Μακροοικονομία. Ελλάδα και Βαλτικές Χώρες: Πολιτικές Λιτότητας και Διαρθρωτική Προσαρμογή (Μέρος 3)

Είναι Πράγματι οι Γερμανοί Φτωχότεροι από τους Έλληνες, τους Ισπανούς και τους Ιταλούς; in DEEP ANALYSIS Μακροοικονομία Κύρια Σημεία in DEEP ANALYSIS Η κατανομή του πλούτου μεταξύ των διαφόρων νοικοκυριών στη Γερμανία φαίνεται να είναι πολύ πιο άνιση σε σύγκριση με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωζώνης. Ελλάδα και Βαλτικές Χώρες: Πολιτικές Λιτότητας και Διαρθρωτική Πετράκης Παναγιώτης (Καθηγητής ΕΚΠΑ), Δανιηλοπούλου Νικολέτα (Ερευνήτρια ΕΚΠΑ). Το παρόν αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης εργασίας, η οποία αφορά στην εφαρμογή προγραμμάτων προσαρμογής στην Ελλάδα και τις Βαλτικές χώρες (Εσθονία, Λετονία και Λιθουανία). Εξελίσσεται σε τρία μέρη (Ημερομηνία σύνταξης: Δεκέμβριος 2012). Τεύχος 3, Μέρος 3, 2013. Τα προγράμματα λιτότητας και διαρθρωτικής προσαρμογής και στις δύο περιοχές έχουν ως κοινό σημαντικό στοιχείο τη βελτίωση της Καθαρής Διεθνούς Νομισματικής Θέσης μέσω ενός προγράμματος εξυγίανσης των δημοσίων πολιτικών και μέσω διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Το μέσο Ακαθάριστο Χρέος της Γενικής Κυβέρνησης ως ποσοστό του ΑΕΠ των Βαλτικών χωρών, την περίοδο 2000-2008, είχε πολύ μικρή αφετηρία (15%) για τις Βαλτικές χώρες και 103% για την Ελλάδα. Το 2013 το ποσοστό αυτό εκτιμάται ότι θα διπλασιαστεί για τις Βαλτικές χώρες στο 34% και να φτάσει στο 181% για την Ελλάδα. Ουσιαστικά δηλαδή, οι Βαλτικές χώρες διέθεταν ικανό δημοσιονομικό περιθώριο για να εφαρμόσουν πολιτικές λιτότητας. Οι Βαλτικές χώρες αντιμετώπισαν την κρίση χωρίς σημαντικές επιπτώσεις στα δημοκρατικά πολιτικά τους συστήματα, καθώς το τρέχον επίπεδο δημοκρατικής επίδοσης παραμένει σε επίπεδα πριν κρίσης. Αντίθετα, στην Ελλάδα ο δείκτης δημοκρατίας φαίνεται να μειώνεται από το 2008 έως το 2011. Μ ακρ οοικονομία www.indeepanalysis.gr - info@ indeepanalysis.gr τεύχος 3 μέρος 3 σελ. 3 2013

Mακροοικονομία Ελλάδα και Βαλτικές Χώρες: Πολιτικές Λιτότητας και Διαρθρωτική Τη δεκαετία που προηγήθηκε ο χρηματοοικονομικός τομέας στις χώρες της Βαλτικής γνώρισε μεγάλη άνθηση εξαιτίας της χρηματοοικονομικής ολοκλήρωσης. Οι συνέπειες της εφαρμογής Προγραμμάτων Σταθεροποίησης συνδέονται με πέντε βασικές συνθήκες των οικονομιών: Το περιβάλλον άσκησης νομισματικής πολιτικής και των παραμέτρων δημοσιονομικής πολιτικής. Το μέγεθος της παγίδας ρευστότητας υπό την οποία λειτουργεί η οικονομία. Τον προσανατολισμό των προγραμμάτων στην αύξηση της φορολογίας ή στη μείωση των δαπανών. Το μέγεθος των δημοσιονομικών πολλαπλασιαστών. Την αντίληψη για τον κίνδυνο και για περιστατικά χρεοκοπίας. Τις συγχρονισμένες δημοσιονομικές σταθεροποιήσεις και τις εξωτερικές επιδράσεις (spillover effects). Το Περιβάλλον Άσκησης Νομισματικής Πολιτικής και των Παραμέτρων Δημοσιονομικής Πολιτικής Τη δεκαετία που προηγήθηκε ο χρηματοοικονομικός τομέας στις χώρες της Βαλτικής γνώρισε μεγάλη άνθηση εξαιτίας της χρηματοοικονομικής