«Ο συγγραφέας στα σύγχρονα ΜΜΕ: ο λόγος και η απήχηση του»

ΜΜΕ & Λογοτεχνία ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Θ. ΒΑΛΤΙΝΟΣ «Ο συγγραφέας στα σύγχρονα ΜΜΕ: ο λόγος και η απήχηση του» ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Ως οιονεί οικοδεσπότης θα κάνω και χρέη συντονιστή της συζήτησης. Θα δώσω το λόγο με τη σειρά όπως καθόμαστε. Θα γίνουν σχετικές παρατηρήσεις. Πιθανόν, αν έχουμε χρόνο, να υπάρξει συζήτηση ανάμεσα στους ομοτράπεζους. Κυριότερα θα μας ενδιέφεραν οι απόψεις του κοινού. Ο κ. Καψής έχει το λόγο. Π. ΚΑΨΗΣ: Ευχαριστώ πάρα πολύ για την πρόσκληση. Δεν είναι συνηθισμένο για εμάς να συζητάμε για τέτοια ζητήματα που ξεφεύγουν για λίγο από την καθημερινότητα μας και μας επιτρέπουν να δούμε και αυτοκριτικά τη δουλειά μας σε τομείς που δεν σχετίζονται τόσο άμεσα με την πολιτική πραγματικότητα που τρώει μερικές φορές το χρόνο μας, σπαταλάει μερικές φορές το χρόνο μας. Θα ήθελα να ξεκινήσω με μια παρατήρηση γύρω από τον τίτλο αυτής της διημερίδας. Είναι: «Μαζικά Μέσα Ενημέρωσης και Λογοτεχνία: Το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης». Το βρήκα πολύ τολμηρή και αισιόδοξη διατύπωση, τουλάχιστον από την πλευρά ενός δημοσιογράφου του έντυπου λόγου. Προϋποθέτει ότι και η λογοτεχνία και τα μέσα ενημέρωσης, ο Τύπος, οι εφημερίδες έχουμε μέλλον και νομίζω ότι αυτό δεν είναι καθόλου αυτονόητο. Νομίζω ότι όλοι έχουμε την αίσθηση, εμείς τουλάχιστον στις εφημερίδες την έχουμε έντονα αυτή την αίσθηση, ότι σιγά - σιγά ο χώρος μας συρρικνώνεται, ότι απειλούμαστε από νέες μορφές επικοινωνίας που αναδεικνύουν καινούρια πρόσωπα, καινούριους ρόλους και αυτό σε αντίθεση ίσως και με την τρέχουσα μυθολογία που θέ- 26

το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης λει τα εκδοτικά συγκροτήματα πανίσχυρα. Είναι η πραγματικότητα που εμείς οι επαγγελματίες τουλάχιστον του χώρου τη ζούμε καθημερινά. Είπε προηγουμένως ο κ. Λιάπης ότι είμαστε έκτοι από το τέλος στην Ευρώπη σε αναγνωσιμότητα λογοτεχνίας. Δεν θέλετε να μάθετε σε ποια σειρά βρισκόμαστε σε αναγνωσιμότητα εφημερίδων. Είμαστε τελευταίοι με πολύ μεγάλη διαφορά στην Ευρώπη και συγκρινόμαστε με χώρες τριτοκοσμικές σε πολύ χαμηλότερο πολιτισμικό, αν θέλετε, μορφωτικό επίπεδο από ότι είναι η Ελλάδα. Αυτό αντανακλάται για όσους παρακολουθούν αυτούς τους χώρους και στις κυκλοφορίες των εφημερίδων οι οποίες είναι πολύ χαμηλότερες από τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές και σε σχέση με το τι συνέβαινε στην Ελλάδα πριν από 15 χρόνια περίπου στο μισό. Μιλάω για τις καθημερινές εφημερίδες, όχι για τις κυριακάτικες. Φαντάζομαι ότι και στο χώρο της λογοτεχνίας θα υπάρχει αυτή η ίδια η αίσθηση της πίεσης, αν όχι της απειλής που νιώθουμε εμείς. Και είναι χαρακτηριστικό όταν μιλάει κανείς για σχέση μέσων μαζικής ενημέρωσης και λογοτεχνίας, κατά κύριο λόγο αναφέρεται στις σχέσεις με τις εφημερίδες. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο χώρο της τηλεόρασης, αν εξαιρέσουμε την κρατική τηλεόραση που έχει κάποιες εκπομπές βιβλίου, στην ιδιωτική τηλεόραση δεν υπάρχει ούτε μια εκπομπή για το βιβλίο. Και αυτό κάτι δείχνει νομίζω. Φυσικά δεν πρόκειται να αποδεχτούμε αυτή τη μοίρα αμαχητί. Το αντίθετο. Δίνουμε πάντα τη μάχη μας και θέλουμε να πιστεύουμε ότι στο τέλος θα βγούμε και νικητές. Γιατί πιστεύουμε, εμείς οι δημοσιογράφοι τουλάχιστον των εφημερίδων, ότι ο θεσμός της εφημερίδας είναι ένα συνθετικό στοιχείο της ίδιας της δημοκρατίας πέρα από τη λογική του μαύρου - άσπρου της τηλεόρασης. Όμως έχω την αίσθηση ότι αν πραγματικά θέλουμε να επιβιώσουμε και αν θέλουμε να ζήσουμε στη νέα εποχή που διαμορφώνεται γύρω μας, θα πρέπει να αλλάξουμε ριζικά απόψεις, νοοτροπία, λογικές, τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε την πραγ- 27

ΜΜΕ & Λογοτεχνία ματικότητα γύρω μας. Μιλάμε για τη σχέση λογοτεχνίας και εφημερίδων. Στα «ΝΕΑ» εμείς είχαμε, θέλω να πιστεύω, μια πάρα πολύ σημαντική παράδοση σε αυτόν τον τομέα. Ο διευθυντής της εφημερίδας, ο Λέων Καραπαναγιώτης, ήταν ένας πνευματικός άνθρωπος υψηλού κύρους, ο οποίος είχε δώσει τη σφραγίδα του σε αυτή την εφημερίδα και ο κριτικός της λογοτεχνίας μας, ο Κώστας Σταματίου, νομίζω ότι είχε ανοίξει καινούριους δρόμους στην κριτική στην Ελλάδα. Αυτή την παράδοση προσπαθούμε όσο μπορούμε να την συνεχίσουμε. Και με τον κριτικό μας τον Δημοσθένη Κούρτοβικ και με τη Μικέλα Χαρτουλάρη, μια από τις πιο σημαντικές δημοσιογράφους της νέας γενιάς που έχει την ευθύνη του Βιβλιοδρομίου. Θα ήθελα να σας μιλήσω λίγο για το Βιβλιοδρόμιο. Ξέρετε είναι ένα ένθετο από τα λίγα πλέον που κυκλοφορούν στον ελληνικό Τύπο. Υπάρχουν και σε άλλες εφημερίδες, στην «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ», υπάρχει άλλο ένα, τώρα έχει κάνει ο «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ», αλλά πια έχουν απομείνει πολύ λίγα. Η επιλογή να εκδώσεις ένα ένθετο βιβλίου δεν είναι καθόλου αυτονόητη. Για να βάλω μια διάσταση που ασφαλώς δεν είναι σημαντικότερη, θα πω ότι σαν κόστος μόνο για μια εφημερίδα καθημερινή, είναι κοντά, λίγο κάτω βέβαια, στο 1 εκ.. Θα μου πείτε είναι οικονομική απόφαση; Ασφαλώς δεν είναι. Αλλά μην έχετε καμία αμφιβολία για παράδειγμα ότι αν ο χώρος του βιβλίου μπορούσε να έχει εμπορική διαφήμιση θα ήταν διαφορετικά. Θα μου πεις είναι και οι εκπομπές στην ιδιωτική τηλεόραση που θα απασχολιόντουσαν με το βιβλίο. Δεν είναι όμως, όπως είπα, οικονομική η απόφαση. Όταν επιλέξαμε να κάνουμε το Βιβλιοδρόμιο και μάλιστα σαν τη ναυαρχίδα μας στο πιο σημαντικό μας φύλλο της εβδομάδας, το φύλλο του Σαββάτου που έχει διπλάσια και υπερδιπλάσια κυκλοφορία από το καθημερινό, ήταν μια επιλογή η οποία είχε μεγάλα στοιχεία ρίσκου. Ο φίλος μου ο συνάδελφος της ««ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ» ξέρει ότι ένα ένθετο βιβλίο δεν παίρνει αυτονοήτως κυκλοφορία. 28

το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης Το αντίθετο, υπάρχουν πάρα πολλά ένθετα τα οποία περνάνε απαρατήρητα. Μπορεί να έχουν πάρα πολλά κείμενα, αλλά απήχηση στο αναγνωστικό κοινό δεν έχουν. Όταν λοιπόν το βάλαμε σαν βασικό στοιχείο της φυσιογνωμίας της εφημερίδας μας το Σάββατο, ξέραμε ότι κάνουμε μια επιλογή που ήθελε πάρα πολύ προσπάθεια για να στηριχθεί. Εξ αρχής θελήσαμε να μην κάνουμε ένα ακαδημαϊκό έντυπο. Τέτοια υπάρχουν πολλά και δεν νομίζω ότι θα είχε κανένα νόημα να κάνουμε άλλο ένα μέσα από μια εφημερίδα. Ξέρω ότι υπάρχει μια πολύ διαδεδομένη άποψη, νοοτροπία στην κοινότητα την ακαδημαϊκή και τη λογοτεχνική, που θεωρεί ότι όταν πας να προσεγγίσεις με διαφορετικούς τρόπους τη λογοτεχνία ενδεχομένως και να την ευτελίζεις. Τη σέβομαι απολύτως και μπορώ να σεβαστώ απολύτως την συμπεριφορά ορισμένων πνευματικών μας ανθρώπων που απέχουν από τον χώρο των μέσων ενημέρωσης. Καταλαβαίνετε όμως ότι για μια εφημερίδα, υποθέτω για έναν εκδοτικό οίκο και φαντάζομαι και για έναν συγγραφέα ο οποίος θέλει να ζήσει από τα βιβλία του, αυτό δεν είναι βιώσιμη επιλογή. Εμείς πρέπει να κρατήσουμε ζωντανή αυτή την επικοινωνία με τους αναγνώστες μας. Όταν φτιάξαμε λοιπόν αυτό το ένθετο, δεν το είδαμε απλώς σαν ένθετο βιβλίου. Αν θέλετε -και υπερβάλω- αφορμή για εμάς ήταν το βιβλίο. Ήταν αφορμή για να μπορούμε μέσα από τη συζήτηση που προκαλούν κάποια βιβλία να ανοίξουν θέματα τα οποία απασχολούν τους αναγνώστες μας, έχουν σχέση με τη ζωή τους, ίσως όχι με την τρέχουσα επικαιρότητα την καθημερινή, τις τιμές του supermarket αλλά όμως θεωρούσαμε ότι πρέπει να βρούμε έναν τρόπο να επικοινωνήσουμε μαζί τους και να αισθανθούν ότι αυτό για το οποίο μιλάμε δεν είναι μια αφηρημένη θεωρητική υπόθεση, αλλά είναι κάτι το οποίο τους επιτρέπει να ζήσουν καλύτερα. Χρησιμοποιώ έτσι μια τελείως σαφή έκφραση ακριβώς γιατί δεν θέλω να μπω σε λεπτές έννοιες που ίσως να τα έκανα θάλασσα. Αυτό το πράγμα προσπαθούσαμε να το περάσουμε από πιο απλά πράγματα στην 29

