πολύ νέος πήγε στο Άγιο Όρος, στη Μονή Ξηροποτάμου, όπου έγινε αγιογράφος. Μονή ή Μοναστήρι

Η μονή του Αγ. Νικολάου των Φιλανθρωπηνών ή του Σπανού Αργύρης Ν. Γιαννέλος Σήμερα θα γνωρίσουμε τον μοναχό Φιλόθεο. Θα γυρίσουμε πίσω στον χρόνο και θα μάθουμε για τη ζωή του στα μοναστήρια. Μαζί του θα κάνουμε ένα ταξίδι από το Άγιο Όρος μέχρι την Ήπειρο και θα μιλήσουμε για την τέχνη της αγιογραφίας. Ξεκινάμε; Μοναχός - Μοναχή Λέγεται ο άνδρας ή η γυναίκα που αποφασίζει να εγκαταλείψει την καθημερινή ζωή και πηγαίνει να μείνει σε μοναστήρι, αλλάζοντας όνομα. Αλλιώς, λέγονται καλόγεροι ή καλόγριες. Ο Φιλόθεος ήταν Ηπειρώτης από τα Τζουμέρκα, ο οποίος, πριν γίνει μοναχός, λεγόταν Δημήτρης. Από πολύ νέος πήγε στο Άγιο Όρος, στη Μονή Ξηροποτάμου, όπου έγινε αγιογράφος. Μονή ή Μοναστήρι Είναι ο χώρος, στον οποίο πηγαίνουν όσοι γίνονται μοναχοί για να αφοσιωθούν στον Θεό, με προσευχή και υπακοή σε κανόνες θρησκευτικής ζωής. Τα μοναστήρια χτίζονταν, συνήθως, σε απομονωμένες ή ερημικές περιοχές, για να είναι ασφαλή από τις διάφορες επιδρομές παλαιότερα, αλλά, κυρίως, για να έχουν ησυχία και απόσταση από τον υπόλοιπο κόσμο. Στην Ελλάδα το μεγαλύτερο συγκρότημα μοναστηριών βρίσκεται στο Άγιο Όρος, στη χερσόνησο του Άθω της Χαλκιδικής στη Μακεδονία, και αριθμεί είκοσι μονές. 1

Θέλετε να δούμε μια εικόνα από το μοναστήρι, στο οποίο πέρασε τα χρόνια της νιότης του ο Φιλόθεος; Μονή Ξηροποτάμου, Άγιο Όρος Σε ολόκληρη την Ελλάδα υπάρχουν πολλά μοναστήρια, σκαρφαλωμένα ακόμα και στους πιο απόκρημνους βράχους. Μονή Παναγίας Προυσιώτισας, Ευρυτανία - Στερεά Ελλάδα 2

Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά στα Μετέωρα, Καλαμπάκα - Θεσσαλία Όσο περνούσαν τα χρόνια δυνάμωνε η επιθυμία του Φιλόθεου να γυρίσει στην Ήπειρο και να συνεχίσει τον μοναχικό βίο του σε ένα μοναστήρι εκεί. Πήγαινε συχνά στη βιβλιοθήκη της Μονής και διάβαζε βιβλία ιστορίας και γεωγραφίας. Εκεί είχε βρει ότι στα Γιάννενα, στο Νησί της λίμνης Παμβώτιδας, υπήρχαν μοναστήρια. Το Νησί βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της λίμνης Παμβώτιδας και είναι το μοναδικό στην Ευρώπη κατοικημένο νησί σε λίμνη. 3

Τα μοναστήρια του Νησιού ήταν εφτά: o Η Μονή του Αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπηνών (13 ος αι.) o Η Μονή Αγίου Νικολάου Ντίλιου ή Στρατηγόπουλου (13 ος αι.) o Η Μονή της Ελεούσας (16 ος αι.) o Η Μονή Προδρόμου (16 ος αι.) o Η Μονή του Αγίου Παντελεήμονα (17 ος αι.) o Η Μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρα (17 ος αι.) o Η Μονή Προφήτη Ηλία (17 ος αι.) Ο Φιλόθεος πήγαινε συχνά στη βιβλιοθήκη, για να μάθει ακόμη περισσότερες πληροφορίες. Γρήγορα, το παλαιότερο μοναστήρι κέντρισε την προσοχή του και μόλις έμαθε για τις περίφημες τοιχογραφίες στο καθολικό του, σαν αγιογράφος που ήταν, αποφάσισε τελικά να πάει στη Μονή των Φιλανθρωπηνών. Συνάντησε τον ηγούμενο, ζήτησε την άδεια και την ευχή του και ετοιμάστηκε για το ταξίδι της επιστροφής στην Ήπειρο. 4