ολοκλήρωσης. Αποτέλεσμα ήταν η ραγδαία αύξηση της πιστωτικής επέκτασης, η οποία όπως φαίνεται και στον Πίνακα 1, ήταν κατά μέσο όρο, μέχρι το 2008, 47% του ΑΕΠ. Ωστόσο, το αποτέλεσμα είναι διαφορετικό για κάθε μία από τις τρεις χώρες, με την πιστωτική επέκταση, μεταξύ 1997-2007 να έχει ανέλθει κατά τρεις, έξι και εννιά φορές για την Εσθονία, τη Λιθουανία και τη Λετονία, αγγίζοντας το 2008 το 130%, 85% και 120% του ΑΕΠ, αντίστοιχα. Οι πιστώσεις προς τον ιδιωτικό τομέα, μετά το 2000, αυξήθηκαν σημαντικά και στην περίπτωση της Ελλάδας. Ωστόσο από το 2009 οι εγχώριες πιστώσεις και στις δύο περιοχές παρουσίασαν πτώση καθώς ξεκίνησε μια διαδικασία απομόχλευσης. Αναφορικά με τις αποταμιεύσεις, κινήθηκαν σε χαμηλά ποσοστά και για τις δύο περιοχές, τάση που αντιστράφηκε απότομα μετά το 2009 για τις Βαλτικές, καθώς αυξήθηκε σημαντικά η ροπή προς αποταμίευση. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι αποταμιεύσεις μεταξύ 2009-2012 κυμάνθηκαν γύρω στο 12% με 14%. Αντίθετα, στην Ελλάδα, η έντονη αβεβαιότητα αναφορικά με το μέλλον Οι πιστώσεις προς τον ιδιωτικό τομέα, μετά το 2000, αυξήθηκαν σημαντικά και στην περίπτωση της Ελλάδας. Ωστόσο από το 2009 οι εγχώριες πιστώσεις και στις δύο περιοχές παρουσίασαν πτώση καθώς ξεκίνησε μια διαδικασία απομόχλευσης. σελ. 2

της χώρας πυροδότησε φυγή κεφαλαίων προς το εξωτερικό, συμπιέζοντας τη ρευστότητα του τραπεζικού συστήματος. Η απώλεια κεφαλαίων άγγιξε τα 24 δις το πρώτο εξάμηνο του 2012, ενώ έκτοτε παρατηρείται επιστροφή κεφαλαίων, η οποία όμως πραγματοποιείται με αργούς ρυθμούς. Επιπλέον, η κρίση ανέδειξε τη χαμηλή ποιότητα των περιουσιακών στοιχείων των τραπεζών με αποτέλεσμα την εκτίναξη του ποσοστού των μη εξυπηρετούμενων δανείων, με αρνητικές συνέπειες για τη ρευστότητα του τραπεζικού κλάδου. Το πρόβλημα των μη εξυπηρετούμενων δανείων ήταν εντονότερο στις χώρες όπου η οικονομική ύφεση ήταν πιο βαθιά και η πιστωτική έκρηξη ήταν πιο ακραία. Έτσι, τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια στη Βαλτική ανήλθαν σε πάνω από 16% μετά το 2009, με το πρόβλημα να είναι εντονότερο στη Λετονία και τη Λιθουανία, καθώς άγγιξε το 20% του συνόλου των δανείων, και αισθητά ηπιότερο στην Εσθονία, καθώς περιορίστηκε σε περίπου 5%. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως, στις χώρες αυτές, το ποσοστό των μη εξυπηρετούμενων δανείων άγγιξε το μέγιστο σημείο του το 2010 και έκτοτε παρουσιάζει μια πτωτική τάση, αν και εξακολουθεί να βρίσκεται σε πολύ υψηλά επίπεδα, τουλάχιστον στη Λετονία και τη Λιθουανία. Αντίθετα στην Ελλάδα, τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια απέκτησαν θετική δυναμική από το 2008, με αποτέλεσμα το ποσοστό τους το 2012 να ανέρχεται σε περίπου 20%. Είναι, επομένως, φανερό πως τα προγράμματα προσαρμογής στις Βαλτικές χώρες κατάφεραν να διατηρήσουν την εμπιστοσύνη των αποταμιευτών και δεν υπήρξαν διαρροές από το τραπεζικό σύστημα. Έτσι, η κατάσταση των τραπεζών δεν επιβαρύνθηκε περεταίρω ενώ, από το 2010 παρατηρείται