2ο Γενικό Λύκειο Θήβας

i

2ο Γενικό Λύκειο Θήβας Ερευνητική εργασία Β Λυκείου Θέμα : Νερό πηγή ζωής Ομάδα 1η Καβάλος Ελευθέριος Κανινής Ιωάννης Καραμαγκιώλης Παντελής Κατσέλης Πέτρος Κεραμειδάς Παναγιώτης Ομάδα 2η Ζωγράφου Στυλιανός Καλφούτζου Στυλιανή Καραλίου Σωτήρης Κατσέλη Αναστασία Κώνστα Κων/να Ομάδα 3η Ζόγκας Γεώργιος Ζυγούρης Αντώνιος Ζυγούρης Απόστολος Κώνστα- Φίλη Μαρία Ευαγγελία Λιάγκα Ευαγγελία Ομάδα 4η Καπίρη Μυρτώ Κατσιμίχα Θεοδώρα Κετικίδη Νεφέλη Κόλλια Σοφία Κυριάκου Ελένη Υπεύθυνη Καθηγήτρια : Κατσιφή Αθηνά ΠΕ2 Θήβα Ιούνιος 2013

Πρόλογος Η παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του αναλυτικού προγράμματος σπουδών του ΥΠΕΔΜΘ και έχει σκοπό να εξετάσει θέματα που σχετίζονται με την επίδραση που ασκεί το νερό στις θετικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Ο βασικός λόγος που οδήγησε τους μαθητές στην επιλογή και έρευνα του συγκεκριμένου θέματος και αφενός η καταλυτική σημασία της ύπαρξης του για κάθε ζωντανό οργανισμό, πολιτισμό και θρησκεία και αφετέρου η ανησυχία και ο προβληματισμός για την ανεπάρκεια, την καταλληλότητα και την προστασία του. Στόχοι έρευνας Η κατανόηση της ιδιαίτερης σημασίας του νερού για τους ζωντανούς οργανισμούς. Η κατανόηση του νερού ως εξαιρετικά σημαντικού φυσικού πόρου και η συνειδητοποίηση ότι τα υδατικά αποθέματα δεν είναι ανεξάντλητα. Η διαμόρφωση θετικής στάσης ως προς την προστασία του. Η κατανόηση των φυσικών και χημικών ιδιοτήτων του. Η κατανόηση της σημασίας για την ανάπτυξη των αρχαίων πολιτισμών Η έκφραση μέσα από τις τέχνες Η επαφή με τα έθιμα, παραδόσεις Η κατανόηση της σημασίας του στις διάφορες θρησκείες και ειδικότερα στην χριστιανική θρησκεία Ευχαριστούμε Το Διευθυντή του σχολείου μας κ. Μάρκου Δημήτριο, τους υποδιευθυντές κ. Κατσιφή Γκίκα και κ. Παππά Μιχάλη, καθώς και τον συντονιστή του προγράμματος κ. Νέρη Αναστάσιο για τη βοήθεια και συμπαράσταση που μας παρείχαν για την ολοκλήρωση του προγράμματος.

Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο... 1 1.1. Η δημιουργία του νερού στη Γη... 1 1.2. Έλληνες φιλόσοφοι και νερό... 1 1.3. Ετυμολογία της λέξης «νερό»... 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο... 4 2.1. Η κατανομή του νερού στη Γη... 4 2.2. Κύκλος του νερού... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο... 7 3.1. Φυσικές Ιδιότητες του νερού... 7 3.2. Χημικές Ιδιότητες του νερού... 8 3.3. Ο βιολογικός ρόλος του νερού... 9 4. ΣΤΑΔΙΑ ΥΔΡΕΥΣΗΣ ΑΠΟΧΕΤΕΥΣΗΣ... 11 4.1. Ύδρευση... 11 4.2. Εγκατάσταση αποχέτευσης όμβριων υδάτων... 15 4.3. Βιολογικός καθαρισμός... 18 4.4. Υδάτινοι πόροι... 18 4.5. Υδάτινο αποτύπωμα... 21 5. ΝΕΡΟ... 22 5.1. Νερό και Γεωργία... 22 5.2. Νερό και Βιομηχανία... 23 5.3. Νερό και οικονομικές δραστηριότητες... 25 5.4 Τουρισμός και κατανάλωση νερού... 25 5.5. Νερό και αθλητισμός... 27 5.6. Ανάπτυξη πολιτισμών δίπλα στο νερό... 28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ... 30 6.1. Λειψυδρία... 30 6.2. Αιτίες του προβλήματος της λειψυδρίας... 32 6.3. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου... 33 6.4. Ρύπανση του νερού... 35 i

6.5. Επιπτώσεις ρύπανσης του νερού... 43 6.6. Προτάσεις - λύσεις... 48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ο... 49 7.1 Το νερό στη θρησκεία... 49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Ο... 53 8.1. Το νερό στη λαϊκή παράδοση... 53 8.2. Ήθη και έθιμα... 54 8.3. Παροιμίες... 58 8.4. Το νερό στη λογοτεχνία... 59 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Ο : ΤΟ ΝΕΡΟ ΣΤΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ... 60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Ο : ΤΟ ΝΕΡΟ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ... 64 10.1. Το νερό στην αρχιτεκτονική... 64 10.2. Το νερό ως σχεδιαστικό εργαλείο... 67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Ο : ΤΟ ΝΕΡΟ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ... 69 11.1. Τα μουσικά όργανα του νερού... 70 11.2. Τραγούδια με θέμα το νερό... 73 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 78 ii

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο 1.1. Η δημιουργία του νερού στη Γη Τους πρώτους αιώνες μετά από τη δημιουργία της Γης, ο πλανήτης μας δεν είχε ατμόσφαιρα αφού στοιχεία όπως το ήλιο και το υδρογόνο ήταν πολύ ελαφριά για να εγκλωβιστούν στο πεδίο βαρύτητας του. Στη Γη δεν υπήρχαν ωκεανοί και η επιφάνεια της ήταν κατεσπαρμένη με ενεργά ηφαίστεια απ όπου έβγαιναν λάβα, αέρια, όπως το υδρογόνο και ενώσεις του, και ατμοί, κυρίως υδρατμοί. Οι ηλιακές ακτίνες διασπούσαν τα εκλυόμενα από τα ηφαίστεια μόρια του νερού των υδρατμών στα συστατικά τους, υδρογόνο και οξυγόνο. Το υδρογόνο διέφευγε, ενώ το οξυγόνο αντιδρούσε με την αμμωνία και το μεθάνιο για να σχηματιστεί άζωτο και διοξείδιο του άνθρακα. Η σύσταση της ατμόσφαιρας άρχισε να αποκτά τη σημερινή της μορφή όταν εμφανίστηκαν τα φυτά, που με τη φωτοσύνθεση δέσμευαν διοξείδιο του άνθρακα και ελευθέρωναν οξυγόνο. Τελικά, με τη σταθεροποίηση της ατμόσφαιρας το περίσσευμα του νερού συσσωρευόταν σε κοιλώματα και έτσι σχηματίστηκε σιγά-σιγά ο ωκεανός. 1.2. Έλληνες φιλόσοφοι και νερό Το νερό και η πολυποίκιλη επίδρασή του στην καθημερινότητα του ανθρώπου είχε προβληματίσει,όπως είναι φυσικό, και τους αρχαίους Ελληνες φιλόσοφους. Πρώτος ο Θαλής ο Μιλήσιος τον 6o αιώνα π.χ,στη χαραυγή της φυσικής φιλοσοφίας, διατυπώνει τις δύο εξής αρχές: η γη επιπλέει πάνω στο νερό, το νερό είναι η αρχική ύλη, η αρχή όλων των πραγμάτων. Επειτα ο Αναξαγόρας, Ιωνας και αυτός στην καταγωγή σαν το Θαλή, αναγνωρίζει τη σημασία των βροχοπτώσεων και της εξάτμισης στην τροφοδοσία με νερό των ποταμών και των υπογείων υδροφόρων στρωμάτων. Ακόμα, ο πατέρας της Ιστορίας, ο Ηρόδοτος θεωρεί το νερό πηγή ζωής και ευημερίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Νείλος. Όλα τα συμπεράσματα των υδατικών φαινομένων, βέβαια, δεν προήλθαν από μετρήσεις αλλά με την παρατήρηση και την κριτική ικανότητα. Για το λόγο 1

αυτό, πολλές απόψεις αποδείχτηκαν παντελώς ανεδαφικές, όπως αυτή του Πλάτωνα ο οποίος πίστευε πως όλα τα νερά των πηγών και των ποταμών καταλήγουν σε μια απύθμενη υπόγεια δεξαμενή, τον Τάρταρο! Στην ελληνική σκέψη της αρχαιότητας υπάρχουν και οι πρώτες ιδέες για τον κύκλο του νερού. Ο Ηράκλειτος ήταν αυτός που πρώτος μίλησε για την ιδέα της ροής και της σταθερής διατήρησης του νερού. Παράλληλα, οι «αρχαίοι ημών πρόγονοι» διαπίστωσαν ότι η στάθμη της θάλασσας παραμένει σταθερή, παρόλο που οι ποταμοί της φέρνουν συνεχώς νερά. Για αυτό, θα θεωρήσουν ότι το νερό πηγάζει από τους ωκεανούς. Μάλιστα κάνουν λόγο για μια «εσωτερική φωτιά» ή μια «τριχοειδής ανάβαση» που απαλλάσσει τα θαλασσινά νερά από το αλάτι τους και έπειτα επιστρέφουν στους ποταμούς. Αργότερα ο Αριστοτέλης στο έργο του «Μετεωρολογικά» αναφέρει όλα τα υδρολογικά θέματα, όπως η βροχή, το χιόνι, το χαλάζι, ο ωκεανός, αλλά και η προέλευση των πηγών και των ποταμών με αναλυτικό τρόπο, αλλά κάνει και λόγο για τη μεταφορά του νερού σε γη και αέρα αναπτύσσοντας εντυπωσιακές θεωρίες. Στη συνέχεια το μόνο αξιοσημείωτο επίτευγμα στην επιστήμη της υδρολογίας υπήρξαν τα υδραγωγεία του ρωμαϊκού πολιτισμού. Ακολούθησε μια περίοδος «ανομβρίας» μέχρι τον 16 ο αιώνα. Τότε όμως εμφανίστηκε ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι και ο Μπερνάρντ Παλισσί οι οποίοι διαμόρφωσαν λαμπρές υποθέσεις που αφορούσαν τον κύκλο του νερού. Όταν πια θα γεννηθεί η πειραματική φιλοσοφία και τα μετρητικά όργανα θα αρχίσουν να χρησιμοποιούνται ευρέως, η υδρολογία θα αρχίσει πλέον να ανθεί σαν ξεχωριστός κλάδος των φυσικών επιστημών και μαζί με όλους τους άλλους συναφείς κλάδους της επιστήμης του νερού (μετεωρολογία, γεωλογία, φυσική και χημεία) θεμελιώνει τη σύγχρονη πολυκλαδική και διεπιστημονική γνώση στα υδατικά ζητήματα. 2

