριση που υπήρξε από τους φοιτητές ήταν ενθουσιώδης και διαρκής. Αυτό ακριβώς το ενδιαφέρον ήταν που καθιέρωσε το μάθημα του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου στο ΠΑΝΤΕΙΟ Πανεπιστήμιο. Η δομή και τα θέματα, που περιέχονται στο εγχειρίδιο αυτό, στηρίχθηκαν κυρίως στις πανεπιστημιακές παραδόσεις του μαθήματος, που διδάσκεται στο Ε Εξάμηνο του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, αυτή δε είναι η τρίτη έκδοση της μελέτης, εμπλουτισμένη με όλες τις εξελίξεις στον χώρο αυτό, που έλαβαν χώρα με την έναρξη του 21 ου αιώνα. Στο Πρώτο Κεφάλαιο, επιχειρείται μια συνοπτική αναδρομή στην ιστορική εξέλιξη του Δικαίου του Πολέμου, μέχρι το τέλος του 19 ου αιώνα (Διασκέψεις Ειρήνης της Χάγης 1899/1907), και προσδιορίζονται τα γενικά πλαίσια εφαρμογής του. Στη συνέχεια, αφού εξετάζεται ο ρόλος του εθίμου στη διαμόρφωση του Ανθρωπιστικού Δικαίου, στο Δεύτερο Κεφάλαιο ανα-

Εισαγωγη στο Διεθνεσ Δικαιο των Ενοπλων Συγκρουσεων 25 λύονται οι σημαντικότεροι σταθμοί εξέλιξης και κωδικοποίησης του Δικαίου μέσα από τα χαρακτηριστικότερα διεθνή συμβατικά κείμενα με μια λεπτομερέστερη ανάλυση των Συμβάσεων της Χάγης και της Γενεύης, καθώς και των Συμπληρωματικών Πρωτοκόλλων του 1977 και των νεότερων διεθνών κειμένων που θεσπίστηκαν στα πλαίσια της πρωτοβουλίας των Ηνωμένων Εθνών. Με το τέλος του Δευτέρου Κεφαλαίου έχει ήδη ολοκληρωθεί η αναζήτηση των σταθερών εκείνων που προσδιορίζουν το περιεχόμενο και τους στόχους του Δικαίου. Στο Τρίτο Κεφάλαιο, θεωρήθηκε σκόπιμο να γίνει μια προσέγγιση στις σύγχρονες εξελίξεις διαμόρφωσης του Ανθρωπιστικού Δικαίου με την προσθήκη μιας ειδικής παραγράφου πάνω στις Εσωτερικές Ένοπλες Συρράξεις. Στο Τέταρτο και Πέμπτο Κεφάλαιο αναλύεται η Επίκληση των Κανόνων του Δικαίου των Ενόπλων Συγκρούσεων, «Ratione Personae» και «Ratione Materiae» αντίστοιχα. Ειδικότερα στο Τέταρτο Κεφάλαιο, αναλύονται τα «Status» του «εμπόλεμου μέρους», του «μαχητών» και του «αιχμαλώτου πολέμου», οι ειδικές περιπτώσεις των «μισθοφόρων» και των «κατασκόπων», καθώς και η προστασία των «ασθενών», «τραυματιών», «ναυαγών» και του «άμαχου πληθυσμού». Στο Πέμπτο Κεφάλαιο εξετάζονται οι έννοιες των «πολιτικών στόχων» και των «ανυπεράσπιστων και αποστρατικοποιημένων ζωνών» στα πλαίσια μιας ένοπλης σύρραξης και περιγράφεται η σύγχρονη αντιμετώπιση της προστασίας του «περιβάλλοντος» μέσα από τα δύο κύρια διεθνή κείμενα που προβλέπουν ειδικές διατάξεις για τον σκοπό αυτό, το Πρωτόκολλο Ι της Γενεύης του 1977 και τη Σύμβαση ENMOD του 1976. Δύο από τις σημαντικότερες πλευρές του Δικαίου των Ενόπλων Συγκρούσεων, και κατ επέκταση του Ανθρωπιστικού Δικαίου, είναι η εφαρμογή και επιβολή των κανόνων τους στα μέλη της διεθνούς κοινότητας, δράσεις οι οποίες εξετάζονται αναλυτικά στο Έκτο Κεφάλαιο. Εκτός από τη θεωρητική εξέταση των σοβαρότερων προβλημάτων που προκύπτουν πάνω στην προσπάθεια εφαρμογής του Δικαίου, ιδιαίτερη προσέγγιση στο ζήτημα της επιβολής του επιχειρείται μέσα από την ανάλυση της δομής και του ρόλου που παίζει σ αυτό η Διεθνής Επιτροπή Ερυθρού Σταυρού. Στο Έβδομο Κεφάλαιο επιχειρείται μια αναδρομή στην εξέλιξη της Ποινικής Καταστολής στα πλαίσια του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων μέχρι τις μέρες μας. Τα ad hoc Δικαστήρια για την πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Ρουάντα και ο νέος θεσμός του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, εξετάζονται στο Όγδοο Κεφάλαιο, ενώ το Ένατο Κεφάλαιο ασχολείται με τη συμβολή της Νομολογίας στη διαμόρφωση του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου, παραθέτοντας σημαντικές δικαστικές υποθέσεις που απασχόλησαν τη διεθνή έννομη τάξη. Ιδιαίτερα σημαντικά είναι τα στοιχεία της υπόθεσης Dusco Tadic και των τελευταίων αποφάσεων του Ανωτάτου Δικαστη-