Η σπουδαιότητα των Παραγόντων «Υλικοτεχνική Υποδομή» και «Πόροι» στις εκπαιδευτικές διεργασίες

Η σπουδαιότητα των Παραγόντων «Υλικοτεχνική Υποδομή» και «Πόροι» στις εκπαιδευτικές διεργασίες Περίληψη Ευστάθιος Αθ. Ζωγόπουλος Δρ. Μηχανικός Ε.Μ.Π Σχολικός Σύμβουλος ΠΕ12.04 Στο παρόν άρθρο θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε δύο από τους αντικειμενικά σπουδαιότερους παράγοντες βελτίωσης των εκπαιδευτικών διεργασιών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Της υλικοτεχνικής υποδομής και των διατιθέμενων πόρων. 1.1 Η Υλικοτεχνική υποδομή Η ποιότητα της εκπαίδευσης εξαρτάται τόσο από τις άυλες, όσο και από τις υλικές εισροές, όπως είναι οι υλικοτεχνικές υποδομές και οι παράγοντες που τις καθορίζουν. Ο σχολικός χώρος ουσιαστικά ενσαρκώνει ενεργά, δυναμικά και βιωματικά τον κοινωνικό ρόλο του σχολείου. Για το λόγο αυτόν εντάσσεται στις σημαντικές παραμέτρους των εκπαιδευτικών διεργασιών, των οποίων την ποιότητα κάθε φορέας εκπαιδευτικής πολιτικής, προγραμματισμού, σχεδιασμού και οργάνωσης οφείλει να μελετά, να αξιολογεί και να βελτιώνει. Οι χρήστες έχουν άποψη για το χώρο της σχολικής μονάδας τους καθώς τους αφορά άμεσα, οπότε έχουν απαιτήσεις και προσδοκίες. Ο σχολικός χώρος παρουσιάζει ιδιαιτερότητες, κοινωνικές διαφοροποιήσεις και αποκλίσεις στις αναπαραστάσεις, τις προσδοκίες και τις απαιτήσεις των ατόμων (Γκιζελή, κ.ά., 2007). Ο σχολικός χώρος και όλα όσα αυτός εμπεριέχει, άπτεται ζητημάτων που αποτελούν την πεμπτουσία των εκπαιδευτικών διεργασιών, δεδομένου ότι συμβάλλει στην κοινωνικοποίηση των μαθητών, στις συμμετοχικές διαδικασίες και στις πολυπολιτισμικές συναναστροφές όλων των εμπλεκομένων στις εκπαιδευτικές διαδικασίες. Δίχως να παραγνωρίζεται ότι μία άρτια σχολική υλικοτεχνική υποδομή συμβάλλει άμεσα και καθοριστικά στην επίτευξη των εκπαιδευτικών στόχων, θα πρέπει να αναγνωρίζονται ως ιδιαίτερα σημαντικές οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές αξίες του σχολικού χώρου, οι οποίες συμβάλλουν ενεργά στην ανθρωπιστική παιδεία του ατόμου, στην πνευματική του καλλιέργεια, στην ανάπτυξη κουλτούρας της αισθητικής και, επομένως, στην ανάπτυξη ολοκληρωμένης προσωπικότητας (ΥΠΕΠΘ / Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2008). 47

1.2 Ανάλυση του Παράγοντα «Υλικοτεχνική Υποδομή» Η ανάλυση των κριτηρίων του συγκεκριμένου παράγοντα μπορεί να επιτευχθεί με την αναγνώριση των κτιριακών εγκαταστάσεων των τμημάτων και των αιθουσών ως συστήματα που συνδέονται μεταξύ τους. Αυτό το στοιχείο αναγνωρίζει ότι το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας γίνεται με διασταυρούμενες λειτουργίες και ότι τα αποτελέσματα επηρεάζονται από την αλληλεπίδραση μεταξύ των συστατικών στοιχείων του συστήματος και των εξωτερικών παραγόντων. Αναγνωρίζει επίσης ότι οι αιτίες και τα αποτελέσματα διαφέρουν σε χρόνο και τόπο. Ως κριτήρια μπορούμε να αναγνωρίσουμε τα ακόλουθα: 1.2.1 Καταλληλότητα Χώρων Κτιρίου Η πληρότητα, η ποιότητα και η καταλληλότητα των σχολικών χώρων και η ορθολογική διάταξή τους με βάση τις ανάγκες του σχολικού προγράμματος, των μαθητών και των εκπαιδευτικών, είναι σημαντικές υλικές συνθήκες για τη διαμόρφωση ενός ευχάριστου, δημιουργικού και λειτουργικού περιβάλλοντος μάθησης. Το κριτήριο αυτό θα πρέπει να διερευνηθεί λαμβάνοντας υπόψη τον αριθμό των μαθητών και του προσωπικού, την ηλικία των μαθητών, καθώς και τις ανάγκες των διαφόρων μαθημάτων και δραστηριοτήτων που υπαγορεύονται από το πρόγραμμα σπουδών. Επίσης, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη οι προδιαγραφές, όπως αυτές ορίζονται στην ισχύουσα νομοθεσία (Ζωγόπουλος, 2011). Ιδιαίτερα σημαντική είναι η διερεύνηση της επάρκειας και καταλληλότητας για τους μαθητές ειδικής αγωγής. Η διευκόλυνση και εξυπηρέτηση στα άτομα με ειδικές ανάγκες Α.Μ.Ε.Α αποτελεί σημαντικό δείκτη για την ευαισθητοποίηση της σύγχρονης εκπαίδευσης σε ζητήματα που αφορούν στο σεβασμό της ανθρώπινης προσωπικότητας. Η κατάλληλη διαρρύθμιση και θέσπιση προδιαγραφών των διαθέσιμων χώρων όπως π.χ. οι αίθουσες, οι διάδρομοι, το προαύλιο, οι χώροι πράσινου, οι αθλητικές εγκαταστάσεις, η υποδομή για μαθητές με ειδικές ανάγκες, οι ειδικοί χώροι του σχολείου (βιβλιοθήκη, εργαστήρια, εργαστηριακή αίθουσα Πληροφορικής-ΤΠΕ, αίθουσες εκδηλώσεωνπολλαπλών χρήσεων, χώροι ψυχαγωγίας και αναψυχής μαθητών, αθλητικές εγκαταστάσεις, γραφεία καθηγητών, τουαλέτες-χώροι υγιεινής, χώρος κυλικείου κ.λπ.), δύναται να συμβάλουν στη δημιουργία κλίματος επικοινωνίας και να αποτελέσουν εφαλτήριο τέλεσης εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, συμβάλλοντας αποτελεσματικά στην ενεργή διδασκαλία και μάθηση. Οι χώροι και οι εγκαταστάσεις οφείλουν να είναι λειτουργικοί και να διαμορφώνουν άνετο και ασφαλές περιβάλλον, ικανό να καλύψει τις μαθησιακές και κοινωνικές ανάγκες όλων των μαθητών και τις εργασιακές 48