ΜΜΕ & Λογοτεχνία αισθητική του Βιβλιοδρομίου η οποία είναι πολύ διαφορετική από ένα έντυπο βιβλίου. Προσπαθούμε να είναι εύκολη στον αναγνώστη, να έχει πολλές εισόδους η σελίδα, να έχει πλαίσια. Αυτά ξέρετε μας βάζουν σε καθημερινή τριβή με τους συγγραφείς που συνεργάζονται μαζί μας. Δεν μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε γιατί ένα κείμενο 800 λέξεων διαβάζεται καλύτερα αν είναι 500, με ένα ένθετο 300, με ένα πλαισιάκι 300 λέξεων, αλλά και με προσεγγίσεις στα ζητήματα της λογοτεχνίας που δεν είναι προφανείς. Έχουμε για παράδειγμα μια συνέντευξη στη 2 η σελίδα «Το Ερωτηματολόγιο του Προυστ», το λέει η Μικέλα, που έχει γρήγορες ερωτήσεις και απαντήσεις κάποιου συγγραφέα για ζητήματα μερικά από τα οποία είναι πολύ, φαντάζομαι, απλοϊκά. Έχουμε ένα κουίζ λογοτεχνικό το οποίο μπαίνει στη μια σελίδα, απαντιέται στην επόμενη σελίδα. Έχουμε μια στήλη που είναι «Το βιβλίο και ο κινηματογράφος» και έχουμε ένα βιβλίο και πως μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο. Όλα αυτά καταλαβαίνετε ότι είναι ευκολοδιάβαστα πράγματα, αν θέλετε είναι στοιχεία που προσελκύουν τον αναγνώστη σε ένα χώρο ο οποίος είναι γεμάτος νάρκες. Όμως το βασικότερο στοιχείο το οποίο επιδιώκουμε είναι, με αφορμή κάποια βιβλία, να φτιάχνουμε θέματα. Θα πω ένα παράδειγμα το οποίο ήταν από τα πιο αποδοτικά αν θέλετε. Δεν είναι εύκολο να γίνεται πάντα, αλλά ήταν από τα πιο αποδοτικά. Η συζήτηση που έγινε για τον ελληνικό εμφύλιο μέσα από τις στήλες του Βιβλιοδρομίου, στην οποία πήραν μέρος πάρα πολλοί Έλληνες πνευματικοί άνθρωποι και η οποία ξεκίνησε από κάποια βιβλία, εμπλουτίστηκε από μια σειρά βιβλίων, όμως γινόταν και μια παράλληλη αν θέλετε ιδεολογική, ιστορική ή πολιτική συζήτηση. Ευτελίζουν αυτά τα πράγματα το βιβλίο; Δεν το πιστεύω. Απεναντίας πιστεύω ότι για όλους εμάς που θέλουμε να κρατήσουμε ζωντανή και την εφημερίδα, αλλά και αν θέλετε την παραγωγή βιβλίου στην Ελλάδα να έχει ένα ευρύ κοινό, αποτελούν υποχρέωση μας. Και αν θέλετε, για να γυρίσω στο ζήτημα της τηλεόρασης, ασφαλώς θα είναι πρόκληση και για τους συναδέλφους που ασχολούνται με την τηλεόραση το να μπορέ- 30

το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης σουν να φτιάξουν μια εκπομπή βιβλίου στην Ελλάδα η οποία να μην είναι περιορισμένη σε κάποιες ώρες όπου υπάρχει μικρή τηλεθέαση, κάποιες εκπομπές που περνάνε απαρατήρητες, αλλά να φτιάξουν εκπομπές βιβλίου όπως είπαμε τη γαλλική του Πιβό, η οποία ήταν σε πρώτη ακροαματικότητα, δημιουργούσε κάθε εκπομπή ένα γεγονός και αν θέλετε προκαλούσε να παρακολουθήσεις τα γεγονότα, να διαβάσεις και το βιβλίο. Αυτό είναι το ανάλογο της πρόκλησης την οποία αντιμετωπίζουμε στις εφημερίδες στην τηλεόραση. Σε αυτή την προσπάθεια -και η ειδικότερη θεματολογία του τραπεζιού αυτού είναι ο ρόλος του συγγραφέα- έχουμε την ενεργή συμπαράσταση πάρα πολλών συγγραφέων. Κάναμε μια καταμέτρηση χθες με την Μιικέλα και έχουμε 17 Έλληνες συγγραφείς, οι οποίοι αρθρογραφούν τακτικά στο Βιβλιοδρόμιο και στην εφημερίδα. Αυτό για μένα είναι πάρα πολύ σημαντικό. Θα ανοίξω και μια παρένθεση. Έχω την αίσθηση ότι ένας από τους λόγους που το βιβλίο έχει ανάγκη τα μέσα ενημέρωσης είναι ακριβώς γιατί υπάρχει μια πληθώρα παραγωγής και χρειάζεται ο αναγνώστης, αυτός που θέλει να αγοράσει ένα βιβλίο, να έχει και μια κατεύθυνση. Γιατί όλοι το ξέρουμε ότι στην προσπάθεια των εκδοτικών οίκων να γεμίσουν την αγορά και να φτιάξουν τζίρο, βγάζουν και πράγματα τα οποία ενδεχομένως δεν είναι τα καλύτερα που υπάρχουν. Αυτό λοιπόν βάζει την ανάγκη τη δική μας. Το ίδιο πράγμα, η προσπάθεια να κυνηγήσουμε ένα κοινό το οποίο δεν μας φτάνει, ισχύει και για τις εφημερίδες. Εκεί πέρα ακριβώς η συνεργασία μας με τον χώρο των λογοτεχνών, με πνευματικούς ανθρώπους, βοηθάει και τις εφημερίδες. Ο Θόδωρος Ρουσόπουλος το είπε, να αποκτήσουν κύρος. Δεν το βλέπω έτσι εγώ, θεωρώ ότι έχουμε αρκετό κύρος, δεν χρειαζόμαστε δανεικό κύρος, όμως μας βοηθάει πάρα πολύ να τονώσουμε τον χαρακτήρα και τη φυσιογνωμία της εφημερίδας μας και άρα είναι ένα από τα πολύ σημαντικά στοιχεία της δουλειάς μας. Δεν περιορίζεται δε στο χώρο του βιβλίου. Ακριβώς γιατί θέλουμε να βλέπουμε 31

ΜΜΕ & Λογοτεχνία τα πράγματα και από διαφορετικές οπτικές γωνίες, πάντα έχουμε τη διάθεση, περισσότερο είναι η διάθεση πιο δύσκολο να γίνει πραγματικότητα, αλλά το έχουμε κάνει αρκετές φορές, να βάλουμε συγγραφείς να δούμε πράγματα, τα οποία υπό άλλες συνθήκες θα μπορούσαν να τα έχουν κάνει οι δημοσιογράφοι. Θυμάμαι μια αποστολή, ένα μεγάλο ταξίδι που είχε κάνει στις καινούριες Σοβιετικές Δημοκρατίες ο Νόλλας και είχε κάνει μια σειρά κειμένων στην εφημερίδα. Θυμάμαι τον Γκαζμέτ Καπλάνη και τον Χρήστο Χωμενίδη που τους είχαμε αναθέσει να πάνε να πάρουν συνεντεύξεις από πολιτικούς. Θα είναι συνεντεύξεις πολύ διαφορετικές από αυτές που εγώ σαν πολιτικός συντάκτης θα μπορούσα να πάρω, αλλά όμως είναι μια διάσταση, ένας τρόπος κοιτάγματος της επικαιρότητας που μας ενδιαφέρει πάρα πολύ. Βέβαια είναι υπόθεση και των συγγραφέων αν θέλουν να μπουν σε μια τέτοια ιστορία. Σαφώς κάποιοι θεωρούν ότι δεν είναι αυτός ο ρόλος τους, όμως μη παραγνωρίσουμε ότι στην εποχή μας, στην εποχή της μαζικότητας της επικοινωνίας, υπάρχει πολύ πιο έντονη από ότι ίσως στο παρελθόν η ανάγκη επικοινωνίας. Δεν ξέρω ποιος είναι ο σωστός όρος. Να το πω μαζικούς διανοούμενους, λαϊκούς διανοούμενους, ανθρώπους οι οποίοι θα μπορούν στον μέσο πολίτη να δείχνουν κάποια πράγματα, να αντιμετωπίζουν κάποια πράγματα με μια επάρκεια που ασφαλώς δεν έχουμε εμείς οι δημοσιογράφοι; Το ζήσαμε. Πάλι να πω ένα πολύ απλό παράδειγμα. Είχαμε την υπόθεση του βιβλίου της ιστορίας. Αυτός ο διάλογος στην τηλεόραση απήχθη από διάφορους περίεργους μαϊντανούς, οι οποίοι βγάζανε διάφορα ιδεολογικά ή άλλα προτάγματα τα οποία είχαν στο μυαλό τους και παρακολουθήσαμε ένα θέατρο του παραλόγου. Οι εφημερίδες είχαμε ανάγκη από σοβαρές κριτικές φωνές. Ήμασταν ανοιχτοί. Είχαμε μια κάποια συμμετοχή. Αλλά όμως νομίζω ότι είναι ευθύνη των πνευματικών ανθρώπων να μετέχουν σε μια τέτοια υπόθεση. Καταλαβαίνω ότι δεν θα μπορούν να το κάνουν στην τηλεόραση εύκολα, γιατί η τηλεόραση στο δικό μου το μυαλό ορισμέ- 32