Θα ακολουθήσουμε τον Φιλόθεο στο ταξίδι του και θα βρούμε την ευκαιρία να μας μιλήσει για τον ηγούμενο και για τα μοναστήρια: το καθολικό, τη βιβλιοθήκη. Ηγούμενος λέγεται ο επικεφαλής μοναχός του μοναστηριού. Καθολικό ονομάζεται ο μεγαλύτερος και συχνά κεντρικός ναός του μοναστηριού. Είναι αφιερωμένος στον ίδιο Άγιο, που είναι αφιερωμένη η μονή. Οι βιβλιοθήκες των μοναστηριών έχουν καλά φυλαγμένους πολύτιμους πνευματικούς θησαυρούς. Ο Φιλόθεος, ύστερα από ένα μακρινό ταξίδι, έφτασε στα Γιάννενα. Από την ακρόπολη του κάστρου φαινόταν καθαρά το Νησί και απέναντι ακριβώς το μοναστήρι των Φιλανθρωπηνών. 5

Πέρασε με τη βάρκα στο Νησί και βγήκε στην ακτή μπροστά στο μοναστήρι. Ανηφόρισε για λίγο και στάθηκε έξω από τον περίβολο. Έκαμε το σταυρό του και ευχαρίστησε, που τον αξίωσαν να φτάσει εκεί, την Παναγία, αλλά και τον Άγιο Νικόλαο, αφού το μοναστήρι είναι αφιερωμένο στη μνήμη του. Ο Άγιος Νικόλαος (270-6 Δεκεμβρίου 343) είναι άγιος της Ανατολικής Ορθόδοξης, αλλά και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Έζησε τον 4 ο αιώνα μ.χ. στα Μύρα της Λυκίας. Θεωρείται προστάτης των ναυτικών. Η μνήμη του γιορτάζεται στις 6 Δεκεμβρίου. Χτύπησε τη βαριά ξύλινη πόρτα και μόλις άνοιξε βρέθηκε στη αυλή, όπου ο ηγούμενος και οι μοναχοί τον καλωσόρισαν και τον οδήγησαν στο κελί του. Βγήκε σε λίγο ξανά στην αυλή και βρέθηκε έξω από το καθολικό, που δέσποζε στο χώρο. Ήταν χτισμένο με γκρίζες πέτρες και με λίγα τούβλα και είχε μικρά τοξωτά παράθυρα για να μπαίνει το φως. Μονή Φιλανθρωπηνών, Καθολικό (Σχέδιο Γιάννης Μπούρας, «Τα Μοναστήρια του Ελληνισμού» τόμ. Α) 6

Ο Φιλόθεος, όπως ήταν φυσικό, ήθελε να μάθει περισσότερα για το μοναστήρι και την ιστορία του και να επιβεβαιώσει, αλλά και να συμπληρώσει τις γνώσεις, που ήδη του πρόσφεραν τα βιβλία. Έτσι, συχνά συζητούσε με τον ηγούμενο για όλα όσα ήθελε να μάθει. Θέλετε να παρακολουθήσουμε και εμείς τις συζητήσεις τους; Από πού πήρε το όνομά του το μοναστήρι; Η κύρια ονομασία της Μονής σχετίζεται με τη βυζαντινή οικογένεια των Φιλανθρωπηνών από την Πόλη, που μετοίκησε στα Ιωάννινα με την ίδρυση του Δεσποτάτου της Ηπείρου (1204 μ.χ.). Το δεύτερο όνομά της σχετίζεται με την οικογένεια των Σπανών, που ευεργέτησε τη Μονή. Πότε χτίστηκε το μοναστήρι; Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς χτίστηκε το μοναστήρι. Γνωρίζουμε, όμως, από μια επιγραφή, ότι το 1292 ανακαινίστηκε το καθολικό από τον Μιχαήλ Φιλανθρωπηνό, που τότε ήταν ιερέας στα Γιάννενα. Έλα, πάμε στον ναό, να σου δείξω περισσότερα. 7