ανάγκες των εκπαιδευτικών. Ας δούμε για παράδειγμα τα γραφεία των εκπαιδευτικών. Πρόκειται για έναν χώρο παραγωγής εκπαιδευτικού έργου (φωτοτυπίες κειμένων, προετοιμασία διαγωνισμάτων, αναζήτηση βιβλιογραφικών πηγών, σχεδίαση διδασκαλίας, ενημέρωση βιβλίων απουσιών, ύλης, αλληλογραφία, συνόλου διοικητικών εργασιών), για έναν χώρο ανθρώπινης επαφής, επικοινωνίας και ανάπτυξης προβληματισμού (εκπαιδευτικών μεταξύ τους, μεταξύ εκπαιδευτικών και γονέων, μεταξύ εκπαιδευτικών και μαθητών) και παράλληλα για έναν προσωπικό χώρο του εκπαιδευτικού. Ένα άλλο παράδειγμα είναι ο ρόλος των αιθουσών διδασκαλίας, ο οποίος για να γίνει κατανοητός στη διδακτική διαδικασία είναι απαραίτητη η εξέταση του περιεχομένου της διδασκόμενης ύλης, της συνάφειας και σχετικότητας του εξοπλισμού με το προς διδασκαλία αντικείμενο, του αριθμού των εκπαιδευομένων σε κάθε τμήμα, όπως επίσης και της τεχνολογικής υποστήριξης που παρέχεται στους μαθητές για να επιδοθούν απρόσκοπτα σε δραστηριότητες ενεργητικής και βιωματικής μάθησης. Ένα άλλο ζήτημα που πρέπει να ληφθεί υπόψη και να αντιμετωπιστεί, είναι αυτό της συστέγασης καθώς και του ωραρίου λειτουργίας των σχολικών μονάδων. 1.2.2 Καταλληλότητα και Ευκολία Πρόσβασης Εξοπλισμού Η υλικοτεχνική υποδομή και ο εξοπλισμός (επίπλωση, υλικά, όργανα, εποπτικά μέσα, μηχανήματα κ.λπ.) θα πρέπει να επαρκούν και να ανταποκρίνονται στις σύγχρονες διδακτικές και μαθησιακές διαδικασίες. Η τεχνολογική έκρηξη των ημερών μας έχει επαναπροσδιορίσει την έννοια των ποιοτικών εκπαιδευτικών υπηρεσιών. Η χρήση των υπολογιστών και η πρόσβαση στο διαδίκτυο χρησιμοποιούνται με ποικίλους τρόπους στις εκπαιδευτικές μονάδες στις κύριες και στις υποστηρικτικές διαδικασίες. Η έννοια της Τεχνολογίας είναι ευρεία και δεν περιλαμβάνει απλά τη χρήση υπολογιστών. Περιλαμβάνει το σύνολο των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) καθώς και το σύνολο του εργαστηριακού εξοπλισμού. Πληροφορίες, όσον αφορά στη χρήση της τεχνολογίας, βασίζονται σε μετρήσεις σχετικές κυρίως με τη διαθεσιμότητα υλικού και πρόσβασης στο διαδίκτυο και την αναλογία μαθητών προς ηλεκτρονικούς υπολογιστές, μετρώντας το βαθμό πρόσβασης των εκπαιδευομένων σε αυτούς. Πιο συγκεκριμένα, η ευρεία χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών στις μέρες μας, έχει καταστήσει το συγκεκριμένο τεχνολογικό βοήθημα απαραίτητο εργαλείο στην καθημερινότητά μας. Οι εκπαιδευτικοί οργανισμοί καλούνται να αξιοποιήσουν τον ηλεκτρονικό υπολογιστή προς όφελος των μαθητών σε δύο διαστάσεις. Πρώτον, στις 49