1.3. Ετυμολογία της λέξης «νερό» Ερευνώντας ετυμολογικά τη λέξη νερό διαπιστώνουμε ότι προέρχεται από τη λέξη νηρόν. Και αυτή από τη λέξη νηρός (συνηρημένος τύπος του νεαρός) που σημαίνει πρόσφατος, φρέσκος, ακραιφνής. Το νηρόν είναι το νερό που μόλις μεταφέρθηκε από την πηγή. Νάμα είναι πρόσφατο, δροσερό νερό όπως και κάθε υδάτινο που ρέει. Η λέξη ύδωρ σχετίζεται με τη λατινική λέξη unda. Η λέξη νερό απέκτησε τη σημερινή της σημασία από τη συνεκφορά νεαρόν η νηρόν ύδωρ, στην οποία το επίθετο υπερίσχυσε του ουσιαστικού και το αντικατέστησε στην καθημερινή ζωη. Λατινικά: aqua (άκουα) Αγγλικά: water (γουότερ) Γαλλικά: eau (ό) Γερμανικά: wasser (βάσα) Σέρβικα: BOДA (βόντα) Ιταλικά: acqua (άκουα) Δανέζικα: vand (βατ) Ισπανικά: agua (άκουα) Ρωσικά: BOДA (βόντα) Ολλανδικά: water (βάτε) Αλβανικά: Ujë (ούι) Κουρδικά: αν (αβ) Αραβικά :( μάϊ) Φινλανδικά: vesi Πορτογαλικά: água Σουηδικά: vatten Ουγγρικά: viz Ινδονησιακά: Air Γιαπωνέζικα: Mizu 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο 2.1. Η κατανομή του νερού στη Γη Το νερό στη Γη κατανέμεται σε τρεις μεγάλες περιοχές: στους ωκεανούς, την ξηρά και την ατμόσφαιρα. Η μεγαλύτερη ποσότητα βρίσκεται στους ωκεανούς και αποτελεί περίπου το 97% του νερού του πλανήτη. Το νερό της ξηράς αποτελεί μόνο το 3% (Σχήμα 1) και κατανέμεται, κατά σειρά προτεραιότητας, στους πάγους των πολικών περιοχών, στο έδαφος, όπου το μεγαλύτερο μέρος αποτελούν τα υπόγεια νερά, στις λίμνες και τα ποτάμια, και σε πολύ μικρές ποσότητες στο σώμα των ζωντανών οργανισμών. Τέλος, η ατμόσφαιρα περιέχει ένα ελάχιστο ποσοστό του συνόλου του νερού. Το μεγαλύτερο απόθεμα γλυκού νερού στον πλανήτη βρίσκεται στους πάγους των πολικών περιοχών. Από το ποσοστό των 3% του γλυκού νερού, τα 2/3 περίπου βρίσκονται συγκεντρωμένα στους πάγους των πόλων. Η ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΣΤΗ ΓΗ Ωκεανοί Γλυκά νερά Σχήμα 1. Η κατανομή του νερού στη Γη 4

2.2. Κύκλος του νερού Ο υδρολογικός κύκλος του νερού (κύκλος του νερού)περιγράφει την κίνηση του νερού της Γης και την εναλλαγή του σε υγρή σε αέρια και σε στερεή μορφή. Λειτουργεί εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια και η ζωή στη Γη εξαρτάται άμεσα από αυτόν. Όπως όλοι οι κύκλοι έτσι και ο υδρολογικός δεν έχει αρχή ούτε τέλος. Χωρίς βλάβη της γενικότητας θα ξεκινήσουμε την μελέτη μας απ την θάλασσα. Ο ήλιος που είναι κινητήριος δύναμη του υδρολογικού κύκλου θερμαίνει το νερό της θάλασσας, των λιμνών και των ποταμών το οποίο εξατμίζεται. Εξάτμιση είναι η διεργασία μέσω της οποίας το νερό γίνεται από υγρό αέριο, ή αλλιώς υδρατμός, και αποτελεί το βασικό τρόπο με τον οποίο το νερό από υγρό ξαναμπαίνει στην ατμόσφαιρα και μαζί στον υδρολογικό κύκλο. Υδρατμούς στην ατμόσφαιρα μπορεί να αποδώσει και ένα άλλο φαινόμενο, η εξατμοδιαπνοή. Αυτή η ιδιότυπη εξάτμιση επιτρέπει στο νερό που βρίσκεται στην επιφάνεια του εδάφους να διαφεύγει στην ατμόσφαιρα ως εξάτμιση. Επίσης εξατμοδιαπνοή ορίζεται και η διαπνοή από τα φύλλα των φυτών. Μια μικρή ποσότητα υδρατμών στην ατμόσφαιρα προέρχεται από την εξάτμιση, διαμέσου της οποίας μόρια από πάγους και χιόνια μετατρέπονται απευθείας σε υδρατμούς χωρίς να περάσουν από την υγρή μορφή. Ανοδικά ρεύματα αέρα ανεβάζουν τους υδρατμούς στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας, όπου οι μικρότερες πιέσεις έχουν αποτέλεσμα την μείωση της θερμοκρασίας. Όμως, επειδή σε χαμηλή θερμοκρασία ο αέρας δεν μπορεί πια να συγκρατεί όλη την μάζα των υδρατμών ένα μέρος τους συμπυκνώνεται (διεργασία μετατροπής του νερού από την αέρια στην υγρή φάση) και σχηματίζει τα σύννεφα. Τα ρεύματα του αέρα κινούν τα σύννεφα γύρω απ την υδρόγειο παράλληλα, τα σταγονίδια νερού που σχηματίζουν τα σύννεφα συγκρούονται και μεγαλώνουν και τελικά πέφτουν από τον ουρανό ως κατακρημνίσματα (βροχή που είναι και συχνότερη μορφή, χαλάζι, χιόνι) 5

Από την ποσότητα που πέφτει στην στεριά ένα σημαντικό μέρος καταλήγει και πάλι στους ωκεανούς ρέοντας υπό την επίδραση της βαρύτητας. Βέβαια, η μεγαλύτερη ποσότητα των κατακρημνισμάτων μεταφέρεται στους ωκεανούς από τα ποτάμια με τη μορφή ροής σε υδατορεύματα. Επιπλέον, μπορούν ακόμη να καταλήξουν στις λίμνες και στους ποταμούς που είναι οι κυριότερες αποθήκες γλυκού νερού. Τέλος κάποιες ποσότητες κατακρημνισμάτων διαπερνούν το έδαφος και σχηματίζουν το υπόγειο νερό. Μέρος του νερού αυτού μπορεί να ξαναβρεί προς τα επιφανειακά υδάτινα σώματα (Ωκεανοί), να βρει δίοδο προς την επιφάνεια της Γης με τη μορφή πηγών ή να εισχωρήσει βαθύτερα στο έδαφος να εμπλουτίσει τους υπογείους υδροφορείς οι οποίοι μπορούν να αποθηκεύσουν τεράστιες ποσότητες νερού για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Ακόμα και αυτό το νερό όμως συνεχίζει να κινείται και με την πάροδο του χρόνου θα γίνει με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο υδρατμός για να ξεκινήσει πάλι ο ίδιος κύκλος 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο 3.1. Φυσικές Ιδιότητες του νερού Αναμφισβήτητα το πιο σημαντικό οξείδιο είναι το οξείδιο του υδρογόνου δηλαδή το νερό. Το μόριο του νερού έχει σχήμα παραμορφωμένου τετραέδρου. Το νερό είναι ομοιοπολική ένωση. Πολλές από τις ιδιότητες του εξηγούνται με τους διαμοριακούς δεσμούς που σχηματίζει. Ο δεσμός ή σχηματίζεται μεταξύ του ατόμου ή του ενός μορίου του Η 2 Ο με το άτομο Ο του γειτονικού μορίου Η 2 Ο. Λόγο του δ.η οι ιδιομορφίες που παρουσιάζει το νερό είναι : i. Yψηλό σημείο ζέσης (Σ.Ζ=100C, P=1 atm) Αν δεν υπήρχε ο δ.η το νερό θα ήταν αέριο με σημείο ζέσης -100 C ii. H κρυσταλλική δομή του πάγου iii. Η ικανότητα του πάγου να επιπλέει στο νερό. Όταν το νερό βρίσκεται σε μορφή πάγου, έχει το μέγιστο αριθμό δ.η. Έτσι ο πάγος έχει μικρότερη πυκνότητα (p= 0,917 g/ml) από το υγρό νερό στους 0 C,oπότε επιπλέει στην επιφάνεια του νερού. Με τον τρόπο αυτό ο πάγος μονώνει τις παγωμένες θάλασσες και λίμνες και διατηρεί το νερό σε σχετικά υψηλές θερμοκρασίες. Έτσι οι θάλασσες και οι λίμνες δεν παγώνουν σε βάθος το χειμώνα, οπότε διατηρείται η ζωή σε αυτές. Το νερό παρουσιάζει τη μεγαλύτερη πυκνότητα p= 1 g/ml στους 4 C. Με το τήξιμο του πάγου διασπάται ένα μέρος από τους δ.η και τα μόρια του Η 2 Ο που αποδεσμεύονται πηγαίνουν στα κενά του κρυσταλλικού πλέγματος, οπότε ελαττώνεται ο όγκος και αυξάνεται η πυκνότητα από τους 0 έως 4 C. Άλλες φυσικές ιδιότητες του νερού Το νερό έχει μεγάλη τιμή διηλεκτρικής σταθεράς. Αυτό εξηγεί τη μεγάλη διαλυτότητα των αλάτων στο νερό. Η υψηλή τιμή διηλεκτρικής σταθεράς έχει σαν αποτέλεσμα οι ελκτικές δυνάμεις μεταξύ των δυο αντιθέτως φορτισμένων ιόντων των αλάτων q1 ή q2 να εξασθενίζουν κατά 80 φορές μέσα στο νερό συγκριτικά με τις ίδιες 7