μια σταδιακή βελτίωση των στοιχείων του ενεργητικού των τραπεζών εξαιτίας της διαδικασίας της απομόχλευσης. Αντιθέτως, η Ελλάδα αντιμετώπισε τη δυσπιστία των αποταμιευτών, η οποία συνδέεται αφενός με την εκρηκτική κατάσταση που επικράτησε στο εσωτερικό και αφετέρου με τη διεθνή έλλειψη εμπιστοσύνης, όχι μόνο στην ικανότητα αλλά και στην πρόθεση της κυβέρνησης να διορθώσει τις δημοσιονομικές της ανισορροπίες. Αποτέλεσμα ήταν να ασκηθούν ασφυκτικές πιέσεις στα τραπεζικά ιδρύματα της χώρας, οι οποίες άρχισαν να υποχωρούν μετά την εκλογή της νέας κυβέρνησης σελ. 3

οπότε και επήλθε σταθεροποίηση του πολιτικού σκηνικού. Ωστόσο, το ποσοστό των μη εξυπηρετούμενων δανείων βαίνει μέχρι στιγμής αυξανόμενο συμπιέζοντας τη ρευστότητα των τραπεζών. Το Μέγεθος της Παγίδας Ρευστότητας Οι αντιδράσεις της νομισματικής πολιτικής είναι κρίσιμες ως προς την άμβλυνση ή το μετριασμό των επιπτώσεων της δημοσιονομικής πολιτικής. Όταν η δημοσιονομική προσαρμογή συνοδεύεται από χαλαρή νομισματική πολιτική, η συρρίκνωση του ΑΕΠ είναι μικρότερη, καθώς τα χαμηλότερα επιτόκια δίνουν ώθηση στις επενδύσεις. Αντίστροφα, όταν η νομισματική πολιτική είναι σφιχτή το κανάλι των επενδύσεων παραμένει ανεκμετάλλευτο και οι επιπτώσεις της δημοσιονομικής συστολής στην οικονομία είναι εντονότερες. Η πρώτη εκδοχή φαίνεται να ισχύει για τις χώρες της Βαλτικής, ενώ η δεύτερη περιγράφει την Ελληνική περίπτωση. Το Διάγραμμα 2 παρουσιάζει την εξέλιξη των επιτοκίων δανεισμού των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων στην Ελλάδα και τις Βαλτικές χώρες. Είναι φανερό πως και οι δύο οικονομίες Όταν η δημοσιονομική προσαρμογή συνοδεύεται από χαλαρή νομισματική πολιτική, η συρρίκνωση του ΑΕΠ είναι μικρότερη και το αντίστροφο. σελ. 4

απέχουν από την παγίδα ρευστότητας καθώς τα επιτόκια κυμαίνονται σε υψηλά επίπεδα, άνω του 4%. Η ειδοποιός διαφορά μεταξύ Βαλτικών και Ελλάδας είναι ότι στις πρώτες από τα μέσα του 2009 κι έκτοτε, τα επιτόκια μειώνονται συνεχώς και βρίσκονται πλέον κοντά στο 4%, σχεδόν 9 μονάδες κάτω από το επιτόκιο που ίσχυε τρία χρόνια πριν. Αντίθετα, στην Ελλάδα από το ξέσπασμα της κρίσης τα επιτόκια απέκτησαν ανοδική πορεία και παρέμειναν σε επίπεδα άνω του 6%. Επομένως, αυτό που συμπεραίνει κανείς είναι πως η τεράστια πτώση των επιτοκίων στις χώρες της Βαλτικής λειτούργησε ως στήριγμα της εγχώριας οικονομίας, ευνοώντας την ανάληψη επενδύσεων ενώ, αντίστροφα, στην Ελλάδα το γεγονός ότι δεν ασκήθηκε επεκτατική νομισματική πολιτική σε συνδυασμό με τη δραματική μείωση των πιστώσεων λόγω μειωμένης ρευστότητας στον τραπεζικό τομέα διόγκωσε τις αρνητικές επιπτώσεις της λιτότητας στην οικονομική δραστηριότητα. Από τα μέσα του 2009, τα επιτόκια στις χώρες της Βαλτικής μειώνονταν συνεχώς, αντίθετα στην Ελλάδα μετά το ξέσπασμα της κρίσης, απέκτησαν ανοδική πορεία. Ο Προσανατολισμός των Προγραμμάτων στην Αύξηση της Φορολογίας ή στη Μείωση των Δαπανών Μεγάλη σημασία για το αποτέλεσμα ενός προγράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής έχει η σύνθεσή του, η οποία καθορίζει το κατά πόσο η δημοσιονομική προσπάθεια προέρχεται από την πλευρά των δαπανών ή από την πλευρά των εσόδων. Η επικρατούσα άποψη υποστηρίζει πως η περικοπή δαπανών επιφέρει μικρότερο πλήγμα στην οικονομική δραστηριότητα σε σχέση με εκείνο που προκαλεί μια αύξηση της φορολογίας (Alesina and Ardagna, 1998; Broadbent and Daly, 2010; IMF, 2010). Έτσι η συρρίκνωση του προϊόντος και η άνοδος της ανεργίας είναι πολύ εντονότερες στην περίπτωση των σταθεροποιήσεων μέσω σελ. 5

Στις χώρες της Βαλτικής, η δημοσιονομική προσπάθεια ανέρχεται σε 12,9% του ΑΕΠ, ενώ στην Ελλάδα για την τριετία 2009-2011 ανέρχεται σε 17,3% του ΑΕΠ, γεγονός που την καθιστά τη μεγαλύτερη σε σχέση με των υπολοίπων Ευρωπαϊκών χωρών. της φορολογίας. Η απόκλιση μεταξύ των επιπτώσεων των δύο ειδών προσαρμογής μπορεί να αποδοθεί στις αντιδράσεις της νομισματικής πολιτικής, η οποία, στην πραγματικότητα, είναι περισσότερο επεκτατική στην περίπτωση μιας προσαρμογής σε σχέση με τις δαπάνες από ότι στην περίπτωση προσαρμογής σε σχέση με τη φορολογία (Guajardo et al., 2011). Παρακάτω (Διάγραμμα 3) παρουσιάζεται η σύνθεση της δημοσιονομικής προσαρμογής για τις χώρες της Βαλτικής και για την Ελλάδα. Όσον αφορά στις πρώτες, η συνολική τους προσπάθεια ανέρχεται σε 12,9%, ενώ πάνω από το 60% της προσπάθειας έλαβε χώρα τον πρώτο χρόνο (2009). Σημειωτέον ότι από το 2010 κι έπειτα, το δημοσιονομικό ισοζύγιο της Εσθονίας κατέστη πλεονασματικό, γεγονός που επέτρεψε τη μετατροπή της δημοσιονομικής πολιτικής σε επεκτατική. Η δημοσιονομική προσπάθεια της Ελλάδας για την τριετία 2009-2011 ανέρχεται σε 17,3% του ΑΕΠ, γεγονός που την καθιστά τη μεγαλύτερη σε σχέση με των υπολοίπων Ευρωπαϊκών χωρών. Η προσπάθεια της χώρας αναμένεται να συνεχιστεί και τα επόμενα χρόνια, ενώ για το 2012 υπολογίζεται σε 5,5% του ΑΕΠ (European Commission, 2011). Αναφορικά με τη σύνθεση του κάθε πακέτου προσαρμογής, το 63% των μέτρων για τις Βαλτικές προήλθε από την πλευρά των δαπανών και το υπόλοιπο 37% από την πλευρά των εσόδων. Σε αντίθεση με τις Βαλτικές, στην περίπτωση της Ελλάδας η προσπάθεια βασίστηκε στην πλειοψηφία της (55% περίπου) στην πλευρά των εσόδων. σελ. 6

Φαίνεται, επομένως, πως στην πράξη οι δύο τρόποι μείωσης του ελλείμματος επιφέρουν διαφορετικά αποτελέσματα στην οικονομική δραστηριότητα. Έτσι, στην περίπτωση των χωρών της Βαλτικής όπου βασικό συστατικό της προσαρμογής ήταν η περιστολή δαπανών, ουσιαστικά δεν υπήρξε καταστολή της οικονομικής δραστηριότητας, ενώ στην Ελλάδα η ύφεση ήταν βαθειά και παρατεταμένη. Σύμφωνα με τον Alesina (2012), εκτός από τη νομισματική πολιτική, η διαφορά μεταξύ των δύο τρόπων προσαρμογής μπορεί να οφείλεται στην επιχειρηματική εμπιστοσύνη, η οποία πλήττεται σημαντικά κατά τη διάρκεια προσαρμογών μέσω της φορολογίας ενώ αυξάνεται, ή τουλάχιστον δε μειώνεται κατά τη διάρκεια προσαρμογών μέσω των δαπανών. Το Μέγεθος των Δημοσιονομικών Πολλαπλασιαστών Το μέγεθος των δημοσιονομικών πολλαπλασιαστών αποδεικνύεται