πρώτες βαθμίδες εκπαίδευσης οι μαθητές καλούνται να εξοικειωθούν με τις Νέες Τεχνολογίες. Δεύτερον, σε ανώτερες βαθμίδες εκπαίδευσης ο υπολογιστής είναι απαραίτητο εργαλείο υποβοήθησης του μαθησιακού έργου των μαθητών. Τα δεδομένα που αναφέρονται στην χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών από τους εκπαιδευτικούς οργανισμούς στοχεύουν στην μέτρηση δύο κυρίως παραγόντων με σκοπό την αξιολόγηση της ποιότητας των προσφερόμενων ηλεκτρονικών εκπαιδευτικών υπηρεσιών. Το πρώτο μετρήσιμο μέγεθος αφορά το ποσοστό των σχολείων που χρησιμοποιούν ηλεκτρονικούς υπολογιστές στις εκπαιδευτικές τους διαδικασίες. Το δεύτερο μετρήσιμο μέγεθος, που αφορά την αξιολόγηση ενός συγκεκριμένου εκπαιδευτικού οργανισμού, αφορά τον λόγο μαθητών προς ηλεκτρονικούς υπολογιστές και ουσιαστικά μετρά το βαθμό πρόσβασης των εκπαιδευομένων στα μηχανήματα υψηλής τεχνολογίας. Στην ευρεία έννοια τεχνολογία θα πρέπει να συμπεριλαμβάνεται και όλος εκείνος ο εξοπλισμός που βοηθά σε μία αποτελεσματικότερη διδασκαλία (πίνακες, θρανία, φωτισμός, εφεδρικός εξοπλισμός για μαθητές που δεν έχουν φέρει τα απαραίτητα για την παρακολούθηση του μαθήματος κ.α.). Επίσης, θα πρέπει να εξετάζεται η ποιότητα των χρησιμοποιούμενων ηλεκτρονικών υπολογιστών, ο χρόνος που χρησιμοποιεί κατά μέσο όρο κάθε μαθητής τον ηλεκτρονικό υπολογιστή και τα είδη των δραστηριοτήτων στις οποίες επιδίδονται οι μαθητές μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών (Becker, et.al, 1999). Τα οφέλη της τεχνολογίας στην πρόσβαση, βελτίωση της ακρίβειας και στην καταγραφή των πληροφοριακών πόρων που αφορούν στην ποιότητα των παρεχομένων υπηρεσιών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι αδιαμφισβήτητα. Η τεχνολογία βοηθά στο σχεδιασμό, στην εφαρμογή, στην αναθεώρηση και στις βελτιώσεις των κυρίων και υποστηρικτικών διαδικασιών. Όσον αφορά στη διαδικασία της διδασκαλίας και της μάθησης, χάρη στην τεχνολογία καταγράφονται ευκολότερα και ταχύτερα οι εκροές του σχεδιασμού, της υλοποίησης, του ελέγχου και των βελτιώσεων στη διαδικασία της διδασκαλίας και της μάθησης. Χάρη στη χρήση της τεχνολογίας είναι ευκολότερη η εξεύρεση και τροποποίηση των δεδομένων οδηγιών, του προγράμματος της προς διδασκαλία ύλης, των διαγωνισμάτων, του περιεχομένου των διδασκομένων μαθημάτων, των εγγράφων παρακολούθησης μαθημάτων, καταγραφής απουσιών, σχεδίων μαθήματος, καταγραφής ανθρώπινου δυναμικού, ωρών διδασκαλίας, μηχανοργάνωσης, ενώ επιτελείται ταχύτερα ο έλεγχος της αξιολόγησης των ανθρωπίνων πόρων και της κατανομής των υλικών πόρων για τις κύριες και υποστηρικτικές υπηρεσίες. Η ανάπτυξη σε όλα τα σχολεία των κατάλληλων υποδομών πληροφορικής και δικτύων επικοινωνιών αποτελεί προϋπόθεση για μια εκπαίδευση ποιότητας που θα ενσωματώνει την ικανότητα για πλήρη 50

χρησιμοποίηση των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας (Σακελλαρίου, 2006). Απαιτείται εκσυγχρονισμός, ανανέωση και αναβάθμιση των ΤΠΕ για την ενίσχυση της εκμάθησης από την αξιοποίηση των ηλεκτρονικών υπολογιστών καθώς και ευκολία πρόσβασης στις πηγές πληροφόρησης και επάρκεια υπηρεσιών εξυπηρέτησης. 1.3 Πόροι Η εκπαίδευση αποτελεί παράγοντα, ο οποίος συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας. Σημαντικό μερίδιο των οικονομικών πόρων δαπανάται κάθε χρόνο για την παραγωγή εκπαιδευτικών υπηρεσιών και την αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού σε όλες τις χώρες παγκοσμίως. Πριν από δέκα χρόνια, τον Μάρτιο του 2003, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο είναι προϋπόθεση προώθησης της ευρωπαϊκής ανταγωνιστικότητας για την επίτευξη υψηλών ρυθμών ανάπτυξης και απασχόλησης και για την εγκαθίδρυση μιας οικονομίας που βασίζεται στη γνώση. Επειδή οι οικονομικοί πόροι είναι περιορισμένοι, στόχος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου είναι να προσδιοριστούν οι παράγοντες που καθιστούν αποδοτική μια επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο, καθώς και τα σημεία στα οποία παρατηρείται αναποτελεσματικότητα (European Commission, 2003). Σε έκθεση της Ομάδας Εργασίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η οποία συγκροτήθηκε με θέμα «Η εφαρμογή της εκπαίδευσης και κατάρτισης 2010», αναφέρεται ότι η ουσιώδης ετήσια αύξηση των επενδύσεων σε ανθρώπινους πόρους, διαμέσου της εκπαίδευσης και κατάρτισης, είναι το κλειδί για την ενδυνάμωση της θέσης της Ευρώπης στον τομέα της οικονομίας και την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής τον 21 αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, σημειώνεται ότι η εκπαίδευση, η κατάρτιση και η Δια βίου μάθηση, διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην ανάπτυξη των οικονομιών και των κοινωνιών (ΥΠ.Ε.Π.Θ., 2007). Οι επενδύσεις στην εκπαίδευση έχουν μακροπρόθεσμες αποδόσεις, οι οποίες είναι δύσκολο να υπολογιστούν εξαιτίας της πολυπαραμετρικότητας της έννοιας εκπαίδευση. Στις περισσότερες χώρες οι επενδύσεις αυτές είναι ευθύνη κυρίως του δημόσιου τομέα. Επειδή όμως τα δημόσια κεφάλαια είναι περιορισμένα, ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην αύξηση των επενδύσεων στην εκπαίδευση και από τον ιδιωτικό τομέα. Επιπλέον, εκτός από την οικονομική διάσταση των αποτελεσμάτων της εκπαιδευτικής πολιτικής σε κοινωνικό και ιδιωτικό επίπεδο, υπάρχουν οφέλη και σε ατομικό επίπεδο με την έννοια της ποιότητας ζωής, της ανόδου του βιοτικού επιπέδου και του ενεργού κοινωνικού ρόλου. 51