Ο ηγούμενος στάθηκε πρώτα μπροστά στην επιγραφή και μετά έδειξε στον Φιλόθεο τον Μιχαήλ, σε μια τοιχογραφία μαζί με άλλους τέσσερεις άρχοντες Φιλανθρωπηνούς, τον Άγιο Νικόλαο και τον Χριστό στην κορυφή. Μονή Φιλανθρωπηνών, κτητορική επιγραφή Ο Μιχαήλ Φιλανθρωπηνός 8

Το καθολικό άλλαξε από τότε; Ο ναός που ανακαινίστηκε το 1292 ήταν μία μικρή και στενόμακρη μονόκλιτη βασιλική με ξύλινη στέγη. Τώρα, όπως βλέπεις, είναι τρίκλιτη βασιλική, που αποτελείται από τον κυρίως νάρθηκα, την αψίδα του Ιερού, και από τρεις εξωνάρθηκες σε σχήμα Π, οι οποίοι προστέθηκαν τον 16ο αιώνα. Εκείνη την εποχή, το μοναστήρι γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή του, με τα έργα των ηγουμένων Νεόφυτου και Ιωασάφ Φιλανθρωπηνού. Τότε ολοκληρώθηκε το πρόπυλο του καθολικού και τα κελιά. Δίπλα στο καθολικό βρίσκεται η Τράπεζα. Πρόπυλο Στεγασμένο κτίσμα που οδηγεί στην πύλη. Κελιά Μικρά ορθογώνια δωμάτια, όπου μένουν οι μοναχοί. Τράπεζα Ξεχωριστό κτίσμα, κοντά στο καθολικό, όπου τρώνε οι μοναχοί 9

Από την πρώτη φορά που μπήκε στο καθολικό ο Φιλόθεος εντυπωσιάστηκε πάρα πολύ. Το εσωτερικό του ναού είχε στους τοίχους και στην οροφή καταπληκτικές αγιογραφίες. Εξαιρετικές τοιχογραφίες! Φαίνεται ότι οι πιο πολλές έγιναν την ίδια εποχή. Γνωρίζουμε ποιοι ήταν οι αγιογράφοι; Αλήθεια, οι περισσότερες τοιχογραφίες έγιναν στα μέσα του 16 ου αιώνα. Από τότε μέχρι τώρα που ήρθες εσύ εδώ, Φιλόθεε, πέρασαν περίπου δυόμισι αιώνες και σιγά-σιγά ξεχάστηκαν τα ονόματα των ζωγράφων, εκτός από τον Φράγκο Κατελάνο και τους αδελφούς Γεώργιο και Φράγκο Κονταρή, που είχαν έρθει όλοι από τη Θήβα. Ο Φιλόθεος πήγαινε συχνά στον ναό και παρατηρούσε με προσοχή τις αγιογραφίες. Τον ενδιέφερε ο τρόπος που ήταν ζωγραφισμένες και τα θέματά τους και τον εντυπωσίασαν τα ζωηρά τους χρώματα. 10

Ενθουσιάστηκε, μόλις είδε την τοιχογραφία που ήταν ζωγραφισμένοι επτά αρχαίοι σοφοί: ο Πλάτωνας, ο Απολλώνιος ο Τυανεύς, ο Σόλωνας ο Αθηναίος, ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος, ο Θουκυδίδης και ο Χίλωνας ο Λακεδαιμόνιος. Οι πέντε από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας Σπάνια τους βλέπουμε μέσα στις εκκλησίες. Τους είχα δει ξανά σε κάποια μοναστήρια στο Άγιο Όρος και ξέρω ότι υπάρχουν και στα Μετέωρα πάνω από τους σοφούς μια επιγραφή εξηγεί ότι οι εικόνες τους υπάρχουν στον ναό, γιατί μέσα από τη διδασκαλία και το έργο τους υπήρξαν προφήτες για τον ερχομό και την ενανθρώπιση του Χριστού. 11

Ελάτε τώρα μαζί μου, για να δούμε και άλλες τοιχογραφίες! Η αγιογράφηση του Ιερού 12

Ο Χριστός ως Μεγάλης Βουλής Άγγελος 13

Οι Πρωτόπλαστοι 14

Η παραβολή του «Καλού Σαμαρείτη» Οι παραβολές του «Ασώτου» και του «Τελώνη και του Φαρισαίου» 15

Η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού Η Ανάσταση του Κυρίου 16