ιδιαίτερα κρίσιμο, καθώς από αυτό εξαρτάται η επίπτωση που θα επιφέρει στο ΑΕΠ μια εξωγενής μεταβολή του δημοσιονομικού ελλείμματος. Επομένως, όσο μικρότεροι είναι οι πολλαπλασιαστές, τόσο μικρότερο κόστος σε όρους προϊόντος θα προκαλέσει μια δημοσιονομική σύσφιξη. Ένα πλήθος ερευνών που αφορούν σε προτάσεις πολιτικής, μεταξύ των οποίων και διάφορες εκθέσεις του ΔΝΤ, αναφέρουν ότι για την πρόβλεψη των αποτελεσμάτων που θα είχαν τα προγράμματα δημοσιονομικής προσαρμογής σε ένα σύνολο χωρών, χρησιμοποιήθηκαν πολλαπλασιαστές κοντά στο 0,5. Ωστόσο, η εντονότερη της αναμενόμενης συρρίκνωση της οικονομικής δραστηριότητας σε ορισμένες χώρες δημιουργεί ερωτήματα αναφορικά με το αν το μέγεθος των δημοσιονομικών πολλαπλασιαστών είχε υποεκτιμηθεί. Στην πραγματικότητα, πλήθος μελετών (Auerbach και Gorodnichenko, 2012a, Batini at al., 2012, IMF, 2012) υποστηρίζουν ότι σε ένα περιβάλλον σοβαρής οικονομικής επιβράδυνσης, όπου η νομισματική πολιτική είναι περιορισμένη από μηδενικά επιτόκια (zero lower bound) και πολλές χώρες επιχειρούν να διορθώσουν τις δημοσιονομικές ανισορροπίες τους ταυτόχρονα, όπως είναι το τρέχον, οι δημοσιονομικοί πολλαπλασιαστές είναι πιθανόν να υπερβαίνουν τη μονάδα. Η άποψη αυτή επαληθεύεται από το World Economic Outlook του Οκτωβρίου 2012 του ΔΝΤ (IMF 2012). Βασιζόμενο σε δεδομένα 28 χωρών βρίσκει ότι οι πολλαπλασιαστές ήταν σημαντικά υποτιμημένοι καθώς από την έναρξη της ύφεσης κυμαίνονται μεταξύ 0,4 και 1,2 ποσοστιαίες μονάδες. Πρόσφατη μελέτη της Eurobank (2012) εκτίμησε το μέγεθος των πολλαπλασιαστών για την περίπτωση της Ελλάδας. Ενώ ο πολλαπλασιαστής των εσόδων (-0,11) συνάδει με τα αποτελέσματα προηγούμενων μελετών, οι πολλαπλασιαστές δαπανών αποδεικνύονται πολλοί μεγαλύτεροι της μονάδας καθώς αγγίζουν το 1,32 σε περιόδους ύφεσης. Όσον αφορά στους πολλαπλασιαστές επιμέρους κατηγοριών δαπανών, οι μισθολογικές δαπάνες είναι Σύμφωνα με την Eurobank (2012) οι πολλαπλασιαστές δαπανών αποδεικνύονται πολλοί μεγαλύτεροι της μονάδας καθώς αγγίζουν το 1,32 σε περιόδους ύφεσης. σελ. 7

Ελλάδα και Βαλτικές Ελλάδα H Ύφεση Χώρες: και στην Πολιτικές Βαλτικές ΚύπροΛιτότητας Χώρες: Πολιτικές και Διαρθρωτική Λιτότητας και Διαρθρωτική Προσαρμογή (Μέρος Προσαρμογή 3) (Μέρος 2) Οι χώρες της Βαλτικής διαφέρουν από τις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές Οικονομίες ως προς το μέγεθος και τη δομή του Δημοσίου Τομέα, ενώ παράλληλα συνιστούν μικρές ανοιχτές οικονομίες σελ. 28 εκείνες που παρουσιάζουν το μεγαλύτερο πολλαπλασιαστή, ο οποίος ανέρχεται σε 2,35. Δε θα πρέπει, επομένως, να προκαλεί εντύπωση το βάθος της ύφεσης που κατέγραψε η Ελληνική οικονομία τα τελευταία χρόνια, καθώς η ευαισθησία της στις μεταβολές της δημοσιονομικής πολιτικής ήταν ιδιαίτερα αυξημένη. Από την άλλη πλευρά οι χώρες της Βαλτικής επέδειξαν εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία συγκριτικά με την Ελλάδα. Το ΑΕΠ στις εν λόγω χώρες επανήλθε σε θετικούς ρυθμούς σχεδόν αμέσως μετά την έναρξη της