Το ποσοστό των συνολικών χρηματοδοτικών πόρων που διατίθενται στην εκπαίδευση αποτελεί μια κρίσιμη απόφαση για τις εθνικές κυβερνήσεις. Πρόκειται για μια επένδυση της οποίας τα κέρδη γίνονται αντιληπτά μακροπρόθεσμα και έχουν αισθητό αντίκτυπο σε κρίσιμους τομείς, όπως η κοινωνική συνοχή, ο διεθνής ανταγωνισμός και η βιώσιμη ανάπτυξη. Διαπιστώνεται ότι το διαφορετικό επίπεδο οικονομικής ευημερίας διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Στη Μεγάλη Βρετανία για παράδειγμα, με συμπράξεις δημοσίων και ιδιωτικών φορέων οι τοπικές αρχές χρηματοδοτούν τα σχολικά συστήματα ενώ στην Ευρώπη γενικά στόχος είναι η αποτελεσματική κατανομή του προϋπολογισμού στα διάφορα επίπεδα εκπαίδευσης, σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, και η διευκόλυνση των ιδιωτών προκειμένου να συμμετέχουν χωρίς να απειλείται η ακεραιότητα του εκπαιδευτικού συστήματος. 1.4 Ανάλυση του Παράγοντα «Πόροι» Η διαχείριση ανθρώπινων πόρων είναι η διαδικασία σχεδιασμού μέτρων και δραστηριοτήτων για το εργατικό δυναμικό με στόχο τη βελτίωση της αποδοτικότητας και αποτελεσματικότητας της λειτουργίας του οργανισμού. Από την άποψη αυτή, ποιότητα και διαχείριση ανθρώπινων πόρων φαίνεται πως συμβαδίζουν. Και οι δύο έχουν σκοπό να εξασφαλίσουν την επίτευξη των στόχων του οργανισμού με τον αποτελεσματικότερο τρόπο. Ο προσανατολισμένος στην ποιότητα οργανισμός εστιάζεται ειδικά, στο μεν εσωτερικό στον αποτελεσματικό συνδυασμό συστήματος και ανθρώπινων σχέσεων, στο δε εξωτερικό στην εξασφάλιση της επικοινωνίας προς και από τους προμηθευτές και τους πελάτες. Τα ποσά που επενδύονται στην εκπαίδευση αποτελούν ένα μέτρο για την αξιοποίηση των ανθρώπινων πόρων και των προθέσεων των κυβερνήσεων να δώσουν προτεραιότητα στην εκπαίδευση ως μέσο οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Τα κριτήρια που αφορούν το συγκεκριμένο παράγοντα είναι: 1.4.1 Χρηματοδότηση Στη χώρα μας η χρηματοδότηση της εκπαίδευσης πραγματοποιείται, κατά κύριο λόγο, από το κράτος μέσω του τακτικού προϋπολογισμού και του προγράμματος δημοσίων επενδύσεων και σε μικρότερο βαθμό από μη κρατικές πηγές. Ο τακτικός προϋπολογισμός καλύπτει τις δαπάνες μισθοδοσίας του προσωπικού που απασχολείται στην εκπαίδευση, τις λειτουργικές δαπάνες των εκπαιδευτηρίων, τα βιβλία, τη μεταφορά των μαθητών, τη σίτιση και 52

τη στέγαση μαθητών-φοιτητών, τις υποτροφίες και την προμήθεια οργάνων και μέσων διδασκαλίας. Το πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων καλύπτει καταρχήν τις δαπάνες πάγιου κεφαλαίου, δηλαδή την αγορά ακινήτων, τις κατασκευές κτηρίων και εγκαταστάσεων, την προμήθεια και συντήρηση του εξοπλισμού και των εργαστηρίων. Επίσης καλύπτει τις δαπάνες προετοιμασίας και δημιουργίας νέων εκπαιδευτικών προγραμμάτων, την ενίσχυση της επιστημονικής έρευνας και γενικότερα τη στήριξη της συνολικής εκπαιδευτικής πολιτικής. Τα τελευταία χρόνια μεγάλα ποσά είχαν διατεθεί για την Πρωτοβάθμια και τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης (Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. I και Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. II). Στο πλαίσιο του Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. I πραγματοποιήθηκαν έργα που αφορούσαν σε Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών, βιβλία και υποδομές αυτών των βαθμίδων εκπαίδευσης. Κατά τη διάρκεια της προγραμματικής περιόδου του Β' Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (1994-1999) προωθήθηκε η εισαγωγή των Νέων Τεχνολογιών στην εκπαίδευση, χρηματοδοτήθηκαν σχολικές δραστηριότητες όπως Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Αγωγή Υγείας, Αγωγή Καταναλωτή, ενώ επιμορφώθηκε σημαντικός αριθμός εκπαιδευτικών. Προωθήθηκαν, επίσης μέτρα ένταξης στο εκπαιδευτικό σύστημα μαθητών ειδικών κατηγοριών όπως παλιννοστούντων, τσιγγανοπαίδων, μουσουλμανοπαίδων, ατόμων με αναπηρία και ειδικές ανάγκες. Στο πλαίσιο του Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. II συνεχίστηκαν ορισμένες από τις ενέργειες του Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. I. Κατά τη διάρκεια της προγραμματικής περιόδου του Γ' Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης δόθηκε έμφαση σε επιπρόσθετα μέτρα, όπως η καταπολέμηση της σχολικής αποτυχίας με εναλλακτικές μορφές μάθησης, η προώθηση της ισότητας των ευκαιριών πρόσβασης στην αγορά εργασίας για όλους και ιδιαίτερα για όσους απειλούνται με κοινωνικό αποκλεισμό, η βελτίωση της αρχικής επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης στο πλαίσιο της δια βίου μάθησης και η προώθηση του επαγγελματικού προσανατολισμού και της σύνδεσης με την αγορά εργασίας (ΥΠ.Ε.Π.Θ., 2007). Στην τέταρτη προγραμματική περίοδο (2007-2013) του Δ' Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης, αποτυπώνεται η στρατηγική επένδυσης στην ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού των κοινωνιών της Ε.Ε. και γι' αυτό δίνεται ιδιαίτερο βάρος στον τομέα της εκπαίδευσης. Βάσει του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ) 2007-2013, οργανώνονται και υλοποιούνται καινοτόμα και αναπτυξιακά προγράμματα που χρηματοδοτούνται κατά 75% από πόρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και κατά 25% από εθνικούς πόρους. Πρόκειται για το τομεακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο 53