το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης νες φορές μοιάζει να έχει πάρει διαζύγιο με τον ορθό λόγο, ωστόσο οι εφημερίδες παραμένουν ένας χώρος προνομιακός και ανοιχτός στους πνευματικούς ανθρώπους της πατρίδας μας. Υπάρχουν άλλες δυο πλευρές που θα ήταν λάθος μου νομίζω να μην τις σχολιάσω λίγο. Το ένα στοιχείο είναι η εφημερίδα η ίδια ως παραγωγός ας το πω βιβλίων αυτή τη στιγμή. Όταν ξεκινήσαμε, όχι μόνο τα «ΝΕΑ», αλλά νομίζω ότι ήμασταν από τους πρώτους που προχωρήσαμε στην έκδοση κάποιων λογοτεχνικών ή ιστορικών έργων, υπήρχε μια δυσαρέσκεια από την πλευρά του εκδοτικού κόσμου. Έχω την αίσθηση ότι υπήρχε η αίσθηση ότι θα μειωθούν οι πωλήσεις, ότι τους ανταγωνιζόμαστε. Νομίζω ότι αυτά όλα είναι υπερβολές. Έτσι και αλλιώς αυτό το οποίο μια εφημερίδα μπορεί να προσφέρει είναι πολύ διαφορετικό από την τρέχουσα λογοτεχνική παραγωγή. Θα προσφέρουμε κάποια βιβλία τα οποία αποτελούν βιβλία αναφοράς, αν θέλετε, κάποια ιστορικά, κλασικά έργα, θυμάμαι τα «Απομνημονεύματα» του Μακρυγιάννη για παράδειγμα, σπανίως θα φιλοξενήσουμε μια σειρά διηγημάτων που μπορεί να είναι και πρωτότυπα αλλά που δεν νομίζω ότι έχουν καμία σχέση ως εμβέλεια με τα λογοτεχνικά έργα και από εκεί και πέρα έχουμε εγκυκλοπαίδειες, λεξικά, λευκώματα, επετειακά έργα τα οποία δεν έχουν καμία ανταγωνιστική σχέση τουλάχιστον με το χώρο του βιβλίου. Όμως έχουν ένα θετικό, το οποίο νομίζω ότι υπερκαλύπτει τα όποια αρνητικά μπορεί κάποιος να βρει. Το θετικό είναι ότι κάνει προσβάσιμο και εξοικειώνει ένα πολύ μεγαλύτερο κοινό με το βιβλίο και αυτό νομίζω ότι είναι πάρα πολύ σημαντικό. Το δεύτερο στοιχείο το οποίο είναι μεγάλη υπόθεση και από ότι είδα στο πρόγραμμα θα απασχολήσει ειδικότερα το χώρο της διημερίδας είναι βέβαια η ηλεκτρονική επανάσταση. Να πω εξ αρχής ότι για το χώρο των εφημερίδων τα ηλεκτρονικά μέσα είναι το μέλλον. Αυτό στο δικό μου το μυαλό και μπορεί να κάνω λάθος, αλλά εγώ δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία, μετά από 10-20 χρόνια είναι πάρα πολύ πιθανό ότι δεν θα υπάρχουν οι εφημερίδες στο χαρτί, θα υπάρχουν εφημερίδες όμως στο Internet. Ήδη αυτό το στοιχείο, πάλι μια παρένθεση, αυτή τη στιγμή τα «ΝΕΑ» τα διαβάζουν 33

ΜΜΕ & Λογοτεχνία κάθε μέρα γύρω στα 200.000 άτομα αγοράζοντας την εφημερίδα ή διαβάζοντας μια εφημερίδα, υπάρχουν άλλα 200.000 άτομα μέσα στο μήνα όμως, τα οποία τα διαβάζουν κατ ευθείαν από το Internet. Καταλαβαίνετε ότι αυτό ήδη είναι μια μεγάλη αλλαγή για εμάς. Και βλέπουμε καινούρια φαινόμενα, καινούριες μορφές επικοινωνίας και καινούριους ήρωες αυτής της επικοινωνίας. Δεν λέω τίποτα παράξενο, τους bloggers, οι οποίοι αυτή τη στιγμή είναι στοιχείο πλέον που έχει μπει στη ζωή μας χωρίς καλά -καλά να το έχουμε καταλάβει. Νομίζω ότι είναι ένας χώρος που μπορεί πολύ εύκολα να τον υπερτιμήσουμε και να τον υποτιμήσουμε. Θυμάμαι ένας εκδότης είχε έρθει πριν από λίγο καιρό στην εφημερίδα και μου έφερε ένα βιβλίο ενός blogger και μου είπε «να το υπόδειγμα του νέου τρόπου γραφής». Εμένα μου φάνηκε μια φοβερή υπερβολή, δεν μπόρεσα να το δω, όμως δεν θα αρνηθεί κανείς ότι όλοι αυτοί οι bloggers έχουν ένα δικό τους κοινό, έναν δικό τους τρόπο επικοινωνίας, φτάνουν σε χώρους που αν θέλετε τα κατεστημένα μέσα ή η λογοτεχνία φτάνει πολύ πιο δύσκολα. Είναι το μέλλον μας να γίνουμε αύριο bloggers; Δεν το φαντάζομαι. Νομίζω ότι αυτός ο χώρος πάσχει θεμελιακά. Ίσως και λόγω της ανωνυμίας, ο λόγος που αναπτύσσεται σε αυτές τις δικτυακές διευθύνσεις είναι ένας λόγος πολύ διαφορετικός από το λόγο των μέσων ενημέρωσης και πάρα πολύ διαφορετικός από το λόγο της λογοτεχνίας. Αν θέλετε είναι πάντα στα σύνορα του δημόσιου και του ιδιωτικού λόγου. Και εμένα μου έχει κάνει πάρα πολύ μεγάλη εντύπωση πώς άνθρωποι οι οποίοι σε μια κανονική επικοινωνία δια ζώσης θα εκφραζόντουσαν με ένα συγκεκριμένο τρόπο που αποδέχεται κάποιους κώδικες ευπρέπειας μεταξύ μας, αν μπείτε στα sites σήμερα θα δείτε ότι δίπλα σε αξιόλογες προσπάθειες υπάρχουν και παρεμβάσεις οι οποίες αρνούνται θεμελιώδη στοιχεία του πολιτισμού μας. Και ιδεολογικά αλλά και σε επίπεδο του πώς αναφέρονται, που καταλήγει σε ένα υβρεολόγιο αν θέλετε και το βλέπουμε ακόμη και σε ζητήματα τα οποία είναι τα πιο 34

το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης ευαίσθητα. Δείτε τι έγινε όταν αρρώστησε ο Αρχιεπίσκοπος και πώς αντιμετωπίστηκε από κάποιους ανθρώπους μέσα στο Διαδίκτυο. Δεν λέω ότι δεν πρέπει να τα παίρνουμε υπόψη μας. Αν θέλετε είναι από τα θετικά και τα αρνητικά και της άμεσης δημοκρατίας. Έχει τον αυθορμητισμό, την αμεσότητα και την παραγωγή χωρίς φίλτρα που είναι πάρα πολύ σημαντικό να την λαμβάνουμε, αλλά έχει την αποσπασματικότητα, την υπερβολή και τη διαστρέβλωση που υπάρχει σε αυτές τις καταστάσεις. Έτσι λοιπόν θέλω να πιστεύω ότι δεν θα γίνουμε όλοι αύριο bloggers, θα διατηρήσουμε το ρόλο μας και τη συμβολή μας στην ελληνική κοινωνία και στη δημοκρατία. Αλλά βέβαια αυτό μπορεί να είναι η ψευδαίσθηση ενός δεινόσαυρου που δεν έχει καταλάβει ότι τον έχει ξεπεράσει η εποχή του. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Ήταν παράλειψη μου. Θα πρέπει να επισημάνω ότι ο χρόνος είναι πολύτιμος κα για να μη ξενυχτήσουμε εδώ, θα παρακαλούσα τους υπόλοιπους ομιλητές να περιοριστούν σε ένα πεντάλεπτο, να θέσουν ερωτήματα ή κάποιες παρατηρήσεις ώστε να μπορεί να γίνει μια συζήτηση, κυρίως με το κοινό. Μ. ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ: Και εγώ από τους δεινόσαυρους είμαι που είπε ο κ. Καψής, που δεν κατανοώ ακριβώς τη λέξη blogger και δεν την κατανοώ γιατί δεν βρίσκω και την αντίστοιχη ορολογία της στα ελληνικά. Δεν ξέρω αν υπάρχει. Εν πάση περιπτώσει δεν είναι το πρόβλημα αυτό. Θέλω να σας πω πρώτα από όλα ότι εχθές ξυπνώντας και πηγαίνοντας στο περίπτερο παρ όλο που το ήξερα ένιωσα ορφανός. Το γεγονός ότι δεν υπήρχαν εφημερίδες ήταν ένα πράγμα σαν ένα πλήγμα ας πούμε, ότι δεν μπορούσα να αγοράσω την εφημερίδα μου. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Είναι συνήθειες αυτές Μένη, όπως με το τσιγάρο. Μ. ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ: Συνήθειες πολύτιμες. Δεν είναι το ίδιο πράγμα, καθόλου το ίδιο πράγμα. Εκτός αν υπονοείς ότι η εφημερίδα είναι σαν. 35