προσαρμογής το 2009, επιδεικνύοντας δηλαδή αντίδραση διαφορετική από αυτή που προβλέπει η Κεϋνσιανή θεώρηση. Οι Rzońca και Cizkovicz (2005) είχαν επισημάνει ότι οι δημοσιονομικοί πολλαπλασιαστές στα νέα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μπορεί να είναι ακόμα και αρνητικοί και ότι μια δημοσιονομική προσαρμογή, επομένως, θα μπορούσε να συνοδευτεί από υψηλότερη ανάπτυξη ακόμα και στη βραχυχρόνια περίοδο, κάτι που επαληθεύτηκε. Οι βασικοί λόγοι για τους οποίους η επίπτωση της δημοσιονομικής πολιτικής στις Βαλτικές διαφέρει από τις μέσες οικονομίες της ΕΕ-27 είναι πρώτον, διότι οι οικονομίες των χωρών της Βαλτικής είναι μικρότερες και κατ επέκταση πιο ανοιχτές από το μέσο όρο των χωρών της ΕΕ και, δεύτερον, διότι το μέγεθος του δημοσίου τομέα στις χώρες αυτές είναι μικρότερο και διαφορετικό ως προς τη δομή του (οι εταιρικοί φόροι, οι φόροι εισοδήματος και οι κοινωνικές μεταβιβάσεις είναι σημαντικά χαμηλότεροι), γεγονός που επιτρέπει στον ιδιωτικό τομέα να καθορίσει με τη συμπεριφορά του τις τελικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη. Έτσι, οι δημοσιονομικοί πολλαπλασιαστές για τα μέτρα από την πλευρά των δαπανών κυμαίνονται από 0,14 έως 0,42 και για τα μέτρα από την πλευρά των εσόδων από 0,01 έως 0,25, είναι δηλαδή εξαιρετικά χαμηλοί (European Commission, 2010). Η διαφορά, επομένως, στην ευαισθησία των δυο οικονομιών (Ελλάδα-Βαλτικές) στις μεταβολές της δημοσιονομικής πολιτικής αποδεικνύεται ουσιώδης. Έτσι, η επεκτατική δημοσιονομική εξυγίανση που βίωσαν οι χώρες της Βαλτικής μπορεί σε μεγάλο βαθμό να αποδοθεί στους πολύ χαμηλούς δημοσιονομικούς πολλαπλασιαστές και, αντίστοιχα, το μέγεθος και η διάρκεια της ύφεσης που βιώνει η Ελλάδα, στο γεγονός ότι οι πολλαπλασιαστές ήταν στην πραγματικότητα πολύ υψηλότεροι από αυτούς που χρησιμοποιήθηκαν για το σχεδιασμό του προγράμματος προσαρμογής. Αντίληψη για τον Κίνδυνο και για Περιστατικά Χρεοκοπίας Στην αποτελεσματικότητα της δημοσιονομικής πολιτικής, ιδιαίτερα σε περιόδους που έχει περιοριστικό χαρακτήρα, μείζονα σημασία έχει και ο ρόλος της αντίληψης του κινδύνου. Συγκεκριμένα, όταν οι αμφιβολίες για την αντίληψη του κινδύνου είναι αυξημένες, όταν δηλαδή η αντίληψη για τον κίνδυνο είναι υψηλή, η εφαρμογή ενός προγράμματος εξυγίανσης συμβάλλει

στην αποκατάσταση της εμπιστοσύνης, αποκλιμακώνοντας τα κόστη δανεισμού, καθιστώντας με τον τρόπο αυτό το πρόγραμμα λιγότερο κοστοβόρο για την κοινωνία (Giavazzi and Pagano, 1990, IMF, 2010). Παρατηρώντας το Διάγραμμα 4, είναι φανερό πως στην περιοχή της Βαλτικής οι προσδοκίες για πτώχευση είχαν διογκωθεί υπερβολικά μετά το ξέσπασμα της παγκόσμιας κρίσης. Η εφαρμογή όμως του προγράμματος σταθερότητας από το 2009, κατάφερε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη επενδυτών και καταναλωτών και να αντιστρέψει τις αρνητικές προσδοκίες. Έτσι, παρατηρείται μια αρχική σταθεροποίηση και έκτοτε μια πτωτική τάση της αντίληψης κινδύνου, η οποία συνέβαλλε στη θετική πορεία που επέδειξε η ανάπτυξη