(ΕΚΤ) καθώς και για Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα που συγχρηματοδοτούνται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης σε επίπεδο υποδομών και εξοπλισμού για όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης της αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης και της Δια βίου μάθησης. Βασικός στόχος του εγχειρήματος είναι η οργάνωση εκπαίδευσης και Δια βίου μάθησης κατά τρόπο ικανό να δίνει ενεργό συμμετοχή στην κοινωνία, να οδηγεί σε απρόσκοπτη ένταξη στην αγορά εργασίας και να καταπολεμά τη σχολική διαρροή, ιδιαίτερα για τις ευπαθείς ομάδες (ΥΠΕΠΘ/Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2008). Η ιδιωτική δαπάνη που διατίθεται για την εκπαίδευση, καλύπτει τον τομέα παροχής υπηρεσιών εκπαίδευσης από τα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια, που λειτουργούν παράλληλα με τα δημόσια. Επίσης, καλύπτει το κόστος για τις υπηρεσίες των ιδιωτικών φροντιστηρίων προσφοράς παράλληλης διδασκαλίας των μαθημάτων του σχολείου, των φροντιστηρίων ξένων γλωσσών και άλλων δραστηριοτήτων καθώς και των εκπαιδευτικών που χρησιμοποιούνται από την οικογένεια και τους εκπαιδευόμενους συμπληρωματικά για παροχή ενισχυτικής διδασκαλίας. Τα έτη 2007 και 2008 είχαν εγγραφεί στον Κρατικό Τακτικό Προϋπολογισμό για τη χρηματοδότηση της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, σε τρέχουσες τιμές, πιστώσεις ως εξής ( Πηγή ΥΠΕΠΘ, Διεύθυνση Οικονομικών Υποθέσεων, 2008): Έτος 2007: 2.415.202.000 ευρώ Έτος 2008: 2.523.807.650 ευρώ Επιπλέον, από τους προϋπολογισμούς των Γενικών Γραμματειών Περιφερειών για την Πρωτοβάθμια και τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση είχαν εγγραφεί στους κρατικούς προϋπολογισμούς, σε τρέχουσες τιμές, για τη μεταφορά των μαθητών, πιστώσεις ως εξής (Πηγή ΥΠΕΠΘ, Διεύθυνση Οικονομικών Υποθέσεων, 2008): Έτος 2007: 92.000.000 ευρώ Έτος 2008: 96.000.000 ευρώ Η συνολική στρατηγική για την παιδεία στη χώρα μας θα χρηματοδοτηθεί στην προγραμματική περίοδο 2007-2013 από τρεις πυλώνες χρηματοδότησης: i. Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ), το οποίο θα συγχρηματοδοτήσει το τομεακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Δια Βίου Μάθησης. 54

ii. Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ), το οποίο θα συγχρηματοδοτήσει στα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα υποδομές και εξοπλισμό σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης, της αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης & της δια βίου μάθησης. iii. Αμιγώς εθνικούς πόρους μέσα από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων και τον τακτικό προϋπολογισμό. 1.4.2 Διάθεση Πόρων Θα πρέπει να διατεθούν πόροι για νέες κτιριακές ανεγέρσεις και παρεμβάσεις αναβάθμισης χώρων σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, προκειμένου να αντιμετωπιστούν ανάγκες λειτουργίας και συντήρησης εργαστηρίων, δομών έρευνας και καινοτομίας καθώς και συστημάτων δικτύωσης και επικοινωνίας. Επίσης, πόροι για υποδομές σε εξοπλισμό, προμήθεια νέου ή αναβάθμιση υπάρχοντος εργαστηριακού και τεχνολογικού εξοπλισμού, ιδίως σε ΤΠΕ, σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Όσον αφορά στη σχολική μονάδα, τα διατιθέμενα μέσα και οι πόροι του σχολείου αποτελούν το αναγκαίο υλικό και οικονομικό πλαίσιο για την υποστήριξη του εκπαιδευτικού έργου. Για την αξιολόγηση της χορήγησης των οικονομικών πόρων δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις έννοιες της αποδοτικότητας (efficiency) και του αισθήματος δικαίου (equity), οι οποίες είναι ιδιαίτερα σημαντικές για την ορθή διαχείριση του κρατικού προϋπολογισμού και τη βελτίωση της ποιότητας και της αποτελεσματικότητας των εκπαιδευτικών συστημάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση (European Commission, 2004). Η πρώτη έννοια αφορά στη σχέση «εισροές - εκροές» στην εκπαίδευση, ενώ η δεύτερη στην υπόθεση ότι το σημερινό σχολείο επιβάλλεται να κατανέμει τους μαθητές ανάλογα με τις ατομικές ιδιαιτερότητές τους, σε ένα ενιαίο εκπαιδευτικό πλαίσιο, ικανό να εξασφαλίσει την ισότητα ευκαιριών και την καλύτερη επιτυχία για όλους, αποκλείοντας περιορισμούς που παρουσιάζονται από εξωγενείς παράγοντες όπως η οικονομική κατάσταση της οικογένειας και η γεωγραφική θέση του τόπου κατοικίας (Commission of the European Communities, 2005). Από αποτελέσματα ερευνών σε σχολεία Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, διαπιστώθηκε ότι η μαθητική διαρροή είναι μικρότερη, όταν οι διαθέσιμοι οικονομικοί πόροι στην εκπαίδευση και κατάρτιση είναι μεγαλύτεροι (Ρουσέας & Βρετάκου, 2006). 55