αυτές δυνάμεις των ίδιων σωματιδίων στο κενό ή στον αέρα. Το νερό επειδή διαλύει πάρα πολλές ουσίες, είναι φθηνό σχετικά και πολύ διαδεδομένη ουσία, χαρακτηρίζεται ως «παγκόσμιος διαλύτης» Τα μόρια του Η 2 Ο έχουν μεγάλη τιμή διπολικής ροπής μ=1,8 μονάδες Debye. Η μεγαλύτερη τιμή της διπολικής ροπής των μορίων του νερού είναι που τα κάνει να «δρουν» ηλεκτροστατικώς με τα ιόντα. Με την εφυδάτωση εκλύεται θερμική ενέργεια που αυξάνει την κινητική ενέργεια των κατιόντων και των ανιόντων στον κρύσταλλο και διευκολύνει την καταστροφή του κρυσταλλικού πλέγματος και τη διασπορά των ιόντων, δηλαδή τη διάλυση του άλατος. Το νερό παρουσιάζει υψηλή τιμή θερμοχωρητικότητας. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιείται ως ψυκτικό μέσο και σαν φορέας θερμότητας στις κεντρικές θερμάνσεις. 3.2. Χημικές Ιδιότητες του νερού Το Η 2 Ο είναι αρκετά σταθερή ένωση σε υψηλή θερμοκρασία μπορεί να διασπαστεί και να δώσει υδρογόνο και οξυγόνο, τα οποία όταν βρεθούν σε κατάλληλες συνθήκες επανασχηματίζουν νερό. 2Η 2 0 = 2Η 2 + Ο 2 Η διάσπαση αυτή είναι γνωστή ως θερμική διάσπαση του ύδατος. Μια από τις πιο συνηθισμένες χημικές δράσεις του νερού είναι η οξειδωτική. Το νερό οξειδώνει τα διάφορα μέταλλα προς τα αντίστοιχα ιόντα τους: 2Κ+2 Η 2 Ο Η 2 Ca +2 H 2 O Ca(OH) 2 +H 2 Όσο πιο ηλεκτροθετικό είναι το μέταλλο, τόσο ταχύτερη είναι η αντίδραση. Με τα αλκάλια η αντίδραση είναι βίαιη, με τις αλκαλικές γαίες αρκετά ταχεία, για πολλά μέταλλα όμως απαιτείται θέρμανση. 8

Είναι γνωστό ότι ο σίδηρος διασπά το Η2Ο, όταν είναι ερυθροπυρωμένος. 3Fe + 4H 2 0 Fe 3 O 4 + 4H 2 Η παραπάνω αντίδραση αποτελεί μέθοδο παρασκευής του υδρογόνου, που είναι γνωστή ως μέθοδος Βergiks Oξειδωτική είναι επίσης η δράση του νερού στην αντίδραση παρασκευής υδραερίον, που είναι μείγμα μονοξειδίον του άνθρακα κ υδρογόνου. C+ H 2 0 CO+H 2 Σχηματισμός ένυδρων αλάτων Το νερό μπορεί να ενωθεί με ορισμένες ενώσεις μετάλλων (πιο σωστά με ορισμένα ιόντα μετάλλων κατά ένα ειδικό τρόπο και να σχηματίσει πολυπλοκότερες ενώσεις που είναι γνωστές ως σύμπλοκες ενώσεις. Οι σύμπλοκες ενώσεις έχουν δικές τους ιδιότητες. Η πιο χαρακτηριστική από αυτές είναι ότι έχουν διαφορετικό χρώμα από τις ενώσεις από τις οποίες προήλθαν. 3.3. Ο βιολογικός ρόλος του νερού Η σημασία του βιολογικού ρόλου του νερού καθίσταται εμφανής αν υπολογίσει κανείς ότι στο εσωτερικό περιβάλλον των κυττάρων το νερό καταλαμβάνει ένα πολύ μεγάλο ποσοστό της κατά βάρος σύστασής των, που μπορεί να μην είναι το ίδιο σε όλα τα κύτταρα, και που κυμαίνεται μεταξύ 70% και 90%. Και ακόμη ότι το μεσοκυττάριο υγρό αποτελεί το υδατικό περιβάλλον που αναπτύσσονται τα κύτταρα των πολυκυττάρων οργανισμών. Από μια βιολογική σκοπιά, το νερό περιέχει πολλές ιδιότητες που είναι κρίσιμες για τη διατήρηση της ζωής, γεγονός που το ξεχωρίζει από άλλες ουσίες. Οι σημαντικότεροι λόγοι που καθιστούν το νερό τόσο απαραίτητο στοιχείο της ζωή είναι ακριβώς οι φυσικοχημικές του ιδιότητες που αποτελούν απόρροια της πολικότητάς του και της ικανότητας των μορίων του να συνδέονται μεταξύ τους με δεσμούς υδρογόνου. Αναλυτικότερα οι φυσικοχημικές του αυτές ιδιότητες είναι: 9

Η μεγάλη διαλυτική του ικανότητα. Η μεγάλη αντίσταση σε θερμικές μεταβολές, (μεγαλύτερη θερμοχωρητικότητα από κάθε υγρό). Η ανάπτυξη ισχυρών δυνάμεων συνοχής και συνάφειας. Η μεγαλύτερη πυκνότητά του σε υγρή μορφή απ ότι σε στερεή. Η αντιστρεπτή διάσταση του νερού σε κατιόντα υδρογόνου και ανιόντα υδροξυλίου, γεγονός που το καθιστά έναν αμφολύτη. Πραγματοποιεί τις παραπάνω ιδιότητες ώστε να ασκήσει επιτυχώς τον καθοριστικό για ζωή ρόλο του, επιτρέποντας σε οργανικές ενώσεις να αντιδρούν με τρόπους που τελικά επιτρέπουν την επανάληψη. Όλες οι γνωστές μορφές ζωής εξαρτούνται από το νερό. Το νερό είναι ζωτικό πρώτα απ' όλα ως διαλύτης, στον οποίο πολλές σημαντικές για τη ζωή ουσίες διαλύονται, αφού περισσότερες χημικές ουσίες που παρατηρούνται στο εσωτερικό των κυττάρων είναι ευδιάλυτες στο νερό, Το γεγονός αυτό επιτρέπει στις διαλυμένες ουσίες την εύκολη μετακίνησή τους από το ένα σημείο του οργανισμού, ή και του κυττάρου ειδικότερα, σε άλλο και κατά συνέπεια την επαφή τους και την εξ αυτής πραγματοποίηση των χημικών αντιδράσεων μέσα στο κύτταρο. Είναι επίσης χρήσιμο και ως ενεργό συστατικό που παίρνει μέρος σε πολλές και ζωτικές μεταβολικές διεργασίες. 10

4. ΣΤΑΔΙΑ ΥΔΡΕΥΣΗΣ ΑΠΟΧΕΤΕΥΣΗΣ 4.1. Ύδρευση Γεωτρήσεις : Σύγχρονα «πηγάδια» τα οποία αντλούν υπόγειο νερό με ηλεκτρικές αντλίες.(εικόνα 4.1) Εικόνα 4.1. Φράγματα : Τεχνητές λίμνες ή βρόχινα ρεύματα σε μια κοιλάδα. (Εικόνα 4.2) Εικόνα 4.2. Φράγμα Αλιάκμονα 11

ΜΕΝ (ΜΟΝΑΔΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΝΕΡΟΥ): Επεξεργασία του νερού ώστε να είναι ασφαλές για πόση. Οι μεγάλες πόλεις έχουν ολόκληρα «εργοστάσια» για αυτό τον σκοπό όπου το νερό υπόκειται σε διάφορες χημικές επεξεργασίες. Η πιο σημαντική είναι η απολύμανση από μικρόβια με χλώριο (τα παράγωγα, όμως, της χλωρίωσης βρέθηκε πρόσφατα ότι μπορεί να είναι καρκινογόνα). Σε μικρότερους δήμους, η επεξεργασία του νερού είναι πιο απλή. Οι ΔΕΥΑ οφείλουν να παίρνουν συνεχώς δείγματα του νερού και να μετρούν την ποσότητα διάφορων ουσιών, για να διασφαλίζουν ότι δεν υπερβαίνονται ποτέ όρια επικίνδυνα για την υγεία Στάδια επεξεργασίας νερού στις ΜΕΝ Το νερό που φτάνει στις ΜΕΝ είναι ακατέργαστο. Περιέχει διάφορα στερεά (κλαδιά, χώμα, λάσπη), που έχει παρασύρει κατά το πέρασμά του, όπως επίσης μικρόβια και μικροοργανισμούς, που δεν είναι ορατά με γυμνό μάτι. Το νερό με την επεξεργασία στην οποία υποβάλλεται (εσχάρωση, κροκίδωση, καθίζηση, διύλιση, απολύμανση), απαλλάσσεται από τα παραπάνω στοιχεία. Σχήμα 1: Δίκτυο Μεσόγειος SOS Στις ΜΕΝ ακολουθείται η παρακάτω αλληλουχία σταδίων για την επεξεργασία του νερού: 1 ο στάδιο : Προσθήκη χλωρίου (απολύμανση) 2 ο στάδιο : Προσθήκη θεεικού αργιλίου (κροκίδωση) 12