ΜΜΕ & Λογοτεχνία ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Εθισμός. Μ. ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ: Εθισμός ή κάτι χειρότερο, ναρκωτικό. Είναι εθισμός. Εγώ θα σηκωθώ στις 6 το πρωί και θα κατεβώ να φτιάξω εφημερίδα. Αν με αφήσετε να μιλήσω θα κρατήσω τα 10 λεπτά. Πραγματικά ένιωσα έτσι. Δεν ένιωσα το ίδιο με την τηλεόραση, διότι ανοίγοντας την τηλεόραση είδα με ανακούφιση ότι δεν υπήρχαν δελτία ειδήσεων. Δεν είχα να αντιμετωπίσω παράθυρα. Δεν είχα να φυλαχτώ ούτε από την κα Τρέμη ούτε από τον κύριο πώς λέγεται, τέλος πάντων τα ονόματα όλων των εγκρίτων δημοσιογράφων που βλέπουμε. Και αν τα περίπτερα μένουν άδεια σκέφτομαι ότι τα ράφια της βιβλιοθήκης μας δεν μένουν ποτέ άδεια. Υπάρχουν βιβλία. Με προϋπόθεση να υπάρχουν βιβλιοθήκες. Ποια είναι η προϋπόθεση να υπάρχει βιβλιοθήκη; Να μην υπάρχει η τηλεόραση αυτή που θα μάθει στο παιδί, αλλά να είναι το σχολείο. Το σχολείο είναι το πρώτο σκαλοπάτι που θα μάθει το παιδί. Και το σπίτι βέβαια, το ίδιο το περιβάλλον. Αλλά αν το ίδιο το περιβάλλον δεν έχει τα μέσα να δώσει στο παιδί, θα δώσει το βιβλίο στο παιδί. Αυτό είναι το πρώτο βήμα. Θέλω επίσης να πω στον κ. Καψή που αναφέρθηκε στη στέρηση αυτή των αντιτύπων που υπάρχουν σήμερα στις εφημερίδες, στο λιγόστεμα, ότι αντίθετα στη λογοτεχνία έχουμε αύξηση των πωλήσεων. Θα μου πείτε παντού; Δυστυχώς σχεδόν παντού. Διότι πουλιούνται βιβλία τα οποία δεν θα έπρεπε να πουληθούν και τα οποία μάλιστα διαφημίζονται στις εφημερίδες μόνο στα ιδιωτικά κανάλια. Θα πω και όνομα. Εμπειρία Εκδοτική. Δεν είναι δυνατόν δηλαδή το κοινό να δηλητηριάζεται με βιβλία ανθρώπων, κυρίως γυναικών, τα οποία ούτε οι μαμάδες τους δεν ξέρουν το όνομα τους ή τα βιβλία τους τουλάχιστον. Ξέρω ότι το θέμα της διαφήμισης στην τηλεόραση ότι είναι φοβερά ευαίσθητο, ότι είναι θέμα χρημάτων, αλλά αυτό είναι κάτι το οποίο μπορεί να συζητηθεί άλλη ώρα. Επομένως όταν έχουμε αντίτυπα βιβλίων στη βιβλιοθήκη μας νιώθουμε κάπως γεμάτοι, αρκετά γεμάτοι θα έλεγα. Εγώ μάλιστα θα έλεγα ότι η δημοσιογραφία θα έπρεπε να αποτελέσει και μάθημα στους συγγραφείς με την έννοια της 36

το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης οικονομίας των λέξεων. Όταν ας πούμε με παίρνει κάποιος δημοσιογράφος και μου λέει «θέλω ένα κομμάτι χιλίων λέξεων», εγώ νιώθω ζορισμένος γιατί είμαι ένας άνθρωπος που γράφω μάλλον μακριά αφηγήματα. Ωστόσο βλέπω όμως ότι με την οικονομία των λέξεων που μου ορίζετε, περιορίζω και εγώ τα χάσματα της περιττολογίας. Ο Χέμινγουεϊ, ένας από τους μεγαλύτερους διηγηματογράφους του 20 ου αιώνα ήταν δημοσιογράφος και διδάχτηκε από τη δημοσιογραφία να γράφει. Εννοείται ότι πρέπει να διδάσκεται κανείς από τη δημοσιογραφία που διαβάζεται, γιατί υπάρχει δημοσιογραφία που δεν διαβάζεται. Αυτό που με προβληματίζει με τα «ΝΕΑ», παρ όλο που είμαι τακτικός αναγνώστης, είναι ακριβώς η μορφή. Δηλαδή αυτή η μορφή, το ζάπινγκ που γίνεται, αυτό που είπατε πριν στο Βιβλιοδρόμιο, εμένα σαν αναγνώστη κλασικό με αποπροσανατολίζει. Φαντάζομαι ότι θα υπάρχουν άλλοι αναγνώστες πιο εύκολοι σε αυτό. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Είναι μεγάλη συζήτηση, θα πάμε 25 λεπτά. Μ. ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ: Ναι. Απάντησα από το Βιβλιοδρόμιο, σκεφτόμουν ότι δεν κινδυνεύει κανείς παρ εκτός τα λογοτεχνικά περιοδικά, γιατί τρώτε το ψωμί των λογοτεχνικών περιοδικών με αυτό. Δηλαδή τείνουν τα λογοτεχνικά περιοδικά να φυτοζωούν ή απλώς να ζουν κάνοντας αφιερώματα, γιατί αυτός είναι ο χαβάς των λογοτεχνικών περιοδικών, κάνουν αφιέρωμα στον Σολωμό, κάνουν αφιέρωμα στον Κάλβο, κάνουν αφιέρωμα στον Καβάφη, μέχρι και τους ζώντες καμιά φορά και τελειώνει η υπόθεση. Φυσικά το Βιβλιοδρόμιο δεν είναι έτσι, είναι ένα ζωντανό βήμα, αλλά αυτό δείχνει τη γρηγοράδα, καμιά φορά απερίσκεπτη, που υπάρχει στη διαχείριση της λογοτεχνίας, ενώ αντίθετα των περιοδικών δείχνει μια κάποια ας πούμε βαρεμάρα, άντε να κάνουμε και ένα αφιέρωμα να τελειώνουμε. Δεν είναι ούτε το ένα λογοτεχνία, ούτε το άλλο. Μάλλον σκέψη, δοκιμιογραφία. Ποιος λογοτέχνης Έλληνας ήταν εξαιρετικός δοκιμιογράφος; Ο Άγγελος Τερζάκης, 37

ΜΜΕ & Λογοτεχνία ο οποίος ήταν και δημοσιογράφος. Αρθρογραφούσε στο «ΒΗΜΑ». Και θα θυμηθώ τον Τερζάκη και όχι τον Ψαθά που είπε ο κ. Ρουσόπουλος γιατί ο Ψαθάς ήταν ένας άνθρωπος αντιδραστικός καθαρά. Μπορεί να είναι ωραία τα θεατρικά του έργα, αλλά ως δοκιμιογράφος, αυτά τα χρονογραφήματα που έγραφε, ήταν καθαρά αντιδραστικός. Όταν παιζόταν ας πούμε ένα έργο του Μπέργκμαν το έβριζε. Και τον Εγγονόπουλο είχε βρίσει. Ευτυχώς υπάρχει και ο αντίλογος. Όντως λείπει μια εκπομπή λογοτεχνική στην τηλεόραση. Η μια έχει γεράσει με το φίλο μου τον Βασίλη τον Βασιλικό, το λέω με λύπη. Η άλλη του Πιβό είναι λίγο σαν ξενόφερτη. Είναι λίγο σαν τα γαλλικά γράμματα να κάνουν λίγο το μάτι στα ελληνικά. Αυτό που είναι πάρα πολύ ωραίο είναι οι εκπομπές που έχουν γυριστεί με τους ξένους συγγραφείς από τον Γιαννακάκη και άλλους σκηνοθέτες, που είναι ο Ανδρέας Χρυσοστομίδης και η Μικέλα Χαρτουλάρη. Και οι πέντε εκπομπές που είδα ήταν έκτακτες, καταπληκτικές. Ένα τέτοιο πράγμα πρέπει να γίνει στη τηλεόραση, αλλιώς το να μαζευόμαστε και να αρχίσουμε ένα μπλα - μπλα μεταξύ μας και να βαρεθεί ο κόσμος Και μοιραία βαριέται, σωστά βαριέται. Ειπώθηκε για το βιβλίο της ιστορίας κάτι και θέλω να κάνω ένα μικρό σχόλιο. Πώς είναι δυνατόν να μιλήσουμε γι αυτά όταν λόγο έχει το κόμμα του Λάος ή Λαός, πώς προφέρεται. Οι 17 συγγραφείς που χρησιμοποιείτε στα «ΝΕΑ» και κάνετε πάρα πολύ καλά και είναι και εκλεκτοί, έχουν ένα μειονέκτημα. Μένουν πίσω στο δικό τους έργο. Τόσα πολλά που γράφουν στα «ΝΕΑ» δεν μπορεί παρά να γράφουν λιγότερα βιβλία. Χαίρομαι πάντως, παρ όλο που οι εκδότες μπορούν να έχουν διαφορετική γνώμη, που υπάρχουν σοβαρά βιβλία που πουλιούνται στα περίπτερα όπως είναι η σειρά από το «ΒΗΜΑ». Εγώ ο ίδιος μορφώνομαι από αυτήν παρ όλο που υποτίθεται ότι είμαι μέσα στο σινάφι. 38

το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης Και η ανάθεση από τις εφημερίδες στους λογοτέχνες. Αυτό είναι ένα ξεχασμένο πράγμα. Είχε γίνει κατά κόρον με τον Παπαδιαμάντη. Ο Παπαδιαμάντης έγραψε ό,τι έγραψε μέσα από τις εφημερίδες, έγινε κάπως με τον Καραγάτση, έγινε με τον Τερζάκη, έγινε με άλλους ανθρώπους. Αυτά τα μικρά διηγήματα του καλοκαιριού των «ΝΕΩΝ» είναι λίγα. Παραγγείλετε ένα μυθιστόρημα και όποιος αντέξει σε αυτό. Έχω την αίσθηση για να πω μια φράση η οποία ακούγεται κάθε μέρα στην τηλεόραση και την οποία έχω μισήσει βαθύτατα, έχω την αίσθηση ότι δεν έχω τίποτα άλλο να πω προς το παρόν. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Συμπλήρωσες ακριβώς τα 10 λεπτά Μένη. Ο Κώστας ο Μουρσελάς έχει το λόγο. Κ. ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ: Εγώ έχω γράψει κάποια πράγματα, έτσι σκόρπιες σκέψεις. Μπορεί να είναι λίγο δυσάρεστες, αλλά βγήκαν από μέσα μου. Είμαι μελαγχολικός και φοβισμένος. Η λογοτεχνία για μένα συρρικνούται. Μας ξεγελά το γεγονός ότι συνεχώς ανοίγονται το ένα μετά το άλλο υπερμεγέθη βιβλιοπωλεία, ότι ο ένας μετά τον άλλον εμφανίζονται συνεχώς όλοι οι καινούριοι εκδοτικοί οίκοι, ότι αίφνης όλες σχεδόν οι εφημερίδες φροντίζουν φροντισμένα και θαυμάσια πράγματι ένθετα ή άφθονες σελίδες με κύριο θεματικό περιεχόμενο τη λογοτεχνία. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός όμως ότι παράλληλα άρχισαν να εμφανίζονται όλο και περισσότερο νέοι συγγραφείς, όλο και περισσότερα βιβλία σε καταιγιστικό ρυθμό. Από κοντά ακολουθούν και τα μαζικά μέσα επικοινωνίας. Εννοώ την τηλεόραση, το ραδιόφωνο, τον ηλεκτρονικό Τύπο, το Internet, τα sites και ότι άλλο ήθελε προκύψει. Ό,τι χρειάζεται δηλαδή για να προκαλέσει σύγχυση σε κάθε καλοπροαίρετο αναγνώστη, ότι χρειάζεται για να θολώσει το τοπίο, ότι χρειάζεται για να αναδειχτούν νέοι τρόποι υποβάθμισης του, καθώς και της κουλτούρας του εν γένει. Νέα συμφέροντα, νέοι τρόποι κέρδους αγριότεροι, νέοι τρόποι εκμετάλλευσης του γραπτού λόγου, νέα σύγχυση του αναγνώστη ανάμεσα στην εικόνα και στην πραγματικότητα της ζωής του. Έτσι που τα μαζικά μέσα αρχίζουν να μετατρέπονται σε κυ- 39