1.4.3 Επάρκεια Πόρων Ανάλογα με την επάρκεια και την καταλληλότητα διοχέτευσής τους, οι οικονομικοί πόροι διευκολύνουν ή περιορίζουν τη λειτουργία της σχολικής μονάδας. Η εκτίμηση της επάρκειας των οικονομικών πόρων προκύπτει από: Την καταγραφή των κονδυλίων στην οποία θα πρέπει να συμπεριληφθούν τα κονδύλια που προορίζονται τόσο για την κάλυψη των επενδυτικών δαπανών, όσο και για τις αμοιβές του προσωπικού. Τυχόν κληροδοτήματα του σχολείου και τα έσοδα από αυτά, πρόσθετα έσοδα από το Δήμο, από το Σύλλογο Γονέων / Κηδεμόνων κ.ά., λαμβάνονται επίσης υπόψη. Την καταγραφή των αναγκών του σχολείου, καθώς και τον υπολογισμό του ποσού που απαιτείται για την κάλυψη των αναγκών αυτών. Με το συσχετισμό των παραπάνω εκτιμάται η επάρκεια των διαθέσιμων οικονομικών πόρων και το ποσοστό κατά το οποίο οι ανάγκες του σχολείου καλύπτονται. Επίσης, σκόπιμο είναι να συγκρίνονται οι πόροι της σχολικής μονάδας σε σχέση με τους πόρους αντίστοιχων σχολικών μονάδων της χώρας αλλά και άλλων χωρών συγκριτικά. 1.4.4 Αξιοποίηση Πόρων Η μέτρηση της προόδου στον τομέα της αξιοποίησης των ανθρώπινων πόρων γίνεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή κυρίως με οικονομικούς δείκτες, οι οποίοι έχουν τεθεί για να προσδιοριστούν τα επίπεδα των επενδύσεων σε ανθρώπινους πόρους και αποτελούν μια στάθμιση προόδου. Οι περισσότεροι δείκτες αναφέρονται σε σχέση με το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (Α.Ε.Π.), ώστε οι μεταβολές στις δαπάνες να συσχετίζονται με τις αντίστοιχες μεταβολές του Α.Ε.Π. και να προσεγγίζεται αντικειμενικότερα το επίπεδο των επενδύσεων που παρουσιάζει κάθε χώρα σε ανθρώπινους πόρους με οικονομικούς όρους για την εκπαίδευση. Οι δημόσιες δαπάνες των χωρών-μελών της Ε.Ε. στην εκπαίδευση και στην κατάρτιση μπορούν να αποδώσουν σημαντικά οφέλη, όπως η μείωση των ποσοστών ανεργίας, η αύξηση της συμμετοχής του εργατικού δυναμικού καθώς και η αύξηση της παραγωγικότητας. Όσον αφορά στις ιδιωτικές δαπάνες, τo ζήτημα των ιδιωτικών επενδύσεων στην εκπαίδευση είναι πολιτικά ευαίσθητο. Οι διαφορές οι οποίες παρατηρούνται μεταξύ των κρατών-μελών της Ε.Ε. όσον αφορά στους ιδιωτικούς πόρους στην εκπαίδευση, είναι συνάρτηση των επιλογών της γενικότερης οικονομικής πολιτικής κάθε κράτους και αντιλήψεων που διαμορφώνονται σε κάθε κοινωνία σε σχέση 56

με τον βαθμό της ιδιωτικής συμμετοχής σε κοινωνικά αγαθά όπως η εκπαίδευση, η οποία παραδοσιακά θεωρείται «δημόσια». 1.4.5 Κατανομή και Διαχείριση Πόρων Οι δαπάνες για την εκπαίδευση διακρίνονται σε δαπάνες παγίου κεφαλαίου και σε τρέχουσες δαπάνες. Οι δαπάνες παγίου κεφαλαίου αφορούν στα έξοδα κατασκευής και συντήρησης σχολικών κτιρίων και υποδομών, καθώς και στην προμήθεια και συντήρηση του εξοπλισμού. Οι τρέχουσες δαπάνες σχετίζονται με αγαθά και υπηρεσίες για την υποστήριξη των εκπαιδευτικών διεργασιών, και περιλαμβάνουν μισθούς εκπαιδευτικού και διοικητικού προσωπικού, παραγωγή εκπαιδευτικού υλικού και μέσων, επιδοτήσεις, ενοικιάσεις κτιρίων, αποσβέσεις παγίου κεφαλαίου κ.ά. Η χρηματοδότηση της εκπαίδευσης γίνεται κυρίως σε κεντρικό επίπεδο, με μικρότερη συμμετοχή των περιφερειακών και τοπικών διοικητικών φορέων, φαινόμενο που παρατηρείται και στις περισσότερες χώρες της Ε.Ε. Από τα κεφάλαια που διατίθενται αρχικά σε κάθε επίπεδο διοίκησης, σημειώνονται μεταφορές κυρίως από το κεντρικό προς το περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Για την κατανομή και διαχείριση των οικονομικών πόρων στον χώρο της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης λειτουργούν συλλογικά όργανα. Όσον αφορά στη γεωγραφική κατανομή, οι χρηματοδοτήσεις είναι επιθυμητό να κατανέμονται στις Περιφέρειες με τρόπο που να καλύπτονται ουσιαστικές ανάγκες. Οι ανάγκες αυτές προκύπτουν από παράγοντες όπως ο πληθυσμός κάθε περιοχής, η δημογραφική της σύνθεση, οι ειδικές γεωγραφικές συνθήκες και οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. 1.5 Συνοχή Κριτηρίων Το περιβάλλον όπου εργαζόμαστε επηρεάζει σημαντικά όχι μόνο τη διάθεσή μας, αλλά και την αποδοτικότητά μας. Αυτό μπορεί να γίνει άμεσα κατανοητό, εάν ληφθεί υπόψη η σημασία που αποδίδεται από τον καθένα αναφορικά με τον προσωπικό του χώρο. Όλοι επιζητούν ένα χώρο, ο οποίος θα τους ευχαριστεί, θα τους εκφράζει και θα τους προσφέρει αισθητική ικανοποίηση. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο χώρο εργασίας. Όλο και περισσότεροι εργαζόμενοι επιζητούν ένα χώρο, ο οποίος θα τους εμπνέει για εργασία και ο οποίος θα τους εξασφαλίζει τα αναγκαία μέσα για την εκτέλεσή της. Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται και από έρευνα (Brooke, 1995), η οποία αποκαλύπτει τη σημασία που αποδίδουν οι εργαζόμενοι στο χώρο εργασίας τους, καθώς αισθάνονται ότι επηρεάζει σημαντικά την εξέλιξή τους και την προσωπική τους ανάπτυξη. 57