Με την προχλωρίωση θανατώνονται τα μικρόβια που υπάρχουν στο νερό και διευκολύνεται η μετέπειτα επεξεργασία του. Το διάλυμα του θειικού αργιλίου βοηθάει τα στερεά σωματίδια που υπάρχουν μέσα στο νερό να συσσωματωθούν μεταξύ τους και, αφού αποκτήσουν μεγαλύτερο βάρος, να κατακαθίσουν. Η όλη διαδικασία ονομάζεται κροκίδωση. Η κροκίδωση προκαλείται είτε με μηχανικά μέσα (αναδευτήρες) είτε με υδραυλικά μέσα (με το στροβιλισμό του νερού από την πρόσκρουσή του στα τοιχώματα των ειδικών δεξαμενών). 3 ο στάδιο : Καθίζηση Μετά την κροκίδωση τα συσσωματωμένα στερεά (κροκίδες) καθιζάνουν στον πυθμένα της δεξαμενής καθίζησης. Με αυτόν τον τρόπο το νερό καθαρίζεται σε ποσοστό 80%. 4ο στάδιο : Φίλτρανση 5 ο στάδιο : Μεταχλωρίωση Τα πολύ ελαφρά σωματίδια, που δεν καθιζάνουν (σε ποσοστό 20%), κατακρατούνται σε ειδικά αμμόφιλτρα, από τα οποία το νερό βγαίνει πια καθαρό για να δοθεί στην κατανάλωση. Εφόσον η προχλωρίωση δεν είναι ικανοποιητική, προστίθεται συμπληρωματικά χλώριο κατά την είσοδο του νερού στις κλειστές δεξαμενές αποθήκευσης και πριν την είσοδό του στο δίκτυο ύδρευσης. Πύργοι ή Δεξαμενές : Βρίσκονται μέσα στην πόλη και ο σκοπός τους είναι να αποθηκεύουν νερό για την ημερήσια κατανάλωση και να διατηρούν σταθερή την πίεση στην βρύση. (Εικόνα 5.3) Εικόνα 4.3. Υδραγωγείο Βριλησσίων 13

Υπόγειο δίκτυο: Το νερό μεταφέρεται με υπόγειους αγωγούς. Παλαιότερα οι αγωγοί ήταν μεταλλικοί, πλέον είναι πλαστικοί. Όσο παλαιότεροι είναι οι αγωγοί τόσο περισσότερο νερό διαρρέει και χάνεται στο έδαφος. Παλιοί αγωγοί, επίσης, σπάνε και το νερό πετάγεται στην επιφάνεια. (Εικόνα 4.4) Εικόνα 4.4. Υπόγειο δίκτυο Υδραγωγεία: τεχνητό κανάλι για μεταβίβαση νερού από τη μια θέση στην άλλη(εικόνα 4.5) Μετρητές: καταγράφουν σε κυβικά μέτρα την οικιακή κατανάλωση, πριν το νερό περάσει από τις σωληνώσεις και διανεμηθεί στις βρύσες του σπιτιού. (Εικόνα 4.6) Εικόνα 4.6. Μετρητής νερού Εικόνα 4.5. Ενωτικό υδραγωγείο Μόρνου - Υλίκης 14

4.2. Εγκατάσταση αποχέτευσης όμβριων υδάτων Όμβρια ύδατα νερά είναι τα νερά της βροχής και του χιονιού, νερά δηλαδή που συγκεντρώνονται στη στέγη, στο μπαλκόνι ή την ταράτσα των κτιρίων και θα πρέπει να φύγουν μέσω υδρορροών (αγωγών συγκέντρωσης του νερού της βροχή κ.λπ.). Όλες οι επιφάνειες απορροής ομβρίων ή οι επιφάνειες στέγης κτιρίου ή χώρου νέου ή υφιστάμενου ή οικοπέδου ή ανοικτού χώρου, εφόσον προκαλούν ή είναι δυνατό να προκαλέσουν ενόχληση ή συνιστούν κίνδυνο για την υγεία και την ασφάλεια των γειτονικών ιδιοκτησιών ή κοινόχρηστων ή δημόσιων χώρων (π.χ. πεζοδρομίων) με την κατάκλυσή τους με όμβρια νερά πρέπει να διαθέτουν εγκατάσταση αποχέτευσης ομβρίων. Απαγορεύεται η ελεύθερη απορροή ομβρίων από τα δώματα και τους εξώστες. Εγκατάσταση αποχέτευσης Η εγκατάσταση αποχέτευσης ομβρίων περιλαμβάνει τις διαμορφώσεις και τα στοιχεία συλλογής ομβρίων νερών των κτιρίων, το δίκτυο των οριζόντιων ή κατακόρυφων υδρορροών, τα απαραίτητα σημεία καθαρισμού, τις αμμοπαγίδες και τη σύνδεση με το δημοτικό ή δημόσιο αγωγό ομβρίων ή ακαθάρτων, εφόσον υπάρχει παντορροϊκό σύστημα. Σε περίπτωση παντορροϊκού αγωγού, στο δίκτυο υδρορροών πρέπει να προβλεφθούν οσμοπαγίδες σε κατάλληλες θέσεις, που να μην ευνοούν τη γρήγορη εξάτμιση του νερού της παγίδας. Εάν δεν υπάρχουν αγωγοί κατάλληλοι για τη διάθεση των ομβρίων, τότε αυτή μπορεί να γίνεται στα ρείθρα των πεζοδρομίων. Σε περίπτωση αδυναμίας διάθεσης των ομβρίων και εκεί, είναι δυνατή η διάθεση των ομβρίων σε απορροφητικό φρέαρ, με τις εξής προϋποθέσεις: Το φρέαρ να απέχει τουλάχιστον 5 μ. από θεμέλια κτιρίων ή τα όρια του οικοπέδου. Το φρέαρ να απέχει τουλάχιστον 5 μ. από υδραγωγεία και 10 μ. από φρεάτια ή πηγές νερού Τα όμβρια να μην έχουν μολυνθεί με λύματα ή απόβλητα, όπως επίσης να έχουν υποστεί καθίζηση φερτών υλών σε κατάλληλες οσμοπαγίδες. Σε κάθε περίπτωση, επιτρέπεται η συλλογή ομβρίων σε στεγανή δεξαμενή, υπό τις ακόλουθες προϋποθέσεις. Η δεξαμενή πρέπει: Να έχει επαρκή χωρητικότητα σύμφωνα με τις τοπικές συνθήκες. 15

Να έχει στεγανά τοιχώματα που να αποκλείουν τόσο τη διαρροή των ομβρίων, όσο και κυρίως την εισροή υπόγειων ή άλλων νερών. Να έχει επαρκή αερισμό και στόμια καθαρισμού και επίσκεψης. Να απέχει τουλάχιστον 1 μ. από τα όρια του οικοπέδου ή τα θεμέλια κτιρίων και 5 μ. από κάθε πηγή νερού Όμβρια νερά Τα όμβρια νερά ανάλογα με την επιφάνεια της σκεπής ή της ταράτσας και σε συνάρτηση με την ποσότητα πτώσης του νερού στη μονάδα του χρόνου μεταφέρονται με ανάλογου μεγέθους (σύμφωνα με την ποσότητα) αγωγούς (υδρορροές), προς το κεντρικό δίκτυο. Οι υδρορροές κατασκευάζονται από πλαστικό (PVC), από σίδηρο, από χαλκό ή αλουμίνιο Στέγες Τα βρόχινα νερά πέφτοντας στη στέγη, σε μορφή στάλας, καταλήγουν σε ειδικούς σταγονοσυλλέκτες - συλλεκτήρες συλλογής όμβριων νερών (λούκια). Οι συλλεκτήρες αυτοί είναι ανοικτοί στο πάνω μέρος και κατασκευάζονται από πλαστικό (PVC), λαμαρίνα, χαλκό ή αλουμίνιο. Τα νερά καταλήγουν σε ειδικές προσαρμοσμένες απολήξεις (λούκια), που στο κάτω μέρος τους, έχουν υποδοχή σωλήνα. Μπαλκόνια Τα όμβρια νερά στα μπαλκόνια πολυκατοικιών μεταφέρονται συνήθως με επιδαπέδια χωνευτά πλαστικά σιφώνια (ποτήρια), στην έξοδό τους έχουν σωλήνα φ50 (φ=διάμετρος). Αυτά έχουν το ρόλο μικρών φρεατίων περισυλλογής. Στο πάνω μέρος φέρουν σκάρα συγκράτησης φύλλων και άλλων ακαθαρσιών. Το σιφόνι στο κάτω μέρος έχει τη δυνατότητα να κρατά, χώμα και άλλα κατάλοιπα και είναι επισκέψιμο για συντήρηση και καθαρισμό. Κολλήσεις και συνδέσεις που χρησιμοποιούνται για τη σύνδεση υδρορροών και συλλεκτήρων για όμβρια νερά Ανάλογα με τη επιλογή του είδους (υλικό) σωλήνων, επικαλύψεων, καθώς και συλλεκτήρων, χρησιμοποιούνται διάφορες κολλήσεις για τη σύνδεση τους. 16

Εικόνα 4.6. Συλλεκτήρας συλλογής όμβριων νερών (λούκι) στέγης. Οι συλλεκτήρες είναι ανοιχτοί στο πάνω μέρος και κατασκευάζονται από πλαστικό PVC, λαμαρίνα, χαλκό ή αλουμίνιο. Εικόνα 4.7. Φρέαρ. 17