ΜΜΕ & Λογοτεχνία ρίαρχες δυνάμεις. Έτσι που αρχίζει να υπερέχει επικίνδυνα η εικόνα και να λιγοστεύει η φαντασία, καθώς αρχίζουν να μαζικοποιούνται τέχνες, γράμματα, πολιτισμός, άνθρωποι. Είμαι μελαγχολικός και τρομοκρατημένος χωρίς καλά - καλά να ξέρω τι μου φταίει. Από τη μια όλα τα παντός είδους μαζικά μέσα θέλουν όλο και περισσότερο κοινό, όλο και περισσότερους θεατές, όλο και μεγαλύτερες θεαματικότητες, ενώ ο ανταγωνισμός τους κονιορτοποιεί κάθε προσπάθεια κατάκτησης κάποιας ποιότητας. Και από την άλλη η παιδεία μας αδυνατεί να οπλίσει τη νεολαία μας με δυνατότητες και κριτήρια ποιοτικών επιλογών. Οπότε όλα αυτά με μπερδεύουν και με κάνουν να μη βλέπω κάποιο τρόπο διαφυγής, ενώ υποψιάζομαι ότι οσονούπω θα αρχίσει να διαφθείρεται και το γούστο μας. Πάντως εγώ με μεγάλες προσπάθειες απέχω όσο μπορώ και όσο αντέχω για να αντιστέκομαι όταν βλέπω από τη μια να θριαμβεύει στα περιβόητα media η φιλοσοφία του μέγιστου κέρδους με όλα τα μέσα και σε όλα τα μέσα και κέρδος εδώ είναι και η εξουσία πάνω στην εξουσία και από την άλλη να πρέπει να αντιμετωπίσουν τα τεράστια κόστη τους από τα οποία και εμείς εισπράττουμε για να συντηρηθούν όλα τα υπερμεγέθη για τα μέτρα μας συγκροτήματα τηλεοπτικά, εκδοτικά. Οπότε φυσικό είναι μπροστά σε αυτή τη σχιζοφρενική αντίφαση να φτάνω και εγώ πολλές φορές στο σημείο να τους δικαιολογώ όταν κάνουν τα πάντα για να αυξήσουν την πελατεία τους την οποία μάλιστα συμφέρει όχι μόνο να την αυξήσουν αλλά και να τη διαμορφώσουν έτσι και να την εθίσουν στις επιλογές τους, ώστε να καταντήσει να είναι και ελαττωμένων απαιτήσεων. Είμαι μελαγχολικός και τρομοκρατημένος. Συνεχώς έχω την αίσθηση ενός πολτού που ημέρα την ημέρα διαχέεται και εισχωρεί στα πάντα. Αυτή η τερατώδης ευκολία του Internet, των κομπιούτερ, της τηλεόρασης και ότι άλλο σκεφτείς, αυτή η δυνατότητα να πλημμυρίζουν οι οθόνες μας μέχρι και των κινητών μας με εκατομμύρια μηνύματα σαχλών τις περισσότερες φορές, αυτό το ανεξέλεγκτο μπέρδεμα που γεν- 40

το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης νάει πολλές φορές σχιζοφρενικές καταστάσεις στις σκέψεις μας, στις σχέσεις μας, στα συναισθήματα μας, αυτές οι εικόνες που μας εκμηδενίζουν τη φαντασία, την πρωτότυπη σκέψη και κυρίως τη δυνατότητα να κρίνουμε, να αμφισβητούμε, να επιλέγουμε, νομίζω πως δημιουργούν και όχι τόσο σε εμάς, εμείς ακόμα διαθέτουμε κάποιες αντιστάσεις και κάποιους τρόπους διαφυγής, αλλά στις επόμενες γενιές. Όλα αυτά λοιπόν δημιουργούν ένα νέο είδος ανθρώπων που δεν θέλω και δεν μπορώ να φανταστώ στο μέλλον το πρόσωπο τους και τη μοίρα τους. Και όμως παρ όλα αυτά τα αρνητικά που σας είπα δεν είμαι καθόλου εναντίον. Διότι ξέρω συγχρόνως και τις θαυμαστές δυνατότητες τους όλων αυτών των μέσων και είμαι βέβαιος ότι αν δεν πέρναγαν στην κυριαρχία ψυχρών πλουτοκρατών θα μπορούσαν να λειτουργήσουν υπέρ μιας πιο ανθρώπινης κουλτούρας, υπέρ ενός φοβερά ενδιαφέροντος πολιτισμού. Όμως τώρα πια δεν ξεγελιέμαι και τόσο. Η μάχη βέβαια είναι άνιση. Αλλά δίνεται άνισα πάλι. Τα εκατομμύρια τόνων λάσπης που διοχετεύονται συνεχώς και ανεξέλεγκτα μέσα από καλώδια και αόρατες ίνες θα πνίξουν φοβάμαι και τα λίγα ποιοτικά προγράμματα γιατί όπως είπα πιο πάνω οι επιλογές του μεγάλου κοινού ακόμα και λόγω παιδείας δεν θα βασίζονται σε αρκετά ισχυρά αισθητικά κριτήρια, οπότε με τον καιρό αυτό το κοινό όλο και θα παθητικοποιείται. Οι υπόλοιποι, οι λίγοι, αυτοί που θα έχουν μια άλλη πρόταση, μια άλλη ανάγκη, θα αντιμετωπίζονται περίπου ως ενοχλητικές μειονότητες. Ξέρω βέβαια ότι δεν θα τους είναι εύκολο να εξασφαλίσουν τη σιωπή τους ή και τη σιωπηρή συναίνεση τους. Κάποιες φωνές θα ακούγονται, κάποια ποιότητα θα διαφεύγει. Ας πλεονάζει το μέτρο ή και το κακόγουστο. Όπως και να το κάνουμε, η ποιότητα είναι μια ανάγκη της ανθρώπινης φύσης. Δεν λέω, μια χαρά περνάμε και έτσι. Υπάρχουν και ενδιαφέροντα ρεπορτάζ και ενδιαφέροντα προγράμματα γενικότερου ενδιαφέροντος, κάπου - κάπου προκύπτουν και θαυμάσια φιλμ και ενδιαφέροντα σήριαλ όπως τώρα παραδείγματος χάρη που παίζεται το «10», το «Άμυνα Ζωής» και παλιότερα ο «Κίτρινος Φάκελος» όπως και κάποια αμερικάνικα σημαντικότατης γραφής. 41

ΜΜΕ & Λογοτεχνία Είπαμε, η μάχη δεν θα χαθεί εύκολα. Οι άνθρωποι από τη γέννηση τους διψάνε για όμορφες ιστορίες και αυτή την ανάγκη τους δεν μπορεί να την καταργήσει κανένας κυρίαρχος των πολυμέσων, πράγμα που μας δίνει ελπίδες ότι δεν είναι εύκολο να καταστραφούν όλα, αλλά δεν ξέρω πόσο θα αντέξουν οι επόμενες γενιές, πόσο πολύτιμο χρόνο δεν θα χάνουν ανοήτως ταξιδεύοντας άνευ λόγου στις χιλιάδες διακλαδώσεις του Internet, οπότε δεν θα τους μένει καθόλου καιρός για αυτές τις θαυμάσιες εξαιρέσεις. Πάντως εγώ για την ώρα προσωπικά εγώ εμπιστεύομαι πολύ περισσότερο τις εφημερίδες, το ραδιόφωνο και τον περιοδικό Τύπο. Βοηθούν πραγματικά και αρκετά την λογοτεχνία. Και αυτά βέβαια ανήκουν στα μαζικά μέσα επικοινωνίας. Εντούτοις κάτι παραπάνω μας δίνουν και υπόγεια κάπως αντιμάχονται με τα υπόλοιπα. Είμαι περισσότερο με το μέρος τους, αν και η εικόνα της μικρής οθόνης, όχι πια και τόσο μικρής, αισθάνομαι ότι καθημερινά με διαφθείρει όλο και περισσότερο. Θα το πω άλλη μια φορά, δεν είμαι εναντίον της, αλλά όταν ξέρω σε τίνος χέρια στη μεγάλη πλειοψηφία τους βρίσκεται ο προγραμματισμός της, από το γούστο ποιών εξαρτάται η ποιότητα ενός προγράμματος απελπίζομαι. Αλλά και απελπισμένος πάλι εκεί επιστρέφω. Τι να πω; Και έξω να είσαι, το ξέρω, κάποιον κοροϊδεύεις, γιατί στην ουσία πάλι μέσα είσαι. Είμαστε τραγικά εξαρτημένοι. Αυτή είναι η αλήθεια. Όποιος θα μας σώσει. Και μέσα σε όλο αυτό το πανδαιμόνιο, της νέας μας πραγματικότητας προσπαθώ να φανταστώ το ρόλο της, το ρόλο της γραφής, γιατί και η γραφή κάποτε ήταν και αυτή ένα νέο μέσο επικοινωνίας. Να φανταστώ λοιπόν το λόγο της γραφής και της λογοτεχνίας εν γένει. Φοβάμαι πως εδώ και καιρό οι συγγραφείς βρίσκονται μπροστά σε ανατροπές. Όπως είπα και στην αρχή ας μη ξεγελιόμαστε από την πληθώρα τεράστιων βιβλιοπωλείων, από την πληθώρα εκδοτικών οίκων, αλλά και από την πληθώρα μέτριων συγγραφέων. Διαισθάνομαι ότι κάτι διαβρώνει το έδαφος, ότι κάτι το υποσκάπτει. Οι συγγρα- 42