από εκεί κι έπειτα. Αντίθετα, στην περίπτωση της Ελλάδας η αντίληψη για τον κίνδυνο από το ξέσπασμα της κρίσης είχε αποκτήσει μια ανοδική δυναμική, η οποία όμως δεν κατάφερε να αντιστραφεί μετά την εφαρμογή του προγράμματος προσαρμογής, με αποτέλεσμα οι αρνητικές προσδοκίες να αγγίξουν πρωτοφανή υψηλά επίπεδα. Έτσι, η οικονομία εισήλθε σε ένα φαύλο κύκλο αυτοεκπληρούμενων προσδοκιών όπου όσο η λιτότητα έπληττε την ανάπτυξη και κατ επέκταση την αξιοπιστία της κυβέρνησης τόσο περισσότερο προκαλούσε άνοδο και όχι πτώση της αντίληψης για τον κίνδυνο, καθιστώντας πολύ δύσκολη και επίπονη την προσπάθεια προσαρμογής. Στην Ελλάδα, σε αντίθεση με τις Βαλτικές χώρες, το πρόγραμμα προσαρμογής δεν κατάφερε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη, με αποτέλεσμα την άνοδο των επιτοκίων. σελ. 9

Η Ελλάδα ξεκίνησε την προσπάθεια διόρθωσης των δημοσιονομικών της ανισορροπιών σε μια συγκυρία όπου πολλές άλλες χώρες στην Ευρωπαϊκή Ένωση (απ όπου προέρχεται η μεγάλη πλειοψηφία των εμπορικών της εταίρων) επιχειρούσαν να κάνουν το ίδιο. σελ. 10 Συγχρονισμένες Δημοσιονομικές Σταθεροποιήσεις και Εξωτερικές Επιδράσεις Στο τρέχον περιβάλλον της ταυτόχρονης δημοσιονομικής προσαρμογής για τη σταθεροποίηση των οικονομιών, είναι σημαντική η αναγνώριση της επίπτωσης των εξωτερικών αρνητικών σοκ σε μια οικονομία που βρίσκεται σε ύφεση. Τα σοκ αυτά μπορεί να επιδράσουν στη βυθισμένη σε ύφεση οικονομία μέσω των εμπορικών καναλιών, των χρηματοοικονομικών δεσμών και των ροών κεφαλαίου (Crucini et al., 2008). Σύμφωνα με τους Auerbach και Gorodnichenko (2012b), ο μέσος πολλαπλασιαστής των δημοσιονομικές εξωτερικές επιδράσεις είναι μεταξύ της μονάδας και του δύο, επομένως η επίπτωση στο πραγματικό ΑΕΠ θα είναι ιδιαίτερα σημαντική. Θα πρέπει να τονιστεί, ωστόσο, ότι το αποτέλεσμα διαφοροποιείται ανάλογα με το σημείο του οικονομικού κύκλου στο οποίο βρίσκεται μια οικονομία. Έτσι, σε περιόδους ύφεσης οι εξωτερικές επιδράσεις θα είναι ιδιαίτερα έντονα (μεταξύ 3 και 5), ενώ στην ανοδική φάση του οικονομικού κύκλου είναι αρκετά περιορισμένα (ο πολλαπλασιαστής προσεγγίζει το μηδέν). Αυτό που πρέπει να σημειωθεί, επομένως, είναι το γεγονός πως η Ελλάδα ξεκίνησε την προσπάθεια διόρθωσης των δημοσιονομικών της ανισορροπιών σε μια συγκυρία όπου πολλές άλλες χώρες στην Ευρωπαϊκή Ένωση (απ όπου προέρχεται η μεγάλη πλειοψηφία των εμπορικών της εταίρων) επιχειρούσαν να κάνουν το ίδιο. Έτσι, η δυνατότητα στήριξης της ανάπτυξης μέσω των εξαγωγών ήταν περιορισμένη, καθώς σε ένα περιβάλλον συντονισμένης λιτότητας οι εισαγωγές κάθε χώρας μειώνονται. Αντίθετα, η προσαρμογή στις Βαλτικές χώρες ξεκίνησε πιο νωρίς συγκριτικά με τις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες. Χαρακτηριστικό είναι ότι τον πρώτο κιόλας χρόνο προσαρμογής το εμπορικό τους ισοζύγιο σημείωσε σημαντική βελτίωση καθώς οι εισαγωγές μειώθηκαν, λόγω της πτώσης της εγχώριας ζήτησης, ενώ οι εξαγωγές αυξήθηκαν (πάνω από 10%) αποτελώντας την κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης. Τέλος, οι