4.3. Βιολογικός καθαρισμός Το νερό της αποχέτευσης καταλήγει στο βιολογικό καθαρισμό, με την προϋπόθεση ότι υπάρχει στη συγκεκριμένη πόλη. Σύμφωνα την ευρωπαϊκή νομοθεσία, όλες οι πόλεις είναι υποχρεωμένες να διαθέτουν βιολογικό καθορισμό. Στους βιολογικούς καθαρισμούς, ο καθαρισμός του νερού διέρχεται από τρία στάδια. Ο πρωτοβάθμιος καθαρισμός χρησιμοποιεί σχάρες και κατακρατεί τις μεγάλες ακαθαρσίες (αντικείμενα, χώματα, κλπ). Ο δευτεροβάθμιος βιολογικός καθαρισμός χρησιμοποιεί μικροοργανισμούς, οι οποίοι επεξεργάζονται και καθαρίζουν το νερό από παθογόνες οργανικές ακαθαρσίες (π.χ. από ούρα, κόπρανα). Ο καθαρισμός αυτός παράγει λάσπη, η οποία μπορεί είτε να αποτεθεί σε ειδικούς χώρους ταφής μετά από επεξεργασία και κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, είτε να χρησιμοποιηθεί για καύση και να παράγει λόγω του μεθανίου που περιέχει ενέργεια, κατάλληλη για την ηλεκτροδότηση του βιολογικού καθορισμού. Αν η λάσπη είναι καθαρή από επικίνδυνα χημικά π.χ. από βιομηχανίες, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως λίπασμα/κομπόστ μετά από κατάλληλη επεξεργασία σε κήπους, πάρκα και ορισμένες καλλιέργειες. Ο τριτοβάθμιος, σπάνιος στην Ελλάδα, γιατί είναι πολύ ακριβός απαιτείται για να καθαρίσει το νερό από χημικές ουσίες π.χ. από βιομηχανίες, φυτοφάρμακα, κλπ. Τελική διάθεση: Το νερό της αποχέτευσης με ή χωρίς επεξεργασία καταλήγει μέσω ενός αγωγού είτε στη θάλασσα είτε σε κοντινή λίμνη ή ποτάμι, το οποίο, βέβαια με τη σειρά του καταλήγει στη θάλασσα. Συνήθως, οι αγωγοί καταλήγουν βαθιά μέσα στη θάλασσα, ώστε να μην ρυπαίνουν τις παραλίες. Ωστόσο, η ρύπανση δεν είναι εύκολο να αποφευχθεί. Ως καλύτερη λύση θεωρείται η ανακύκλωση του νερού μετά την επεξεργασία των λυμάτων. Το νερό αυτό μπορεί να χρησιμοποιείται στις τουαλέτες, σε πλυντήρια οχημάτων, για πότισμα και καθαριότητα, σε οικοδομές κι επομένως να αντικαταστήσει μεγάλες ποσότητες καθαρού πόσιμου νερού 4.4. Υδάτινοι πόροι Φαινομενικά είναι άφθονο και υπάρχει παντού. Στην πραγματικότητα όμως, το νερό είναι ένας περιορισμένος φυσικός πόρος. Μόνο το 2,5% των παγκόσμιων αποθεμάτων είναι γλυκό, και το περισσότερο από αυτό βρίσκεται εγκλωβισμένο στους παγετώνες και στο υπέδαφος. Τελικά, το νερό που είναι πραγματικά διαθέσιμο στον άνθρωπο είναι ελάχιστο (μόλις 1%). Δεν είναι επομένως τυχαίο, που η λειψυδρία αποτελεί σημαντικό κοινωνικό και οικονομικό πρόβλημα για πολλές χώρες - ακόμα και αιτία πολέμων. 18

Για παράδειγμα, σε πολλές περιοχές της Μεσογείου η έλλειψη νερού οδηγεί ήδη σε κλιμακούμενες συγκρούσεις ανάμεσα στις διάφορες χρήσεις του των υδάτινων πόρων, ενώ το 35% των κατοίκων της Μεσογείου αντιμετωπίζουν ήδη πρόβλημα έλλειψης ή ανεπάρκειας νερού. Τα φαινόμενα ξηρασίας, όσο και αν είναι αναμενόμενα στη λεκάνη της Μεσογείου, εντείνονται σε διάρκεια και συχνότητα και είναι χαρακτηριστικό ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο οι ετήσιες οικονομικές απώλειες λόγω ξηρασίας φτάνουν τα 5,3 δις. Το 2003 με μεγάλη ξηρασία στη δυτική Ευρώπη οι οικονομικές απώλειες έφτασαν τα 7,5 δις. Αλλά και σε διεθνές επίπεδο τα νούμερα είναι ανησυχητικά: 1 στους 6 ανθρώπους (1,1 δις) δεν έχει πρόσβαση σε νερό 1 στους 3 (2,4 δις) χωρίς βασικές εγκαταστάσεις υγιεινής 4500 παιδιά (<5) πεθαίνουν την ημέρα από ασθένειες που προκαλούνται από μολυσμένο νερό Σε 30 χρόνια, λόγω αύξησης του πληθυσμού, άλλα 2,1 δις ανθρώπων υπολογίζεται ότι θα αντιμετωπίσουν προβλήματα ανεπάρκειας νερού. Το 54% του νερού της γης έχει εκτραπεί από τη φυσική του ροή με αποτέλεσμα το νερό που βρίσκεται σε δεξαμενές και ταμιευτήρες να είναι 3-6 φορές περισσότερο από το ελεύθερο νερό. Η κατάσταση στην Ελλάδα Η Ελλάδα είναι μια μάλλον πλούσια σε νερό μεσογειακή χώρα αφού η μέση ετήσια βροχόπτωση φτάνει τα 700mm/χρόνο, μεγαλύτερη από ότι στην Ισπανία (636 mm/έτος) ή την Κύπρο (498mm/έτος). Το νούμερο αυτό κρύβει, ωστόσο, τις μεγάλες διαφορές που παρατηρούνται τοπικά, καθώς το κύριο χαρακτηριστικό των υδάτινων πόρων στην Ελλάδα είναι η άνιση κατανομή τους στο χώρο και το χρόνο. Το έντονο ανάγλυφο, οι πολλές και σχετικά μικρές λεκάνες απορροής, η άνιση κατανομή των βροχοπτώσεων σε συνδυασμό με τη συγκέντρωση του πληθυσμού και των κυριότερων δραστηριοτήτων (μεγάλες πόλεις, γεωργία, τουρισμός) στα ξηρότερα μέρη της χώρας, προκαλούν τελικά προβλήματα διαθεσιμότητας και κάνουν δύσκολη τη διαχείριση των υδάτινων πόρων. Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι ότι το 20% των επιφανειακών νερών της χώρας είναι εισαγόμενο, αφού τα μεγαλύτερα ποτάμια φτάνουν στην Ελλάδα από γειτονικές χώρες. Όσον αφορά τις χρήσεις του νερού στη χώρα μας, η γεωργία καταναλώνει το 87%, τα νοικοκυριά (αστική χρήση) και ο τουρισμός το 10% και η βιομηχανία το 3% (Σχήμα 4.2). Οι υψηλές αρδευτικές ανάγκες, ο τουρισμός 19

που αυξάνεται την ξηρή καλοκαιρινή περίοδο, και οι οικιακές ανάγκες ασκούν σημαντική πίεση στα αποθέματα γλυκού νερού. Σχήμα 4.2. Χρήσεις νερού στην Ελλάδα Σε πολλές περιπτώσεις αναγνωρίζεται ότι το πρόβλημα προκύπτει από την κακοδιαχείριση των υδάτινων πόρων και την κακή αξιολόγηση των αναγκών, και όχι από την πραγματική του ανεπάρκεια. Ο εκσυγχρονισμός των δικτύων άρδευσης, ώστε να μειωθούν οι σημερινές απαράδεκτες απώλειες που φτάνουν ως και το 50%, η επιλογή των βέλτιστων μεθόδων άρδευσης ανά καλλιέργεια, αλλά τελικά και η σωστή επιλογή των καλλιεργειών ανάλογα με την περιοχή και το υδατικό δυναμικό της είναι τα πλέον προφανή μέτρα ώστε να γίνει ορθολογική διαχείριση του νερού από τη γεωργία. Αλλά και η εξοικονόμηση ενέργειας στην οικιακή χρήση μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην επίλυση του προβλήματος, αν αναλογιστεί κανείς τον πληθυσμό της Αττικής (μιας σχετικά άνυδρης περιοχής) ή τον πολλαπλασιασμό του πληθυσμού στα νησιά, λόγω τουρισμού το καλοκαίρι (το 2006 για τις ανάγκες των άνυδρων νησιών των Δωδεκανήσων χρειάστηκε η μεταφορά 655.311 κυβικών νερού). Τελικά, η μόνη μακροπρόθεσμα βιώσιμη λύση είναι η «διαχείριση της ζήτησης». Έχει υπολογιστεί ότι η διαχείριση της ζήτησης στη Μεσόγειο μπορεί να μειώσει την κατανάλωση νερού κατά 28% τα επόμενα 25 έτη (31 km 3 /έτος). Η Ελλάδα, ως κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχει στη διάθεσή της σύγχρονα εργαλεία ώστε να σχεδιάσει και να εφαρμόσει μακροπρόθεσμα τις κατάλληλες πολιτικές. H κοινοτική Οδηγία 2000/60/ΕΚ για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων στοχεύει στην ολοκληρωμένη διαχείριση των επιφανειακών και των υπόγειων νερών, καθώς και στην προστασία, βελτίωση και αποκατάστασή τους, έτσι ώστε μέχρι το τέλος του 2015 όλα τα υδάτινα συστήματα να βρίσκονται σε καλή οικολογική κατάσταση. Ωστόσο, η ως τώρα πορεία της χώρας κάνει 20