το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης φείς δεν τους είναι πια εύκολο σε τόσο αντίξοες συνθήκες να προβάλουν το έργο τους, να το υπερασπίσουν αρκετά, να πείσουν ή και να διαφημίσουν την αξία του. Απαιτούνται και ικανότητες άλλου είδους που δεν τις διαθέτουν όλοι το ίδιο, γι αυτό και άλλοι αξιόλογοι, κατά τα άλλα, αδικούνται έως και χάνονται και άλλοι ανάξιοι γενικώς αναδεικνύονται. Λίγο πολύ πάντως ναι οι συγγραφείς είναι μόνοι. Η αξιοπρέπεια τους δεν τους επιτρέπει να εκπορνευτούν, τουλάχιστον όσο απαιτεί η εποχή μας σε σχέση με τα media. Αρνούνται να ρίξουν νερό στο κρασί τους και τα κανάλια ή μάλλον οι καναλάρχες θέλουν και ελαφρότερα έργα, όπως και οι εκδοτικοί οίκοι. Όσοι παγιδεύονται, όλο και περισσότερα «ευπώλητα». Θα έλεγα πως η ελπίδα είναι μία. Να αντιληφθούν πριν από όλα οι άξιοι συγγραφείς την αξία τους, να έχουν πίστη στο έργο τους, αυτοεκτίμηση, να συνειδητοποιήσουν, να το χωνέψουν ότι ένας κόσμος ολόκληρος σε όλο τον πλανήτη χρειάζεται τις όμορφες ιστορίες τους. Χωρίς αυτές θα σβήσουν και οι εκδοτικοί και κανάλια. Πρωτίστως εκείνοι μας χρειάζονται, όχι εμείς αυτούς. Εμείς ένα καθήκον έχουμε, να γράφουμε καλά έργα, δυνατά, πειστικά, απολαυστικά έργα, αν κατά τύχη συμβεί και ευπώλητα, τόσο το καλύτερο και για εμάς και για εκείνους. Ευχαριστώ. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Είχες χρονομετρήσει ακριβώς Κώστα το κείμενο σου. Β. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ: Εγώ θα είμαι πεντάλεπτος. Παραδίδω το χρόνο. Κυρίες και κύριοι, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η πρόταση της Εταιρείας Συγγραφέων για μια συζήτηση γύρω από τη θέση του συγγραφέα σήμερα στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Με αφορμή την ευκαιρία ξεφύλλιζα ξανά τις τελευταίες ημέρες το τρίτομο βιβλίο του συναδέλφου Νίκου Παπαδημητρίου, «Συγγραφείς της αθηναϊκής δημοκρατίας». Τι ονόματα έχουν κοσμήσει και κοσμούν τις στήλες των εφημερίδων και τον κατάλογο των μελών της Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών! Ποιος δεν γνωρίζει τον Γεώργιο Αθάνα, Ρένο Αποστολίδη, Κώστα Βάρναλη, Τάσο Βουρνά, 43

ΜΜΕ & Λογοτεχνία Πολύβιο Δημητρακόπουλο, Μπάμπη Κλάρα, Γιάννης Καιροφύλα, Αλέξανδρο Κοτζιά, Νικόλαο Λάσκαρη, Σπύρο Λιναρδάτο, Απόστολο Μαγγανάρη, Γιάννη Μαρή, Κωστή Μπαστιά, Παύλο Νιρβάνα, Γρηγόριο Ξενόπουλο, Κώστα Ουράνη, Κωστή Παλαμά, Μάριο Πλωρίτη, Βασίλη Ραφαηλίδη, Αλέκο Σακελάριο, Σωκράτη Σκίπη, Κυριάκο Σιμόπουλο, Δημήτρη Σταμέλλο, Γεώργιο Τσοκόπουλο, Ανδρέα Φραγκιά, Πέτρο Χάρη, Αιμίλιο Χουρμούζιο και ο κατάλογος δεν τελειώνει! Αν πάμε σε οποιαδήποτε εφημερίδα και κάνουμε μια σύναξη των συντακτών και τους ρωτήσουμε αν στη μετεφηβική τους ηλικία έγραφαν ποιήματα ή διηγήματα, ένα ποσοστό άνω του 80% θα απαντήσει καταφατικά. Όλοι μέσα μας κρύβαμε έναν εκκολαπτόμενο λογοτέχνη. Λένε ότι η δημοσιογραφία δολοφονεί τον λογοτέχνη που υπάρχει μέσα στον δημοσιογράφο. Δεν το πιστεύω. Έχουμε πάρα πολλά παραδείγματα βίων παράλληλων. Εκτός αυτών βέβαια υπάρχουν και οι συγγραφείς μη δημοσιογράφοι, οι οποίοι συνεργάζονται με τις εφημερίδες κυρίως και η συμβολή τους είναι ιδιαίτερα σημαντική. Έγραψε ο ακαδημαϊκός και δημοσιογράφος Πέτρος Χάρης περίπου 20 χρόνια πριν: «Ξέρω πολύ καλά ότι η εφημερίδα στηρίζεται πάντα στην πληροφορία. Η σωστή, η εξακριβωμένη είδηση είναι το στοιχείο που κάνει την εφημερίδα χρήσιμη και την ξεχωρίζει από τον άλλο έντυπο λόγο. Όλα τα άλλα τα άρθρα, πολιτικά, οικονομικά, στρατιωτικά, εκπαιδευτικά, οι επιφυλλίδες, οι περιγραφές ξένων τόπων, οι ανταποκρίσεις, τόσα άλλα, είναι απαραίτητα έπειτα όμως από την είδηση. Την είδηση που συνδέει πλήθος ανθρώπων σε ένα σημείο, σε ένα γεγονός και τους κάνει σύνολο με αίσθηση ομοιογένειας. Η εφημερίδα είναι αλήθεια ότι δεν θα πάψει ποτέ να στηρίζεται στην είδηση, στην πληροφορία. Ωστόσο με το ραδιόφωνο και την τηλεόραση, την πρωτοκαθεδρία αυτή γνωρίζετε ότι την έχει χάσει. Όχι ότι δεν υπάρχουν πρωτογενείς πληροφορίες και ειδήσεις που εμφανίζονται κατά καιρούς στον Τύπο, αλλά η αποστολή του πια είναι η σε βάθος πληροφόρηση του αναγνωστικού κοινού. Η παραγωγή δηλαδή γνώσης, την οποία σε ένα τρίτο στάδιο μπορεί να μετατρέψει σε σοφία. Μέσα σ αυτή τη γνώση 44

το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης που παρέχουν οι εξειδικευμένοι πλέον δημοσιογράφοι και επιστήμονες είναι και αυτή που παρέχουν οι συγγραφείς. Πιστεύοντας ότι οι Έλληνες δεν έχουμε τίποτα άλλο ιδιαίτερο να δώσουμε πάρεξ ελευθερία και γλώσσα, ο λόγος και η απήχηση των συγγραφέων στα σύγχρονα μέσα μαζικής ενημέρωσης αποκτά μεγαλύτερη σημασία. Εδώ βέβαια οφείλουμε να ξεχωρίσουμε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης τουλάχιστον σε τρεις κατηγορίες. Δηλαδή στον έντυπο Τύπο, την ιδιωτική ραδιοφωνία και τηλεόραση και στη δημόσια ραδιοτηλεόραση. Πολλά τα παραδείγματα κακοποίησης της ελληνικής γλώσσας στον ιδιωτικό χώρο, όπου και βέβαια δεν ευδοκιμούν εκπομπές λόγου, βιβλίου και τέχνης, εξαιτίας της αναμενόμενης φτωχής ακροαμα-θεαματικότητος. Αντιθέτως η δημόσια ραδιοτηλεόραση εντάσσει στο πρόγραμμα της λογοτεχνικές εκπομπές που αναμφισβήτητα προάγουν το κοινό. Τώρα ο Τύπος. Ιδιαίτερα οι μεγάλες εφημερίδες συνεχίζουν την μακραίωνη παράδοση. Και όσο κι αν οι εφημερίδες έχουν αλλάξει, συντομεύοντας κείμενα, μεγεθύνοντας φωτογραφίες, χρησιμοποιώντας οπτικό υλικό όπως γραφήματα και παραστάσεις, η επιφυλλίδα, το σημείωμα του διανοούμενου, του λογοτέχνη, του συγγραφέα, δεν είναι απλώς το αλατοπίπερο που νοστιμίζει τη συνταγή, αλλά είναι ένα βασικό υλικό της. Ο συγγραφέας πολλές φορές με τη ματιά του δίνει την άλλη διάσταση. Συμβάλει σε αυτό που λέμε κριτική άποψη, η οποία οδηγεί στη γνώση που μπορεί να μετατραπεί σε σοφία. Η σοφία βέβαια είναι το τελικώς επιθυμητόν. Ο σύγχρονος πολίτης έχει όλες τις ευκολίες να είναι άμεσα ενημερωμένος για το τι συμβαίνει στον πλανήτη σχεδόν την ώρα που αυτό συμβαίνει είτε από το ραδιόφωνο, είτε από την τηλεόραση, είτε από το Διαδίκτυο. Τι του λείπει; Οι διαστάσεις ενός γεγονότος, οι διαστάσεις ενός χρονίζοντος ζητήματος. Εδώ η συμβολή του συγγραφέα είναι σημαντική. Όχι σε όλα τα θέματα, σε πολλά όμως. Ο λόγος του έχει μια ιδιαίτερη βαρύτητα και απήχηση. Δεν είναι τυχαίο ότι πάρα πολλές φορές, έστω και απο- 45