Ο Ακάθιστος Ύμνος Αβραάμ, Ισαάκ και πατριάρχες 17

Το ταξίδι μας τελειώνει και ήρθε η ώρα να αποχαιρετήσουμε τον Φιλόθεο. Πριν, όμως, αποχωριστούμε, θα μας μιλήσει για έναν ακόμη σπάνιο θησαυρό που υπήρχε στη βιβλιοθήκη του μοναστηριού και που μελετούσε συχνά, τον «Κουβαρά». Ο Κουβαράς ήταν ένας χειρόγραφος κώδικας, δηλαδή ογκώδης τόμος που τυλιγόταν σαν κουβάρι. Γράφτηκε τον 14ο με 15ο αιώνα, από τους μοναχούς Πρόκλο και Κομνηνό, αλλά και από άλλους άγνωστους συγγραφείς. Περιείχε ιστορίες και σημαντικά γεγονότα από την Ήπειρο. Ευτυχώς πρόλαβα να τον δω πριν καεί το 1820 στην πυρκαγιά που προκάλεσε και άλλες ζημιές στο μοναστήρι. Διασώζεται όμως, ένα αντίγραφό του. Επιστρέφοντας σιγά-σιγά στις μέρες μας θα δούμε ότι σήμερα από τη Μονή των Φιλανθρωπηνών σώζονται τμήματα από τα τείχη της, το καθολικό με τα ερείπια της Τράπεζας στην άκρη του, το κτήριο των κελιών και το κοιμητήριο, ενώ ο χώρος είναι διατηρητέο ιστορικό μνημείο, ανοιχτό σε επισκέψεις. Σύγχρονη φωτογραφία της Μονής Φιλανθρωπηνών από δορυφόρο (Google Earth) 18

Η είσοδος στην αυλή του μοναστηριού σήμερα (2015) Το πρόπυλο του καθολικού σήμερα (2015) 19

Τα ερείπια της Τράπεζας κοντά στο καθολικό, σήμερα (2015) Κλείνοντας, προτείνουμε να δείτε στον υπολογιστή του σχολείου σας μια ωραία ταινία στην οποία μία αρχαιολόγος που έχει μελετήσει τις τοιχογραφίες του μοναστηριού μιλάει για τη μεγάλη πνευματική και καλλιτεχνική τους αξία: Πατήστε το εικονίδιο 20

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Δραστηριότητες στην τάξη Παιδιά, ελπίζω να σας άρεσαν όσα μάθατε και είδατε στην τάξη! Προτείνω τώρα να ακονίσετε το μυαλό σας με τα παιχνίδια που θα σας δώσω. 21

Φύλλο Εργασίας 1 Ερωτήσεις κατανόησης (πολλαπλής επιλογής) Α. Από όσα διαβάσατε, μπορείτε να βρείτε πότε έφτασε στο μοναστήρι των Φιλανθρωπηνών ο Φιλόθεος; 1. 1292 2. 1560 3. 1800 4. 1892 Β. Σε ποιoν άγιο είναι αφιερωμένο το μοναστήρι; 1. Άγιο Δημήτριο 2. Άγιο Νικόλαο 3. Μέγα Βασίλειο 4. Προφήτη Ηλία Γ. Η δεύτερη ονομασία του μοναστηριού σχετίζεται με την οικογένεια 1. των Τόκκων 2. των Κονταρήδων 3. των Κατελάνων 4. των Σπανών Δ. Το όνομα του Φιλανθρωπηνού που ανακαίνισε το καθολικό το έτος 1292 ήταν: 1. Ιωασάφ 2. Νεόφυτος 3. Μιχαήλ 4. Κομνηνός Ε. Ποιος από τους παρακάτω σοφούς της αρχαιότητας ΔΕΝ απεικονίζεται στη σχετική τοιχογραφία του καθολικού; 1. Αριστοτέλης 2. Σωκράτης 3. Θουκυδίδης 4. Σόλωνας 22

Φύλλο Εργασίας 2 Πίνακας Αντιστοίχισης Ας αντιστοιχίσουμε τις λέξεις από τη στήλη Α που ταιριάζουν με τις λέξεις από τη στήλη Β. Α Πλάτωνας Β Ηγούμενος Κουβαράς Ζωγράφος Καθολικό Μοναχός Νησί Φιλόσοφος Καλόγερος Παμβώτιδα Κονταρής Ναός Νεόφυτος Κώδικας 23