Συγκεκριμένα, το προσωπικό που αποτελούσε το δείγμα της έρευνας έκρινε πως ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που είναι αναγκαία για την ύπαρξη ενός κατάλληλου περιβάλλοντος εργασίας είναι η προσαρμοστικότητα, η ανανέωση και η αυτονομία. Το περιβάλλον εργασίας, αναφέρεται όχι μόνο στο φυσικό χώρο αλλά και στις συνθήκες εργασίας που επικρατούν σε αυτόν. Έτσι πολύ συχνά ταυτίζεται το περιβάλλον εργασίας με τις συνθήκες εργασίας, για αυτό άλλωστε είναι και ευρέως διαδεδομένος ο όρος συνθήκες εργασίας και περιβάλλον. Με τον τελευταίο όρο περιγράφονται τόσο η ασφάλεια και η υγεία που πρέπει να εξασφαλίζονται για τους εργαζομένους, όσο και οι ώρες εργασίας (ωράριο), η οργάνωση της εργασίας, το περιεχόμενο εργασίας καθώς και οι υπηρεσίες πρόνοιας (Clerc, 1985). Ο σχολικός χώρος, υλικοτεχνικός από τη φύση του, κατασκευάζεται, χρησιμοποιείται και συντηρείται, αρκεί όλες οι φάσεις της δημιουργίας του να διαθέτουν την απαραίτητη οικονομική στήριξη. Οι φορείς προγραμματισμού της εκπαίδευσης θα πρέπει να συμπεριλάβουν στην προβληματική τους ζητήματα εκπαιδευτικά-περιβαλλοντικάκτιριολογικά-αισθητικά, καθώς και διαδικασίες συνεργασίας μεταξύ των σχεδιαστών και των χρηστών του σχολικού περιβάλλοντος, συνεργασία όλων των εμπλεκομένων στις εκπαιδευτικές διεργασίες φορέων και, όπου απαιτείται, επανασχεδιασμός του σχολικού περιβάλλοντος χώρου (ΥΠΕΠΘ/Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2008). Η επιζητούμενη ποιότητα στο σχολικό περιβάλλον δεν επηρεάζεται αποκλειστικά και μόνον από τις ποσοτικές ελλείψεις σε αίθουσες και τα υπόλοιπα στοιχεία της υλικοτεχνικής υποδομής. Θα πρέπει να διερευνηθεί εάν ο σχολικός χώρος από πλευράς λειτουργικότητας και αισθητικής, εκφράζει ή ακυρώνει το ισχύον εκπαιδευτικό σύστημα και τις αρχές που το διέπουν. Αν ευνοεί δηλαδή αρχές όπως η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία και μάθηση, η ενεργός συμμετοχή των μαθητών, η προώθηση ανθρωπίνων σχέσεων, η δημιουργική χρήση εποπτικών μέσων. Από πλευράς ασφάλειας, εάν συμβάλλει στην αίσθηση ασφάλειας του μαθητή και του εκπαιδευτικού μέσα στο σχολείο του (υλικές φθορές, αντισεισμική προστασία, προστασία από φαινόμενα εξωσχολικής ή ενδοσχολικής βίας), αν συντελεί στις επιθυμητές εξωσχολικές εκδηλώσεις κ.ά. Η αισθητική του σχολικού χώρου πρέπει να συνδυαστεί με την «αρχιτεκτονική κουλτούρα» του συνόλου της αντίληψης για την ποιότητα του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος, λαμβάνοντας υπόψη τον βεβαρημένο αστικό ιστό με τα προβλήματα και την αισθητική της σύγχρονης πόλης. Η βελτίωση της αισθητικής του σχολικού περιβάλλοντος συνεπάγεται άμεση επίδραση στη γενικότερη αναβάθμιση της ποιότητας της παρεχόμενης εκπαίδευσης (ΥΠΕΠΘ/Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2008). 58