ΜΜΕ & Λογοτεχνία σπασματικά, αναπαράγεται από τα σοβαρά ραδιοτηλεοπτικά μέσα. Βέβαια δεν είναι μόνο οι απόψεις, οι επιφυλλίδες, τα σημειώματα. Είναι η παρουσίαση των συγγραφέων μέσα από λογοτεχνικά έργα που εκδίδουν και προσφέρουν οι εφημερίδες και μέσα από τα ειδικά ένθετα. Εδώ θέλω να ευλογήσω λίγο τα γένια μας αναφέροντας το ειδικό ένθετο της «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ» που εκδίδεται κάθε Παρασκευή στη Βιβλιοθήκη. Τις δυσκολίες αυτών των επιχειρημάτων, των ένθετων, τις ανέπτυξε καθαρότατα ο Διευθυντής των «ΝΕΩΝ» και συνάδελφος ο κ. Καψής. Η απήχηση όμως του λόγου του συγγραφέα δεν λειτουργεί μόνο σε σχέση με τον αναγνώστη, τον ακροατή, τον θεατή του μέσου. Λειτουργεί, πρέπει να λειτουργεί και εσωτερικά. Παιδευτικά κυρίως για τους νέους δημοσιογράφους. Πρέπει επισημαίνω να αποτελεί μια πηγή εκπαίδευσης, την τέχνη της γραφής, την οικονομία και τη σωστή χρήση των λέξεων. Θα μπορούσα να παραθέσω πλήθος άλλων επιχειρημάτων που να ενισχύουν την πεποίθηση ότι ο λόγος του συγγραφέα διαχρονικά στα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχει απήχηση και βαρύτητα. Αλλά και η χρησιμότητα της λειτουργίας του εντός αυτών, όπως σας είπα είναι πολλαπλή. Ο χρόνος δεν μου επιτρέπει, επιτρέπει όμως μια διαπίστωση. Τύπος και λογοτεχνία πήγαιναν, πηγαίνουν και φαίνεται ότι θα πηγαίνουν πάντα μαζί. Σας ευχαριστώ. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Ο Χρήστος Παναγόπουλος ο οποίος δέχθηκε αρκετά πυρά υποθέτω. Χ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ: Ο έτερος Παναγόπουλος. Κύριε Υπουργέ, κυρίες και κύριοι, αρκετά χρόνια πριν ο τότε Πρωθυπουργός της Γαλλίας Εντουάρ Μπαλαντίρ στις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησης του έκανε ειδική αναφορά σε ανησυχητικά πολιτιστικά προβλήματα στη γαλλική κοινωνία. Τη μείωση στην κατανάλωση βιβλίων και την πτώση των εισιτηρίων στις κινηματογραφικές αίθουσες. Εξέφραζε δε τότε την επιθυμία να ευνοήσει την πρόσβαση μεγαλύτερου αριθμού ανθρώπων στα πνευματικά πράγματα προσφέροντας στον καθένα κατά την προσφιλή έκφραση του Αντρέ Μαλ- 46

το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης ρό, τα κλειδιά του θησαυρού. Και αν αυτά γίνονταν στη Γαλλία κάποια χρόνια πίσω, πόσο αισιόδοξοι θα μπορούσαμε να είμαστε στη χώρα μας σήμερα, όταν σύμφωνα με επίσημες έρευνες της Ε.Ε. οι Έλληνες πολίτες δαπανούν μόνο το 4,5% του προϋπολογισμού τους σε πολιτιστικές εκδηλώσεις, το δεύτερο χαμηλότερο ποσοστό σε ολόκληρη την Ευρώπη, ενώ αντίθετα κατέχουμε τα πρωτεία στις ώρες ημερήσιας τηλεθέασης. Σε αυτόν λοιπόν τον άκρως ανταγωνιστικό κόσμο και σε ένα περιβάλλον όπου κυρίως η τηλεόραση έχει κυριολεκτικά διεισδύσει σε όλους τους τομείς της κοινωνίας, ανακατεύοντας αλήθεια και εικόνα, διαφήμιση και μήνυμα, πολίτη και κοινό, πολιτική και δημοσκόπηση, πόσο εύκολο άραγε είναι να προσφέρεις τα κλειδιά του θησαυρού; Αλλά ακόμα και αν τα προσφέρεις, πόσο το ευήκοα ώτα θα βρεις; Μέσα σε αυτή τη δυσοίωνη ατμόσφαιρα ποιος είναι ο ρόλος των συγγραφέων και των διανοουμένων γενικότερα και πόσο εφικτό είναι να φτάσει ο λόγος τους σε μεγάλα ακροατήρια στο ευρύ κοινό; Είναι αλήθεια πως εμείς, οι μη λογοτέχνες, συνήθως αναζητούμε τους δημιουργούς αναμένοντας να εκφράσουμε την ιδιοφυΐα τους την κάθε εποχή, πράγμα που διαπιστωμένα το κάνουν πολύ καλύτερα και από τους πολιτικούς και από τους επαΐοντες. Ιδιαίτερα εμείς οι δημοσιογράφοι έχουμε τύχη που εκατομμύρια συμπολίτες μας θα ζήλευαν. Έχουμε την ευκαιρία να ζούμε από κοντά τους λογοτέχνες μας στην εποχή τους είτε ήδη έχουν γίνει διάσημοι είτε όχι, καλύπτοντας τις δραστηριότητες τους, προβάλλοντας το έργο τους, παρακολουθώντας τον στοχασμό τους εν τω γίγνεσθαι. Και αυτή η επαφή αφήνει πάντα μια θετική αύρα για τον δημοσιογράφο. Αποτελεί πηγή στοχασμού, βελτιώνει πολλές φορές τη δική μας προσέγγιση στα πράγματα. Όμως πέρα από την εν γένει επαγγελματική μας προσέγγιση με τους ανθρώπους 47

ΜΜΕ & Λογοτεχνία του πνεύματος και της τέχνης, μέσω του ρεπορτάζ, των συνεντεύξεων κλπ., έχουμε πολλές φορές την ευκαιρία να ζούμε καθημερινά μαζί τους στα διπλανά γραφεία, καθώς η σχέση λογοτεχνίας και δημοσιογραφίας είναι πολύ στενή και αρκετοί από τους λογοτέχνες μας ζουν βιοποριστικά από τη δημοσιογραφία. Και εκεί εμείς, που η φύση δεν μας προίκισε με το δικό τους ταλέντο, βιώνουμε την προσέγγιση των ανθρώπων αυτών στην καθημερινότητα σε βαθμό τέτοιο που μερικές φορές ξεχνάμε την άλλη τους ιδιότητα. Διαπιστώνουμε ότι αυτοί που αύριο με ένα έργο τους μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο σκέψης εκατομμυρίων ανθρώπων ταυτόχρονα είναι πολλοί απλοί, βιώνουν τις ίδιες χαρές, αγωνίες και προβλήματα που όλοι μας ζούμε. Είναι με άλλα λόγια άνθρωποι απλοί καθημερινοί, αλλά και ταλαντούχοι. Ίσως οι καταλληλότεροι, ιδιαίτερα σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, να σπρώξουν τα πράγματα προς τη σωστή κατεύθυνση. Τι κάνουμε όμως εμείς, ο καθένας βέβαια από τη θέση που βρίσκεται και υπηρετεί, για να διευκολύνουμε τη διάχυση του λογοτεχνικού εν προκειμένω λόγου στο ευρύ κοινό, αλλά και την πρόσβαση ταυτόχρονα του ευρέως κοινού στο λόγο αυτό; Προσωπικά, μολονότι βρίσκομαι σε πλεονεκτική θέση, μια και είμαι Πρόεδρος της δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης και όχι κάποιου ιδιωτικού τηλεοπτικού σταθμού, θα πρέπει να αναγνωρίσω τις βαρύτατες ευθύνες των ηλεκτρονικών μέσων για τη διαμόρφωση του σημερινού μοντέλου του τηλεοπτικού ανθρώπου. Ταχύτητα, εικόνες επάλληλες και αλλεπάλληλες, πληροφορίες ανεπεξέργαστες, ανηλεής βομβαρδισμός. Και εκεί μπροστά στην οθόνη της τηλεόρασης το ανθρώπινο πνεύμα χάνει σιγά - σιγά την ικανότητα του να συλλογίζεται βυθιζόμενο στην απόλυτη πρακτικότητα. Μίλησα πριν όμως για την πλεονεκτική θέση τη δική μου. Είναι πράγματι έτσι. Η ΕΡΤ, η δημόσια ραδιοτηλεόραση, παρά το γεγονός ότι ως οφείλει παίζει στο παιχνίδι του ανταγωνισμού και της αγοράς, καταφεύγει να προσφέρει με πολλούς τρόπους τα κλειδιά του παραδείσου σε μεγάλα ακροατήρια. 48

το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης Ξέρετε, κάποια χρόνια πριν, μετά πάντως τη σχετικά βίαιη και εξαιρετικά άναρχη είσοδο των ιδιωτικών καναλιών στο ραδιοτηλεοπτικό τοπίο, στην ΕΡΤ υπήρχαν δυο κεντρικές αντιλήψεις. Η ΕΡΤ είναι μη κερδοσκοπική, άρα μπορεί να είναι ελλειμματική. Λάθος. Δεύτερη, η ΕΡΤ έχει υποχρέωση -και προσέξτε τη λέξη- να μεταδίδει εκπομπές για τον βιβλίο, τον πολιτισμό κλπ. Το αποτέλεσμα ήταν να εμφανίζονται στο πρόγραμμα της εκπομπές ειδικές, φτιαγμένες όμως με μια αντίληψη κα έναν τρόπο που οδηγούσε το κοινό όπως λέει και ο Σαββόπουλος στα πιο βαθιά χασμουρητά. Φυσικά και υπήρχαν φωτεινές εξαιρέσεις, που όμως επιβεβαίωναν τον κανόνα. Τα τελευταία χρειάζεται η ΕΡΤ έχοντας ξεπεράσει τα παραπάνω σύνδρομα αντιμετωπίζει το βιβλίο αλλά και κάθε πολιτιστική δραστηριότητα σφαιρικά και την υποστηρίζει ποικιλότροπα. Εκεί εντάσσεται κ. Κουμανταρέα και το πείραμα Πιβό πέρυσι, προκειμένου να βρούμε τρόπους που να μη χασμουριέται το κοινό ή να προσελκύσουμε μεγαλύτερα κοινά. Ίσως δεν ήταν στο καιρό τους. Και εκεί είναι και η φετινή εκπομπή του Αντώνη του Χρυσοστομίδη που νομίζω ότι σιγά - σιγά προσεγγίζει αυτό που ψάχνουμε. Οι εκπομπές λοιπόν ελκυστικές, όχι απαραίτητα ειδικές ή για ειδικό κοινό, φτιαγμένες έτσι που να αγγίζουν ή να αφορούν μεγαλύτερες ομάδες κοινού. Με την επικοινωνιακή υποστήριξη πολιτιστικών δράσεων που αφορούν το βιβλίο, την ποίηση, τη λογοτεχνία. Μόνο το 2007 υποστηρίξαμε επικοινωνιακά τα λογοτεχνικά βραβεία που έχει θεσμοθετήσει το περιοδικό «ΔΙΑΒΑΖΩ» αλλά και εκείνα του περιοδικού «(ΔΕ)ΚΑΤΑ». Επίσης υποστηρίξαμε επικοινωνιακά τις εκδηλώσεις που διοργάνωσε το ΕΚΕΒΙ γα το Έτος Εγγονόπουλου, αλλά και με δράσεις κοινές που αναπτύσσουμε σε συνεργασία με σημαντικούς Οργανισμούς, όπως το ΕΚΕΒΙ, τους Συνδέσμους Εκδοτών Βιβλιοπωλών ή τις Συλλογικές Οργανώσεις των Συγγραφέων. Φέτος αποφασίσαμε η ΕΡΤ και το ΕΚΕΒΙ να συνδιοργανώσουμε το Βραβείο Αναγνωστών 2007, ένα διαφορετικό 49