εξαιρετικά αμφίβολη την επίτευξη των στόχων της Οδηγίας-πλαίσιο για το Νερό. Συγκεκριμένα η Ελλάδα: Δεν έχει ολοκληρώσει, ως όφειλε ως τις αρχές του 2005, την ανάλυση των χαρακτηριστικών και των επιπτώσεων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων (πχ γεωργία, τουρισμός) στην κατάσταση των υδάτων. Δεν έχει ασχοληθεί καθόλου με την οικονομική διάσταση των διαφόρων χρήσεων του νερού ώστε να μπορεί να προγραμματίσει και να επιλέξει στην κάθε περίπτωση τη λύση με το μικρότερο κόστος και για την κοινωνία αλλά και για τους φυσικούς πόρους. Μόλις στις αρχές του 2007 δημοσίευσε την προκήρυξη σχετικά με την ανάπτυξη προγράμματος παρακολούθησης ώστε κάθε στιγμή να υπάρχει μια συνεκτική και συνολική εικόνα της κατάστασης, της ποιότητας και της ποσότητας των υδάτων σε όλες τις λεκάνες. Τα προγράμματα αυτά ωστόσο θα έπρεπε να έχουν τεθεί σε εφαρμογή ήδη από το 2006. Η Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων αλλά και οι Περιφερειακές Διευθύνσεις Υδάτων συνεχίζουν να υπολειτουργούν χωρίς το απαραίτητο προσωπικό, εξοπλισμό και υποδομές. Διάφορα θεσμοθετημένα όργανα που προβλέπονται από το νόμο 3199/2003 ακόμη και αν έχουν στα χαρτιά συσταθεί (όπως το Εθνικό Συμβούλιο Υδάτων στο οποίο συμμετέχει και το WWF Ελλάς) δεν έχουν ακόμη συγκληθεί (Οκτώβριος 2007). 4.5. Υδάτινο αποτύπωμα Το υδάτινο αποτύπωμα είναι ένας διεθνής όρος στην επιστήμη του περιβάλλοντος που προσδιορίζει την ποσότητα του νερού που καταναλώνεται από ένα πληθυσμό σε σχέση με το επίπεδο διαβίωσης του υπό εξέταση πληθυσμού. Η παγκοσμιοποίηση δημιούργησε ένα νέο μοντέλο υδάτινου αποτυπώματος στο οποίο ενσωματώνεται πλέον η διαθέσιμη γη για την παραγωγή αγροτικών προϊόντων, τα υδάτινα συστήματα που χρειάζονται για να κάνουν αυτή τη γη να παράγει προϊόντα, ενώ προσμετρούνται τα απόβλητα που παράγονται σε σχέση πάντα με το επίπεδο διαβίωσης και τον αριθμό των κατοίκων της περιοχής η του κράτους που εξετάζονται. Τα επεξεργασμένα όσπρια και δημητριακά<< ενσωματώνουν>> κατά την επεξεργασία τους περισσότερο νερό από τα προϊόντα που παράγονται στο χωράφι (μεγαλύτερο αποτύπωμα) και οι ζωοτροφές έχουν μεγαλύτερο αποτύπωμα από τα υπόλοιπα δημητριακά. 21

5. ΝΕΡΟ 5.1. Νερό και Γεωργία O κύριος ρόλος του νερού στην οικονομία τόσο σε τοπικό, σε εθνικό επίπεδο αφορά τη χρήση του στη γεωργία. Η χρήση του νερού στην άρδευση επιτρέπει την καλλιέργεια προϊόντων για οικιακή χρήση, την εξαγωγή, επεξεργασία και μεταποίηση γεωργικών προϊόντων απαιτεί μεγάλη κατανάλωση νερού. Συνήθως η υπεράδρευση δεν έχει άμεσες επιπτώσεις στην καλλιέργεια, αλλά την επηρεάζει έμμεσα. Η υπεράδρευση μπορεί να προκαλέσει: Περιοδική έλλειψη νερού σ άλλους παραγωγούς Ασφυκτικές συνθήκες στο έδαφος για την καλλιέργεια Ευνοϊκό περιβάλλον για την ανάπτυξη ασθενειών Απώλεια θρεπτικών στοιχείων λόγω έκπλυσης ή βαθιάς διάθεσης Μόλυνση του υπογείου υδροφορέα από αγροχημικά Μείωση της παραγωγήςκαι της ποιότητας των προϊόντων Κάθε καλλιέργεια χρειάζεται διαφορετικό ποσοστό νερού για να αναπτυχθεί. Σε μια άνυδρη εποχή, η Ελλάδα καταναλώνει το 87% της συνολικής ποσότητας νερού για τη γεωργία, αρδευτικά δίκτυα που παρουσιάζουν μεγάλες απώλειες, υδροβόρες μεθόδους άρδευσης και παράνομες γεωτρήσεις. Σαν αποτέλεσμα πολλές εκτάσεις με καλλιέργειες απειλούνται σήμερα από τη ξηρασία, ενώ 1,5 εκατομμύριο στρέμματα παρουσιάζουν μεγάλη συγκέντρωση αλάτων εξαιτίας της ακατάλληλης άρδευσης, που δεν λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες κάθε καλλιέργειας σε σχέση με το τοπικό κλίμα και το έδαφος. Σχετικά με την ποιότητα των νερών στις αγροτικές περιοχές παρατηρούνται: 22

Τάση αύξησης της αλατότητας στην παράκτια ζώνη, ιδίως το καλοκαίρι (η θάλασσα μπαίνει μέσα στον υδροφόρο ορίζοντα) και πτώση στάθμης σε όλες τις περιοχές γεωτρήσεων. Ο αριθμός των γεωτρήσεων σε όλη τη χώρα σύμφωνα με τα στοιχεία ΙΓΜΕ φτάνει τις 170.000 (χωρίς τις παράνομες που κανείς δε γνωρίζει πόσες είναι και πού βρίσκονται) οι οποίες υπερλειτουργούν παρά την υψηλή τιμή του πετρελαίου για άντληση. Επισημαίνουμε ότι στην άδεια μιας γεώτρησης αναφέρεται το επιτρεπόμενο βάθος της αλλά και η ποσότητα νερού που θα αντλείται και μπορεί να ελεγχθεί από υδρόμετρα, τα οποία δεν έχουν τοποθετηθεί. Αυξημένες συγκεντρώσεις νιτρικών ιόντων από τα λιπάσματα καθώς και φυτοφαρμάκων που ευρέως χρησιμοποιούνται στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις (σε κάποιες περιπτώσεις οι συγκεντρώσεις είναι δεκαπλάσιες του ορίου για το πόσιμο νερό που θέτει η Ευρωπαϊκή Ένωση.) Επομένως, απαραίτητα είναι σήμερα τα μέτρα εξοικονόμησης αρδευτικού νερού, όπως η στάγδην άρδευση, και η χρήση νέων πηγών νερού, όπως τα έργα ορεινής υδρονομίας, ο τεχνητός εμπλουτισμός των υδροφόρων στρωμάτων, αλλά και η επαναχρησιμοποίηση των επεξεργασμένων αστικών λυμάτων για άρδευση. 5.2. Νερό και Βιομηχανία Ο κλάδος της βιομηχανίας αποτελεί έναν βασικό καταναλωτή νερού. Οποιοδήποτε βιομηχανικό προϊόν απαιτεί νερό για να παρασκευαστεί. Το νερό, το οποίο απαιτείται για την παρασκευή των αγαθών ονομάζεται εικονικό νερό ή κρυμμένο νερό και τελευταία έχει αρχίσει να απασχολεί σοβαρά τους επιστήμονες. Υπάρχουν προϊόντα για τα οποία είναι δυνατό να γίνει μία εκτίμηση της κατανάλωσης νερού που απαιτείται για την παραγωγή τους, ενώ για άλλα είναι δύσκολο να υπολογιστεί, καθώς η παραγωγική διαδικασία είναι διαφορετική μεταξύ των βιομηχανιών και έτσι είναι αδύνατο να προσεγγιστεί η μέση κατανάλωση νερού. Στην βιομηχανία, εκτός από κατανάλωση νερού για την παραγωγή προϊόντων, παρατηρείται 23