Επίσης, θα πρέπει να εξεταστεί κατά πόσο και με ποιον τρόπο, στο υπάρχον σχολικό κτίριο και στον ευρύτερο σχολικό χώρο συντελείται ικανοποιητικά ή μη η κοινωνικοποίηση των μαθητών, εάν αναπτύσσονται οι συμμετοχικές μαθητικές διαδικασίες, εάν ευνοούνται οι πολυπολιτισμικές συναναστροφές, η ψυχοκινητική διαμόρφωση της προσωπικότητας, εάν δημιουργείται το κατάλληλο σχολικό κλίμα, εάν υποστηρίζεται το διδακτικό έργο μέσω των αιθουσών διδασκαλίας, των εργαστηρίων, εάν διευκολύνονται τα άτομα με ειδικές ανάγκες, εάν υπάρχουν κατάλληλα διαμορφωμένοι χώροι στάθμευσης, εάν είναι επαρκείς οι υποδομές των υπαίθριων και προαύλιων χώρων, χώρων άθλησης και πολιτισμού, αίθουσες πολλαπλών χρήσεων, βιβλιοθήκη, ύπαρξη σύγχρονου τεχνολογικού εξοπλισμού και μέσων κ.ά. (ΥΠΕΠΘ/Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2008). Θα πρέπει να προσεγγιστεί η έννοια της κοινωνικοποίησης στον σχολικό χώρο μέσα από τις δυνατότητες που παρέχει το σχολικό κτίριο και οι υπαίθριοι χώροι του ώστε να ενθαρρύνεται η ανάπτυξη της κοινωνικοποίησης του μαθητή μέσα από τις συναναστροφές και τις φιλίες, την ανάπτυξη των αξιών, μέσα από επαφές με πολυπολιτισμικά στοιχεία, μέσα από εκπαιδευτικές δραστηριότητες (ΥΠΕΠΘ/Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2008). Επίσης, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη και να εξεταστούν παράμετροι που αφορούν τη συστέγαση, τη φύλαξη και την ασφάλεια χώρων και μαθητών (πχ φύλακες, σχολικός τροχονόμος). Η διερεύνηση της υλικοτεχνικής υποδομής θα πρέπει να διεξάγεται με γνώμονα τις βαθύτερες ποιοτικές σχέσεις του σχολικού χώρου με τη σχολική πραγματικότητα ενώ απαιτείται όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς να συμβάλουν στις διαδικασίες προαγωγής του σχολικού περιβάλλοντος. Όσον αφορά στους πόρους, οι μακροοικονομικοί δείκτες μπορούν να φανερώνουν τις προτεραιότητες και τη δυναμική βελτίωσης μιας χώρας σε έναν συγκεκριμένο τομέα, αλλά σε πολύ μικρό βαθμό οδηγούν σε ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με την επίτευξη των επιδιωκόμενων στόχων. Η συνεχής αύξηση των δαπανών για την εκπαίδευση είναι πάντοτε επιθυμητή. Θα πρέπει όμως παράλληλα, να ελέγχεται και να βελτιώνεται ο τρόπος με τον οποίο αξιοποιούνται οι οικονομικοί πόροι, ώστε οι επενδύσεις που γίνονται να είναι αποτελεσματικές, προς όφελος της εκπαιδευτικής κοινότητας και της κοινωνίας γενικότερα. Η περιγραφή, όμως, ενός συστήματος που θα αξιολογεί με κατάλληλες διαδικασίες και κριτήρια ποιότητας την αποτελεσματικότητα της εκπαίδευσης είναι ένα ακόμη θέμα σε διαδικασία εξέλιξης, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Εν κατακλείδι, η παροχή περισσότερων οικονομικών πόρων στην εκπαίδευση θα βοηθήσει στην αναβάθμιση της ποιότητας της δημόσιας εκπαίδευσης υπό ορισμένες, όμως, προϋποθέσεις: 59

Η διαχείριση των οικονομικών πόρων από και προς όλα τα επίπεδα θα πρέπει να είναι ορθολογική και να βασίζεται στη συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων φορέων. Η κατανομή- διάθεση των οικονομικών πόρων θα πρέπει να γίνεται με βάση τις προτεραιότητες και τους στόχους της εκπαίδευσης. Η μεγαλύτερη χρηματοδότηση θα πρέπει να συνδυάζεται με τη βελτιστοποίηση των διαδικασιών που αφορούν στη ροή και στην απορρόφηση των κονδυλίων. Η διάθεση πρόσθετων οικονομικών πόρων σκόπιμο είναι να γίνεται κατά προτεραιότητα στις υποδομές, στην επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και στην εκπαιδευτική έρευνα. 1.6 Βιβλιογραφικές Αναφορές Γκιζελή, Β. Δ., Μακρίδης, Γ. κ.ά. (2007). Υλικοτεχνική Υποδομή. Επιθεώρηση Επαιδευτικών Θεμάτων, 13, σσ.99-112. Ζωγόπουλος Ε. (2011). Ανάλυση Παραγόντων και Κριτηρίων και Υλοποίηση Μοντέλου Βελτίωσης Ολικής Ποιότητας στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Αθήνα. Ρουσέας, Π. & Βρετάκου, Β. (2006). Η Μαθητική Διαρροή στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (Γυμνάσιο, Ενιαίο Λύκειο, TEE). Αθήνα: Επτάλοφος. Σακελλαρίου, Γ. (2006). Διοίκηση Ολικής Ποιότητας και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Diploma Thesis, Πανεπιστήμιο Πειραιά, Τμήμα Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων. ΥΠ.Ε.Π.Θ., (2007). Στοιχεία έτους 2007 για το Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. II (2000-2006) ανά άξονα προτεραιότητας. ΥΠ.ΕΘ.Ο.Ο., (2007). Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς 2007-2013. Στοιχεία για τοδ' Κ.Π.Σ. ΥΠΕΠΘ/Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2008). Η ποιότητα στην εκπαίδευση: Έρευνα για την αξιολόγηση ποιοτικών χαρακτηριστικών του συστήματος Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Αθήνα. Becker, H. J., Ravitz, L. J. and Wong. T. Y. (1999). Teacher and Teacher- Directed Student Use of Computers and Software. Irvine, CA: Center for Research on Information Technology and Organizations, p.13. Brooke, C. (1995). Volcanoes and trees. Identifying a suitable working environment, Management Decision, Vol.33, Issue.4, pages 5-11 60

Clerc, J. M. (1985). Introduction to Working Conditions and Environment. International Labour Office, Geneva. Commission of the European Communities, (2005). Progress towards the Lisbon Objectives in Education and Training: Making best use of Resources: Progress Report. European Commission, (2004a,b). Implementation of «Education & Training 2010». Work Programme: Working Group E «Making the best use of resources»: A European toolbox of policy measures. 61

62