ΜΜΕ & Λογοτεχνία λογοτεχνικό βραβείο, που έχει ήδη αγαπηθεί και καθιερωθεί από το αναγνωστικό κοινό. Μέχρι τις 2 Δεκεμβρίου, την άλλη βδομάδα, την Κυριακή, οι Έλληνες αναγνώστες θα μπορούν να ψηφίσουν το αγαπημένο τους ελληνικό μυθιστόρημα αποστέλλοντας SMS. Το καινοτόμο του προγράμματος βρίσκεται στο ότι ο θεσμός του βραβείου μεγαλώνει και επεκτείνεται στην ελληνική περιφέρεια μέσα από το πανελλαδικό δίκτυο της ΕΡΤ, με έναν πραγματικά ενδιαφέροντα τρόπο. Το κοινό θα έχει την ευκαιρία και έχει την ευκαιρία και γνωρίζει περισσότερο τα προτεινόμενα βιβλία και τους συγγραφείς τους μέσα από τα σποτ, αλλά και τις ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές της ΕΡΤ και των 19 περιφερειακών ραδιοφωνικών της σταθμών ανά την Ελλάδα. Σημαντικοί Έλληνες κριτικοί λογοτεχνίας, όπως ο Αλέξης Ζήρας, η Ελισάβετ Κοτζιά, και ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, καθώς και ο συγγραφέας Διονύσης Μαλιβέρας είναι εκείνοι που επέλεξαν τη δεκάδα του βιβλίου από την οποία καλείται να ψηφίσει το κοινό. Στην ΕΡΤ σήμερα έχουμε μια άλλη αντίληψη για τα πράγματα. Δεν παράγουμε μόνο ειδικές πολιτιστικές εκπομπές που από τα πράγματα απευθύνονται σε περιορισμένο κοινό. Η λογική και η αντίληψη της προώθησης αυτού που αποκαλούμε σύγχρονος ελληνικός πολιτισμός, διατρέχει το σύνολο σχεδόν του προγράμματος της τηλεόρασης και της ραδιοφωνίας. Σύγχρονοι λογοτέχνες και συγγραφείς, φιλόσοφοι και επιστήμονες εμφανίζονται σε εκπομπές, αρθρώνοντας το δικό τους ιδιαίτερο λόγο, αγγίζοντας ευρύτερα ακροατήρια. Αν σε αυτά προσθέσουμε την παράδοση που έχει η ΕΡΤ από τα πρώτα κιόλας χρόνια της λειτουργίας της στη διασκευή για την τηλεόραση έργων Ελλήνων λογοτεχνών, όπως το «Προς Οφρύνιο» του κ. Κουμανταρέα που είναι δίπλα μας. Μ. ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ: Οφρύνιο; Του Δρακονταειδή είναι. 50

το παρόν και το μέλλον μιας συμπόρευσης Χ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ: Συγνώμη. Νόμιζα ότι ήταν δικό σας, συγνώμη. Μ. ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ: Εμένα έχουν χρόνια να με παίξουν στην ΕΡΤ. Χ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ: Νομίζω ότι έφτασε ο καιρός. Αλλά και στην ενίσχυση και υποστήριξη κινηματογραφικών ταινιών, των οποίων το σενάριο βασίζεται σε έργα Ελλήνων συγγραφέων, αντιλαμβάνεται και ο πλέον κακόπιστος πως ο ρόλος της ΕΡΤ είναι εντελώς διαφορετικός, διακριτός και σε κάθε περίπτωση θετικός. 180 είναι περίπου τα έργα Ελλήνων συγγραφέων που προβλήθηκαν από την ΕΡΤ με τη μορφή των τηλεοπτικών σειρών ή των τηλεταινιών, με πιο πρόσφατα το «Άμυνα ζώνης» του Πέτρου Μάρκαρη. Με τη δέσμευση πως η ΕΡΤ ότι θα προσφέρει πάντοτε βήμα φιλόξενο και θερμό στους διανοούμενους αυτού του τόπου, εφευρίσκοντας καινούριους τρόπους και μεθόδους ώστε ο λόγος τους να φτάσει στα ιδιαίτερα δυνατά ακροατήρια, θα κλείσω την εισήγηση μου. Ευχαριστώ πολύ. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Ο κ. Παπουτσάνης έχει το λόγο. Γ. ΠΑΠΟΥΤΣΑΝΗΣ: Σας ευχαριστώ. Και θα ήθελα να ευχαριστήσω τους διοργανωτές για την πρόσκληση αυτή, την Εταιρεία Συγγραφέων, τον Πρόεδρο της, που είχαν την ιδέα, τη Γενική Γραμματέα Τύπου και Ενημέρωσης που συνεισέφερε στην οργάνωση και στην εκτέλεση της. Πρόκειται για πρωτοβουλία που φέρνει κοντά δυο είδη γραφής, τη λογοτεχνική και τη δημοσιογραφική, αλλά και δυο είδη γραφιάδων: τους συγγραφείς, τους λογοτέχνες και τους δημοσιογράφους. Παρά τα όσα λέγονται, έχουμε -άλλοι λένε πολλά, εγώ λέω κάποια, αρκετά ίσωςκοινά μεταξύ μας. Όπως όλοι γνωρίζουμε τα όρια ανάμεσα σε αυτούς τους δυο χώρους είναι συχνά, προς Θεού, όχι πάντα δυσδιάκριτα και οι μεν με ευκολία πηδούν στο στρατόπεδο των δε και το αντίστροφο. Και αυτό δεν είναι τυχαίο. Συχνά υπάρχουν κοινά στοιχεία ανάμεσα στην καλή δημοσιογραφική δουλειά και στη λογοτεχνία. 51

ΜΜΕ & Λογοτεχνία Το πιο προφανές είναι ότι και οι δυο επιχειρούμε να αποτυπώσουμε υποκειμενικά την πραγματικότητα αντλώντας από διαφορετικές δεξαμενές. Εμείς οι δημοσιογράφοι από τα γεγονότα, τις ειδήσεις, την καθημερινότητα και οι λογοτέχνες περισσότερο από το προσωπικό βίωμα ή την ιστορία. Η στόχευση όμως είναι σε μεγάλο βαθμό κοινή. Και οι δυο προσπαθούμε να περιγράψουμε, να καθρεφτίσουμε αυτό που συμβαίνει γύρω μας. Τα πάθη των ανθρώπων και τα σημαντικά γεγονότα της ιστορίας. Κατά τη γνώμη μου ωστόσο δεν είναι αυτό το σημαντικότερο. Το σημαντικότερο είναι πιστεύω ότι τόσο η δημοσιογραφία όσο και η λογοτεχνία δεν καθρεφτίζουν απλώς την πραγματικότητα ή την καθρεφτίζουν, την περιγράφουν μερικώς. Στην ουσία την επινοούν, την επινοούμε. Και το λέω αυτό με την θετική σημασία της λέξης όχι με την έννοια της παραπληροφόρησης ή της κατασκευής ψεύτικων ειδήσεων για τις οποίες εμείς οι δημοσιογράφοι συχνά και ενίοτε δικαίως κατηγορούμαστε. Διότι κάθε εφημερίδα, όπως και ο κάθε ραδιοφωνικός, τηλεοπτικός σταθμός προτείνει πιστεύω στην ουσία μια εκδοχή της πραγματικότητας. Αποτελεί μια πρόταση που έχει τη δική της αισθητική, τη δική της ηθική και τη δική της αλήθεια και από αυτή την άποψη δημοσιογραφία και λογοτεχνία μετέχουν σε έναν εν πολλοίς κοινό αγώνα να συνδιαμορφώσουν αλλά και να ερμηνεύσουν μια πραγματικότητα που να έχει ενδιαφέρον και αισθητική αξία, ομορφιά και φυσικά αλήθεια. Εκεί που οι δρόμοι μας χωρίζουν, ευτυχώς για τη λογοτεχνία, είναι στον ορίζοντα αυτής της στόχευσης. Ο δημοσιογράφος στην εφημερίδα λειτουργεί και σκέφτεται με ορίζοντα την επόμενη μέρα. Το πολύ την επόμενη Κυριακή. Στο ραδιόφωνο το επόμενο λεπτό. Στην τηλεόραση ως το επόμενο δελτίο ειδήσεων. Η πρόταση μας χάνεται, εξατμίζεται όταν το άλλο πρωί θα κυκλοφορήσει το καινούριο φύλλο. Η λογοτεχνία αντίθετα όπως όλοι εσείς ξέρετε καλύτερα από εμάς, βάζει στοίχημα με το χρόνο, αν είναι δυνατόν με την αιωνιότητα. Τελειώνοντας θέλω να τονίσω ότι θεωρώ αυτονόητο πως η συνύπαρξη της λογοτεχνίας με τις εφημερίδες ειδικότερα και τα ΜΜΕ γενικότερα, αποβαίνει παραγω- 52