και κατανάλωση νερού για ψύξη των μηχανικών εγκαταστάσεων, που πρέπει να συνυπολογίζεται, όταν εκτιμάται η συνολική κατανάλωση νερού για την παραγωγή του εκάστοτε προϊόντος. Σε παγκόσμιο επίπεδο, το νερό που χρησιμοποιείται στην βιομηχανία αντιστοιχεί περίπου στο 20% της κατανάλωσης γλυκού νερού. Από αυτή την ποσότητα νερού, το 57-69% χρησιμοποιείται για την παραγωγή ενέργειας, κυρίως, ηλεκτρικής. Μεγάλη χρήση νερού γίνεται για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Όμως η υδροηλεκτρική ενέργεια δεν απαιτεί την αφαίρεση νερού από ένα ποτάμι, μια λίμνη κλπ. Αυτό που απαιτεί τεράστιες ποσότητες νερού είναι η παραγωγή των αγαθών που χρησιμοποιούμε καθημερινά. Η παραγωγή ενός κιλού χαρτιού μπορεί να απαιτήσει μέχρι 700 κιλά νερό, ενώ η παραγωγή 1 τόνου ατσαλιού μπορεί να απαιτήσει μέχρι και 280 τόνους νερού. Στη βιομηχανία, μόνο ένα μικρό μέρος καταναλώνεται. Στην πραγματικότητα οι μεγάλες ποσότητες χρησιμοποιούνται σα μέσο σε άλλα στάδια. Για παράδειγμα, ένα εργοστάσιο κονσερβοποιίας χρησιμοποιεί το νερό για να καθαρίσει το προϊόν και τις κονσέρβες, να κρυώσει τους φούρνους, να βράσει το προϊόν, να απομακρύνει τα απόβλητα. Με το νερό διώχνονται όλα τα απόβλητα των εργοστασίων, τα οποία περιέχουν επικίνδυνες ουσίες, και τα οποία απόβλητα ρυπαίνουν όλο τον πλανήτη. Επίσης τα αέρια που βγαίνουν από τις καμινάδες των εργοστασίων μολύνουν τα νερά. Τα αέρια δηλαδή και οι καπνοί περιέχουν χημικές ουσίες οι οποίες με τη βροχή πέφτουν στη γη και καταστρέφουν τα φυτά και το έδαφος. Η βροχή αυτή λέγεται όξινη βροχή. Για τους λόγους αυτούς τα εργοστάσια πρέπει να τοποθετούν ειδικά φίλτρα στις καμινάδες για τα αέρια και να καθαρίζουν τα απόβλητα πριν τα ρίξουν στα νερά. Η ανακύκλωση προϊόντων, η μείωση της κατανάλωσης επικίνδυνων χημικών και η αντικατάστασή τους από πράσινα χημικά και διαδικασίες, καθώς και κλειστά συστήματα καθαρισμού και επαναχρησιμοποίησης του νερού συμβάλλουν σημαντικά στον περιορισμό της σπατάλης νερού σε βιομηχανικό επίπεδο. Παρά το μικρό, σχετικά, ποσοστό κατανάλωσης νερού στην ελληνική βιομηχανία υπάρχουν ακόμα σημαντικά περιθώρια μείωσης της σπατάλης, που θα επιδράσει ευεργετικά τόσο στην προστασία του περιβάλλοντος όσο και στην μείωση των σχετικών δαπανών της βιομηχανίας. Για παράδειγμα, μια βιομηχανία χαρτιού συσκευασίας, που χρησιμοποιεί ως πρώτη ύλη 24

χαρτιά από προγράμματα ανακύκλωσης επένδυσε πρόσφατα σε αλλαγές στο σύστημα ατμού που χρησιμοποιείται για το στέγνωμα του χαρτοπολτού και κατάφερε να μειώσει την κατανάλωση ενέργειας κατά 40% καθώς και τη σπατάλη νερού (με τη μορφή ατμού). Σημαντικά βήματα έχουν γίνει επίσης τα τελευταία χρόνια ως προς τη μείωση της μεγάλης κατανάλωσης νερού, που απαιτείται για την παραγωγή χαρτιού χαρτοπολτού με την εφαρμογή κλειστών συστημάτων και επαναχρησιμοποίησης ανακύκλωσης του νερού. 5.3. Νερό και οικονομικές δραστηριότητες Ολοένα και περισσότερο, το νερό παίζει σημαντικό ρόλο στον τουριστικό τομέα, είτε ως πηγή εισοδημάτων (επισκέπτες υγροτόπων για παρατήρηση πουλιών, αθλήματα σε ποτάμια, οικοτουρισμός κ.α) είτε ως φυσικός πόρος, που καταναλώνεται, μάλλον σπάταλα μέσω της υψηλής, συνήθως, κατανάλωσης σε τουριστικές μονάδες, πισίνες, γκολφ σε ξερικές περιοχές, ιδιαίτερα, όταν δε λαμβάνεται κάποιο σύστημα εξοικονόμησης, ανακύκλωσης ή επαναχρησιμοποίησης του νερού. Η κατανάλωση νερού στα ελληνικά νησιά αλλάζει ραγδαία, ως αποτέλεσμα των αλλαγών, που έχουν συντελεστεί στις καθημερινές συνήθειες, αλλά κι εξαιτίας του τρέχοντος μοντέλου τουρισμού, με την άκριτη μεταφορά καταναλωτικών συνηθειών των κατοίκων μεγαλουπόλεων σε άνυδρες περιοχές. Σύμφωνα με μελέτη του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, είκοσι νησιά των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου αναμένεται να αντιμετωπίσουν αύξηση των ελλειμμάτων νερού από 25-40% στα επόμενα χρόνια. 5.4 Τουρισμός και κατανάλωση νερού Η περιοχή της Μεσογείου είναι ένας από τους κορυφαίους προορισμούς μαζικού τουρισμού στον κόσμο και ο αριθμός των τουριστών αυξάνεται συνεχώς. Δεδομένης της στενότητας των υδατικών πόρων στη περιοχή, τα δεδομένα για την αύξηση της κατανάλωσης νερού από τον τουρισμό πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στη δημιουργία διαχειριστικών σχεδίων. Το 4% του παγκόσμιου συνόλου διεθνών τουριστών που την επισκέφτηκαν το 1990 αυξήθηκε σε 6% το 2005, ενώ το 2025 αναμένονται 396 εκατομμύρια διεθνείς τουρίστες. Η αύξηση της τουριστικής κίνησης οδήγησε στην οικοδόμηση καταλυμάτων (σπιτιών, ξενοδοχείων κλπ), αυξάνοντας την κατανάλωση νερού στις παραλιακές περιοχές που παρουσιάζουν υψηλή πυκνότητα πληθυσμού. Η πίεση στους υδάτινους πόρους των χωρών που 25

αποτελούν τουριστικούς προορισμούς αυξάνεται επίσης από τις απαιτήσεις για πρόσθετες ανέσεις και την ανάπτυξη εγκαταστάσεων όπως πισίνες, γήπεδα του γκολφ, SPA, κ.λπ. Το πρόγραμμα MEDSTAT ΙΙ δημοσίευσε τη μελέτη "Νερό και Tουρισμός", η οποία ερευνά τη χρήση νερού από τις τουριστικές δραστηριότητες σε τέσσερις χώρες: Ισραήλ, Ιορδανία, Μαρόκο και Τυνησία. Με τη μελέτη επιβεβαιώθηκε ότι στη λεκάνη της Μεσογείου η κατανάλωση νερού από τον τουρισμό είναι σχετικά μικρή έναντι άλλων τομέων, όπως η γεωργία. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα (Blue Plan5) η κατανάλωση νερού που συνδέεται με τα ξενοδοχεία, και αποτελεί την κύρια κατανάλωση νερού από τους τουρίστες, αποτελεί το πολύ το 4.5% της συνολικής κατανάλωσης νερού στη Μάλτα και τη Κύπρο, και περίπου το 2% σε σημαντικούς τουριστικούς προορισμούς όπως η Ελλάδα και η Τυνησία. Στις χώρες με λίγο τουρισμό, παραμένει ιδιαίτερα χαμηλά: π.χ. 0.1% στη Συρία και 0.5% στο Ισραήλ. Λόγω της συνεχώς διογκούμενης τουριστικής κίνησης (396 εκατομμύρια διεθνείς τουρίστες αναμένονται το 2025 έναντι 166 εκατομμυρίων το 1995) και των ειδικών εγκαταστάσεων (πισίνες, γήπεδα του γκολφ, κ.λπ.) αναμένεται και αντίστοιχη αύξηση της κατανάλωσης νερού στις περιοχές τουριστικού ενδιαφέροντος. Παράλληλα από τη μελέτη προκύπτει ότι η κατανάλωση νερού από τον τουριστικό τομέα δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς και προτείνεται η συγκέντρωση περισσότερων στατιστικών στοιχείων σχετικά με το νερό και τον τουρισμό. Σήμερα είναι εφικτή μια στροφή 26

5.5. Νερό και αθλητισμός Η ζωή δημιουργήθηκε στο νερό, και απ αυτό συντηρείται. Σαν μια αταβιστική μνήμη, ο άνθρωπος θέλει να βρίσκεται κοντά σε νερό. Φαίνεται ότι η έλξη για το νερό προέρχεται από τη γλυκιά, υποσυνείδητη, ανάμνηση των εννέα μηνών που ζήσαμε ως έμβρυα μέσα στο αμνιακό υγρό της μητέρας μας. Πράγματι, νεογέννητα και μωρά μηνών δε φοβούνται όταν πέσουν σε μια πισίνα κι αρχίζουν να κολυμπούν ενστικτωδώς. Εξαιτίας αυτού του φαινομένου, ορισμένοι παλαιοντολόγοι υποστηρίζουν ότι πριν από δέκα εκατομμύρια χρόνια το ανθρώπινο είδος πέρασε μια περίοδο υδρόβιας ύπαρξης. Η άσκηση σαν συνειδητοποιημένη κίνηση στον άνθρωπο έχει άμεση σχέση με τη βιολογική και πολιτιστική του εξέλιξη. Η ανάγκη της άμυνας ή επίθεσης, η προσπάθεια περάσματος υδάτινης έκτασης, η αναρρίχηση σε δέντρα ή βράχους, γέννησε την ανάγκη για δρόμο, πάλη, άλμα, κολύμπι, χτυπήματα (judo-πυγμαχία) κα. Έτσι ο άνθρωπος οδηγήθηκε στο sport που σημαίνει κίνηση με ψυχαγωγικό χαρακτήρα. Από τα πρώτα αθλήματα με τα οποία ασχολήθηκε ήταν αυτά που τον έφερναν σε επαφή με το νερό. Από την αρχαιότητα ο άνθρωπος μάθαινε να επιπλέει στο νερό, να κολυμπά στη θάλασσα ή να διασχίζει ποτάμια και λίμνες. Οι Αιγύπτιοι από το 4000 π.χ ασχολούνταν με κολύμβηση σε σύγχρονα στυλ, ναυτικά αγωνίσματα, ιστιοπλοΐα, κωπηλασία κ.α. Στην αρχαία Ελλάδα, η κολύμβηση ήταν βασικό στοιχείο της εκπαίδευσης των νέων. Ως άθλημα η κολύμβηση άρχισε να εξαπλώνεται από το 19ο αιώνα ενώ ήταν παρούσα στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896 μόνο για άνδρες. Τα πιο γνωστά από τα αθλήματα που πραγματοποιούνται μέσα στο νερό σήμερα είναι τα εξής: Κολύμβηση, Υδατοσφαίριση (water-polo), Ιστιοσανίδα (windsurfing), Κωπηλασία, Κατάδυση. 27