Φύλλο Εργασίας 3 Κρυπτόλεξο! Σύμφωνα με όσα μάθατε παραπάνω, προσπαθήστε να βρείτε τις 10 λέξεις που σχετίζονται με την ιστορία του μοναστηριού και κρύβονται στο παρακάτω κρυπτόλεξο. Φ Β Κ Ε Λ Ι Α Ξ Ο Π Ι Θ Κ Π Β Ι Α Α Γ Ε Η Ι Π Λ Η Φ Δ Α Η Γ Λ Β Δ Ζ Θ Κ Ρ Α Ξ Δ Κ Μ Γ Δ Ο Α Λ Ν Ο Ρ Σ Τ Ν Μ Ο Β Ο Ε Γ Ω Ν Μ Π Σ Τ Ω Λ Ζ Υ Ω Υ Ζ Ε Ψ Η Θ Τ Φ Υ Ν Ι Β Β Τ Μ Η Ρ Χ Σ Μ Ρ Υ Φ Α Π Ο Α Ι Ε Θ Ο Φ Ι Λ Η Ω Χ Σ Κ Ε Ρ Δ Ν Ι Σ Υ Ο Κ Ζ Γ Π Α Ν Γ Α Α Ο Κ Π Τ Ξ Ι Ε Α Ψ Η Γ Α Σ Η Σ Λ Ρ Σ Ν Θ Δ Β Ι Ω Ν Ν Μ Κ Ν Μ Κ Ο Ν Τ Α Ρ Η Σ Ω Ο Κ Ρ Β Σ Ρ Ε Γ Π Κ Ι Χ Τ Ψ Π Ι Π Κ Α Θ Ο Λ Ι Κ Ο Ρ Τ Ν Ε Μ Χ Κουβαράς, Φιλανθρωπηνοί, Καλόγερος, Παμβώτιδα, Κελιά, Καθολικό, Ηγούμενος, Πλάτωνας, Νησί, Κονταρής. 24

Φύλλο Εργασίας 4 Ας βάλουμε σε σωστή σειρά τις λέξεις που συμπληρώνουν κάθε κενό! Είμαι ο (1) Φιλόθεος. Ξεκίνησα από το Άγιο Όρος όπου έμαθα την τέχνη της.. (2) για να πάω στο μοναστήρι των Φιλανθρωπηνών που βρίσκεται στο μικρό Νησί της λίμνης (3) στα (4). Το μοναστήρι και ο ναός του, το..(5) είναι αφιερωμένα στον Άγιο.(6). Το ταξίδι ήταν μακρύ και αμέσως ο..(7) με οδήγησε στο.(8) μου. Μόλις μπήκα στον ναό, αναζήτησα την περίφημη...(9) με τους επτά σοφούς της αρχαιότητας. Πηγαίνω συχνά στη βιβλιοθήκη και μελετώ τις ιστορίες του πολύτιμου κώδικα που τον ονομάζουν..(10). [τοιχογραφία, Κουβαρά, μοναχός, ηγούμενος, Παμβώτιδας, κελί, Γιάννενα, καθολικό, αγιογραφίας, Νικόλαο] 25

Φύλλο Εργασίας 5 Σταυρόλεξο 1 2 3 4 5 6 7 8 9 EclipseCrossword.com Οριζόντια 2. Συγκρότημα μοναστηριών στη Θεσσαλία 6. Η τέχνη του Φιλόθεου 7. Το είδος του ναού στη Μονή Φιλανθρωπηνών 8. Ο μεγαλύτερος ναός ενός μοναστηριού 9. Το μικρό όνομα δύο ζωγράφων του καθολικού Κάθετα 1. Τα δωμάτια των μοναχών 2. Εκεί έζησε ο Άγιος Νικόλαος 3. Φιλόσοφος από τη Μακεδονία που απεικονίζεται σε τοιχογραφία 4. Έτσι λέγεται η λίμνη των Ιωαννίνων 5. Κώδικας, πολύτιμο κειμήλιο της Μονής Φιλανθρωπηνών Οι λέξεις ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΒΑΣΙΛΙΚΗ, ΚΑΘΟΛΙΚΟ, ΚΕΛΙΑ, ΚΟΥΒΑΡΑΣ, ΜΕΤΕΩΡΑ, ΜΥΡΑ, ΠΑΜΒΩΤΙΔΑ, ΦΡΑΓΚΟΣ. 26

Δραστηριότητες στο πεδίο Καλώς ήρθατε στο Μοναστήρι των Φιλανθρωπηνών. Εδώ θα δείτε από κοντά όλα όσα μάθατε στην τάξη σας. Ακολουθούν οι δραστηριότητες στο πεδίο που προτείνονται στους εκπαιδευτικούς. Οι μαθητές μπορούν να έχουν μαζί τους τα παρακάτω σχέδια. 27