εξωτερικές επιδράσεις της συγχρονισμένης δημοσιονομικής εξυγίανσης θα μπορούσαν να μεταφραστούν στην τρέχουσα οικονομική συγκυρία ως εξής: μια δημοσιονομική επέκταση σε μια άλλη χώρα, θα μπορούσε να αποβεί ιδιαίτερα αποτελεσματική στο να επανεκκινήσει τη ζήτηση στη χώρα-αποδέκτη. Έτσι, μια πιο χαλαρή δημοσιονομική πολιτική στη Γερμανία, για παράδειγμα, ενδεχομένως θα καθιστούσε πιο εύκολη την προσπάθεια προσαρμογής στην Ελλάδα αλλά και στις υπόλοιπες χώρες της περιφέρειας. in DEEP ANALYSIS

Βιβλιογραφία AAlesina A., (2012), Cut Deficits by Cutting Spending, VoxEU.org, November 30. Alesina, A,, and Ardagna S., (2010), Large Changes in Fiscal Policy: Taxes versus Spending, Tax Policy and the Economy, Vol. 24, ed. by Jeffrey R. Brown (Cambridge, Massachusetts: National Bureau of Economic Research). Auerbach A. and Gorodnichenko Y., (2012a), Fiscal Multipliers in Recession and Expansion, in Fiscal Policy after the Financial Crisis, ed. by Alberto Alesina and Francesco Giavazzi, Cambridge, Massachusetts: National Bureau of Economic Research. Auerbach A. and Gorodnichenko Y., (2012b), Output spillovers from fiscal policy, VoxEU.org, 10 December. Batini N., Callegari G. and Giovanni M., (2012), Successful Austerity in the United States, Europe, and Japan, IMF Working Paper No. 12/190. Broadbent B. and Daly K., (2010), Limiting the Fall-Out from Fiscal Adjustments, Goldman Sachs Global Economics, Global Economics Paper 195. Crucini M., Kose A., and Otrok C., (2008), What Are the Driving Forces of International Business Cycles?, NBER Working Paper, 14380. Eurobank, (2012), Economy and Markets, Vol. 23, Issue 4, October. European Commission, (2010), Cross-country study: Economic policy challenges in the Baltics, Occasional Papers 58, February 2010. European Commission, (2011), The Economic Adjustment Programme for Greece Fifth Review, Occasional Papers 87, October 2011Gerlach S., Lewis J., (2011,) ECB reaction functions and the crisis of 2008, CEPR Discussion Paper No. 8472. Giavazzi F., and M. Pagano, (1990), Can Severe Fiscal Contractions Be Expansionary? Tales of Two Small European Countries, NBER Macroeconomics Annual, MIT Press, (Cambridge, MA), 95-122. Guajardo J., Leigh D. and Pescatori A., (2011), Expansionary Austerity: New International Evidence, IMF Working Paper, WP/11/158. σελ. 11

International Monetary Fund, (2010), Recovery, Risk and Rebalancing, IMF World Economic and Financial Surveys, World Economic Outlook, October 2010. International Monetary Fund, (2012), Coping with High Debt and Sluggish Growth, IMF World Economic and Financial Surveys, World Economic Outlook, October 2012. OECD, (2011), Restoring Public Finances, OECD Working Party of Senior Budget Officials. OECD, (2011), Economic Surveys Greece, August 2011. Rzońca A. and Cizkowicz P., (2005), Non-Keynesian effects of fiscal contraction in New Member States, ECB Working Paper, 519/2005. in DEEP ANALYSIS σελ. 12