5.6. Ανάπτυξη πολιτισμών δίπλα στο νερό Οι σημαντικότεροι πολιτισμοί γεννήθηκαν κοντά στο νερό. Ιδιαίτερα, στη Μεσόγειο το νερό έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των πολιτισμών.. Οι δρόμοι των ποταμών και των θαλασσών προμήθευαν στις ανθρώπινες κοινωνίες όχι μόνο νερό για τις καλλιέργειες και μέσα διατροφής, αλλά κι έναν ασφαλή κι εύκολο δρόμο για τις μετακινήσεις, το εμπόριο, τις ανταλλαγές προϊόντων, αλλά και την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, των λαών, των πολιτισμών. Αίγυπτος,«το δώρο του Νείλου» Η Αίγυπτος όπως γράφει ο Ηρόδοτος, είναι το «δώρο του Νείλου» και αυτό είναι αλήθεια, ακόμη και σήμερα. Οι Αιγύπτιοι ανακάλυψαν το ημερολόγιο των 365 ημερών, παρατηρώντας τον ετήσιο κύκλο των πλημμυρών του Νείλου. Στα τέλη Ιουνίου με ακρίβεια ρολογιού, η στάθμη των νερών του Κάτω Νείλου (δηλάδη το ν ανεβαίνει, καθώς το ποτάμι φουσκώνει από τα νερά των βροχών και από τα χιόνια που έλιωναν στα ψηλά βουνά που συναντάει στη διαδρομή του. Στα τέλη Σεπτεμβρίου, ολόκληρη η πεδιάδα γύρω από τις όχθες του ποταμιού είναι μια μεγάλη λίμνη με θολά νερά. Καθώς τα νερά αρχίζουν σιγά-σιγά να υποχωρούν, στα τέλη Οκτωβρίου, αφήνουν πάνω στην πεδιάδα ένα πραγματικό δώρο: ένα παχύ στρώμα από πλούσιο και εύφορο λασπώδες χώμα, την ιλύ. Ήδη από τα τέλη του 4000 π.χ. οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν τις υδραυλικές τους γνώσεις για να εκμεταλλευθούν τις καλοδεχούμενες αυτές πλημμύρες του ποταμού: απλά κανάλια, αναχώματα, και δεξαμενές αλλά και ειδικά όργανα, τα νειλόμετρα, που μετρούσαν τη στάθμη του νερού, τους βοηθούσαν να διαχειρίζονται τον υδάτινο πλούτο και να βελτιώνουν τις καλλιέργειες τους. Τα δίδυμα ποτάμια της Μεσοποταμίας Πριν ακόμη αναπτυχθεί στις όχθες του Νείλου ο αιγυπτιακός πολιτισμός, ένας άλλος μεγάλος πολιτισμός είχε ανθίσει στα βαλτώδη δέλτα δύο μεγάλων ποταμών της Ασίας του Τίγρη και του Ευφράτη, σε μια περιοχή που, επειδή ακριβώς ορίζεται από αυτά τα δύο ποτάμια, ονομάστηκε Μεσοποταμία πρόκειται για την περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα το Ιράκ. Οι κάτοικοι της Μεσοποταμίας είχαν να αντιμετωπίσουν πολύ δυσκολότερα προβλήματα στην προσπάθεια τους να ελέγξουν το νερό αυτών των ποταμών, γιατί οι πλημμύρες του Τίγρη και του Ευφράτη, αντίθετα με τις κοινωνικές, περιοδικές πλημμύρες του Νείλου, ήταν απρόβλεπτες. Οι 28

Μεσοποτάμιοι ενδιαφέρονταν όχι μόνο για τον έλεγχο των πλημμυρών και την άρδευση των χωραφιών τους, αλλά επίσης και για την τροφοδότηση των πόλεων με νερό και τη δημιουργία δρόμων επικοινωνίας για τις βάρκες και τα πλοία τους. Ανέπτυξαν ένα σύστημα από κανάλια, δεξαμενές και απλά φράγματα, ίσως πιο περίπλοκο και από εκείνο των Αιγύπτιων. Στις αρχές ήδη του 3000 π.χ., σε κάθε μεγάλη πόλη της Μεσοποταμίας, ένα πολύπλοκο δίκτυο καναλιών μετέφερε το νερό σε κάθε άκρη της πόλης και πολλές φορές ακόμη μακρύτερα. Στις περιοχές κοντά σε πηγές των δύο ποταμών, όπου κατοικούσαν οι Ασσύριοι, οι μηχανικοί αντιμετώπισαν μια καινούρια δυσκολία: να μεταφέρουν νερό από τα απομακρυσμένα βουνά, για να υδροδοτήσουν τις μεγάλες πόλεις τους. Ένα από τα σημαντικότερα κανάλια τους, με μήκος περίπου 45 χιλιομέτρων, διανοίχθηκε γύρω στο 700 π.χ. από τον Ασσύριο βασιλιά Σεναχερίμπ, για να φέρει φρέσκο νερό στην πρωτεύουσά του, τη Νινευί. 29

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ 6.1. Λειψυδρία Το πρόβλημα του νερού δεν είναι αποτέλεσμα φυσικών όσο ανθρωπογενών αιτίων, αν μπορούμε να κάνουμε μια τέτοια διάκριση. Η διάκριση έχει νόημα, γιατί σηματοδοτεί την κατεύθυνση προς την οποία θα αναζητηθούν οι λύσεις. Θα πρέπει κατ' αρχάς να γίνει σαφές ότι λειψυδρία δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι δεν υπάρχει νερό αλλά ότι τα διαθέσιμα αποθέματα δεν αρκούν για την κάλυψη των αναγκών. Το πρόβλημα του νερού έχει δύο διακριτές και ανεξάρτητες μεταξύ τους διαστάσεις: τη διάσταση της φυσικής προσφοράς, που παραπέμπει στον υδρολογικό κύκλο και στις διάφορες μορφές εμφάνισης του νερού στη Γη, και τη διάσταση της ζήτησης, που παραπέμπει στις οικονομικές, στις τεχνολογικές και στις κοινωνικές παραμέτρους του προβλήματος. Για να επιτευχθεί επομένως ο στόχος της επάρκειας των υδατικών αποθεμάτων και συνεπώς να αποφευχθεί ο κίνδυνος της λειψυδρίας, απαιτείται η επίτευξη ισορροπίας στο ισοζύγιο προσφοράς και ζήτησης του νερού. Θα έλεγε λοιπόν κανείς ότι το πρόβλημα της διατάραξης του ισοζυγίου οφείλεται σε συνδυασμό φυσικών και ανθρωπογενών αιτίων. Εκείνο που έχει σημασία πάντως περισσότερο και από τον επιμερισμό των ευθυνών είναι ότι ο άνθρωπος συμμετέχει καθοριστικά στη δημιουργία του προβλήματος, ως ο μόνος υπεύθυνος στη διαμόρφωση του δεύτερου σκέλους του ισοζυγίου, γεγονός που σημαίνει ότι μπορεί και να συμβάλει δραστικά στην αντιμετώπισή του. Κάποιος χαρακτηρισμός για την Ελλάδα στον τομέα των υδατικών πόρων είναι: πλούσια αλλά σπάταλη Ο όρος πλούσια αναφέρεται στα αποθέματα νερού και ο όρος σπατάλη στη πολιτική της, σε ένα αγαθό που κάθε άλλο παρά αφθονεί στη φύση. Η Ελλάδα σε γενικές γραμμές διαθέτει μεγάλα αποθέματα γλυκού νερού αφού το ύψος των ετήσιων βροχών διαμορφώνεται κατά μέσο όρο στα 700 χιλιοστά δηλαδή 115 δις κυβικά μέτρα. Το 87% των αποθεμάτων νερού της χώρας προορίζεται για γεωργική 30

χρήση ενώ σε παγκόσμια κλίμακα αρδεύεται το 16% της καλλιεργούμενης Γης. Το δεύτερο μείον της χώρας μας είναι η άνιση κατανομή. Οι ειδικοί λένε πως η Ελλάδα χωρίζεται με μία νοητή γραμμή σε δύο τμήματα. Το ανατολικό είναι φτωχό σε σχέση με τη δυτική Ελλάδα. Τούτο δημιουργεί προβλήματα λειψυδρίας σε πολλές περιοχές της χώρας μεταξύ των οποίων είναι και η Αττική. Αν κάνουμε μια ιστορική αναδρομή θα δούμε ότι δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η χώρα μας, και ιδιαίτερα η Αττική, είχε προβλήματα νερού. Αναφέρουμε ενδεικτικά την εποχή της βασιλείας του Ερεχθέα στην αρχαία Αθήνα. Επίσης περίοδοι ξηρασίας αναφέρονται και κατά την περίοδο της Ελληνικής επανάστασης π.χ. το 1822, αλλά και στη νεότερη ιστορία το 1903-1914 και 1924-1931. Το 1926 είχε να βρέξει στη χώρα μας 279 ημέρες, από τον Φεβρουάριο ως τον Νοέμβριο. Τα τελευταία χρόνια η πιο δύσκολη περίοδος ήταν μεταξύ 1989-1992. Παρατεταμένη ξηρασία έπληξε τη δεκαετία του 60 τη δυτική Αφρική. Οι μελετητές έσκυψαν στο πρόβλημα και ξεκίνησαν μεγάλα έργα στη Ρουάντα και άλλες περιοχές που αντιμετωπίζουν προβλήματα λειψυδρίας. Κάτι άλλο που συμβαίνει λόγω της μείωσης του νερού, είναι η αλλαγή του κλίματος. Έτσι καθώς η επιφάνεια του πλανήτη μας συνεχίζει να θερμαίνεται, η στάθμη των θαλασσών συνεχίζει να ανεβαίνει σε παγκόσμια κλίμακα λόγω της διαστολής του νερού και της ρευστοποίησης των πάγων. 31