1. Τοπογραφικό σχέδιο του μοναστηριού Καθολικό Τράπεζα 28

2. Κάτοψη του καθολικού Βόρειος εξωνάρθηκας Δυτικός εξωνάρθηκας Αψίδα του Ιερού ] Κυρίως νάρθηκας (εσωνάρθηκας) Νότιος εξωνάρθηκας 29

Α. Πριν την είσοδο στο μοναστήρι Περιεργαζόμαστε και εξερευνούμε τον χώρο έξω από το μοναστήρι. Ψάχνουμε τα τείχη. Στεκόμαστε έξω από την πόρτα και παρατηρούμε το κάστρο απέναντι. Συζητούμε για την πρόσβαση στο Νησί και για την ασφάλεια του μοναστηριού. 1. Στην αυλή Β. Μπαίνοντας στο μοναστήρι Χωριζόμαστε σε τρεις ομάδες: Οι περιηγητές: με το τοπογραφικό σχέδιο και μια πυξίδα για εργαλείο αναγνωρίζουμε τα κτίσματα (τα διατηρημένα και ό,τι υπάρχει από ερείπια), σημειώνουμε τον προσανατολισμό τους και γράφουμε σύντομες περιγραφές. Οι αρχαιολόγοι: μαθαίνουμε να βλέπουμε τα ιστορικά στοιχεία του χώρου, με προσέγγιση αρχαιολογικής παρατήρησης: μέγεθος, διατήρηση, υλικά. Οι φωτογράφοι: φωτογραφίζουμε ό,τι γνωρίζουμε, αλλά και ό,τι μας προξενεί το ενδιαφέρον ή την απορία. 2. Στο καθολικό Οι ιστορικοί της τέχνης: Με οδηγό την κάτοψη του καθολικού, επισκεπτόμαστε όλα τα μέρη του ναού και τα αναγνωρίζουμε. Έπειτα, αναζητούμε τις τοιχογραφίες που είδαμε στην τάξη, συζητούμε και φωτογραφίζουμε ό,τι μας ενδιαφέρει. Οι Σοφοί και οι Άγιοι: Προτείνουμε στους μαθητές να εντοπίσουν τις τοιχογραφίες με τους επτά σοφούς της αρχαιότητας. Αφού γίνει μια σύντομη αναφορά γιατί βρίσκονται στον ναό προσπαθούμε να κεντρίσουμε το ενδιαφέρον των μαθητών, βάζοντάς τους να επισημάνουν τα διαφορετικά στοιχεία της απεικόνισής τους σε σχέση με τις άλλες μορφές που κυριαρχούν στον διάκοσμο. Έπειτα αναζητούμε την τοιχογραφία με τον Αβραάμ και τον Ισαάκ και εστιάζουμε στις φθορές που έχουν στα πρόσωπα. Αναζητούμε και άλλες τοιχογραφίες με τις ίδιες φθορές και ρωτάμε τους μαθητές ποιοι νομίζουν ότι τις έκαναν και γιατί, ενώ παράλληλα επισημαίνουμε τις καταστροφικές πράξεις που προκαλεί η μισαλλοδοξία. Ο θρύλος του κρυφού σχολειού: θεατρικό παιχνίδι. Συναντούμε συχνά τον θρύλο ότι στο μοναστήρι λειτουργούσε κρυφό σχολειό, ο οποίος όμως δεν επιβεβαιώνεται ιστορικά, γιατί στην περιοχή λειτουργούσαν σχολές με την ανοχή ή την άδεια της οθωμανικής διοίκησης. 30

Γ. Μετά την επίσκεψη Μετά την επίσκεψη στο χώρο του μοναστηριού θα αξιοποιηθεί το υλικό που έχει συλλεχθεί στο πεδίο. Μπορεί να γίνει θεματική και χρονική ταξινόμησή του (δραστηριότητα οργάνωσης αρχείου). Θα συζητηθούν οι απορίες των μαθητών, οι οποίοι επιπλέον θα αναζητήσουν απαντήσεις στο διαδίκτυο. Προτείνεται να φτιάξουν οι μαθητές στον υπολογιστή μια παρουσίαση του μοναστηριού και της ιστορίας του με βάση το υλικό που συνέλεξαν στο πεδίο της επίσκεψης με το κατάλληλο λογισμικό (π.χ. PowerPoint). 31