Ε Λ Ε Ν Η Λ Α Δ Ι Α Τό Ποικιλόγραφο Βιβλίο

Ε Λ Ε Ν Η Λ Α Δ Ι Α Τό Ποικιλόγραφο Βιβλίο Ἄρθρα Ὁμιλίες Δοκίμια 1 9 7 2 2 0 1 2 ΑΘΗΝΑ 2012

Ἡ ἐπιμέλεια τῶν κειμένων, ἡ στοιχειοθεσία καί ἡ ἐπιμέλεια τῆς ἔκδοσης ἔγιναν ἀπό τόν Νίκο Δούκα (ndoukas@hol.gr). Οἱ φωτογραφίες προέρχονται ἀπό τό βιβλίο Ἀγγεῖα τοῦ Ἐθνικοῦ Ἀρχαιολογικοῦ Μουσείου Ἀθηνῶν τῆς Βαρβάρας Φιλιππάκη, καί ἀπό τό ἠλεκτρονικό ἀρχεῖο Beazley (http://www.beazley.ox.ac.uk). Ἑλένη Λαδιᾶ 2012 Τό παρόν βιβλίο διατίθεται ἐλεύθερα στούς ἀναγνῶστες του «ὡς ἔχει». Δέν ἐπιτρέπεται ἡ ἀναπαραγωγή μέρους ἤ ὅλου τοῦ περιεχομένου του χωρίς τήν ἄδεια τῆς συγγραφέως. ISBN 978-960-93-4623-8

Ἑλένη Λαδιᾶ ΤΟ ΠΟΙΚΙΛΟΓΡΑΦΟ ΒΙΒΛΙΟ Ἄρθρα Ὁμιλίες Δοκίμια 1972 2012 ΑΘΗΝΑ 2012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ.............................................. 9 Α Ενοτητα - Τα αρθρα του Βηματος Ἡ ἔγκλειστη ποίηση..................................... 11 Φυσιογνωμία ἑλληνικοῦ νησιοῦ............................ 13 Ποιητικά τοπωνύμια..................................... 15 Ἡ σιγουριά τοῦ ὀπαδοῦ................................... 17 Ἡ ἑλληνική κιβωτός..................................... 19 Ἡ χαριτωμένη πλάνη τοῦ δοκιμίου......................... 21 Ἕνας δεινόσαυρος στήν Κηφισιά........................... 23 Τά ποτάμια............................................. 25 Ἡ ἀξία τῆς στιγμῆς...................................... 27 Πούσκιν, ὁ ἠθικός αὐτουργός............................ 29 Β Ενοτητα - Ελληνεσ και Κοπτεσ, δρομοι παραλληλοι Ζαράγιεμπ, τό χοιροστάσιο τῶν χριστιανῶν................. 36 Καί τό χριστιανικό Φαγιούμ.............................. 41 Σύμπλεγμα γλυπτοῦ χρόνου.............................. 50 Ἕλληνες και Κόπτες (Παραλληλισμοί καί σκέψεις)........... 54 Ἡ ἑλληνική γλώσσα στήν σύγχρονη Αἴγυπτο................ 69 Γ Ενοτητα - Ενα αγγειο, μια ιστορια Θρῆνος φιλίας........................................... 75 Τά ἄλογα τοῦ Ἀχιλλέως.................................. 81 Ὁ εἰκονογραφικός πλοῦτος τοῦ ἀγγείου Φρανσουά........... 85 Οἱ γάμοι τοῦ θνητοῦ καί τῆς θεᾶς.......................... 102 Ἀκόμη τρία ἔργα τοῦ Ἑξηκίου............................ 110 Ἡ αὐτοκτονία τοῦ Αἴαντος................................ 120 Ὁ θάνατος τοῦ Σαρπηδόνος............................... 129 Ὁ θρῆνος τῆς Ἠοῦς...................................... 138 Γιά τόν ἀμφορέα τοῦ Νέσσου.............................. 148 Δ Ενοτητα - Για την λογοτεχνια και οχι μονο Οἱ νέοι καί ἡ μελέτη τῆς Λογοτεχνίας...................... 156 Ὁ Ἕλληνας λογοτέχνης σήμερα........................... 162 Ἡ λογοτεχνία ὡς ὅπλο τῆς Εἰρήνης........................ 171

Ἡ Θεόπετρα............................................ 179 Ἱερά ὁδός, μία ὑπαίθριος μυσταγωγία: Ἐλευσινιάδε........... 184 Ἡ Ἑλλάδα στό ἔργο τῆς Ἰσμήνης Καπάνταη................ 189 Ἕνας Αἰγύπτιος γιά τήν Κύπρο............................ 196 Τά πουλιά τά ποιήματα καί ἡ πατρίδα...................... 201 Ἔρωτες θεῶν καί θνητῶν στούς ὁμηρικούς καί ὀρφικούς ὕμνους 204 Ἡ ἔμπνευση τοῦ συγγραφέως.............................. 213 Σκέψεις γιά τήν πεζογραφία τοῦ Μιρτσέα Ἐλιάντε........... 216 Ε Ενοτητα - Βιττγκεσταϊν, Νιτσε, Ντοστογιεφσκι Μερικές σκέψεις μου γιά τήν φιλοσοφία τοῦ Βιττγκενστάιν..... 232 Ὁ Ἅγιος Ἄγνωστος τῆς Κόκκινης Ἐκκλησίας.............. 234 Τά Μουσεῖα Ντοστογιέφσκι στήν Σοβιετική Ἕνωση......... 240 Ἡ Ζαρατουστρική ἠθική καί ἡ σημασία της στήν ἐποχή μας.... 246 Λέξεις γιά τόν εἰκονικό μου φίλο........................... 258 Μία δική μου πόλη....................................... 277 Ἡ ζωγράφος............................................ 279 Ὁ Εἰκονοποιός.......................................... 281 Τά ἐρωτήματα τῆς Εὐθύνης............................... 286 Προοπτικές τοῦ Ἑλληνισμοῦ.............................. 286 Προτάσεις γιά τήν Ἑλλάδα............................... 287 Ἡ χαρά τῆς Εὐρώπης καί ὁ μέγας ἱεροεξεταστής............... 287 Ἡ Θάλασσα........................................... 288 Μέ τήν Κύπρο στήν καρδιά............................... 290 Εἴμαστε θνητοί ἤ ἀθάνατοι;............................... 290 Τό νόημα τῆς ζωῆς...................................... 291 Ἰσόπλευρο τρίγωνο....................................... 293 ΣΤ Ενοτητα - Για τουσ φιλουσ που εφυγαν Γιά τήν Νανά Ἠσαΐα.................................... 296 Γιά τήν Τατιάνα Σταύρου................................. 298 Ἡ Ἑλλάδα καί ὁ Βίκτωρ Σοκολιούκ........................ 299 Ὁ ἄνθρωπος ἀντίδωρο. Βασίλης Μαντούβαλος............... 302 Γιῶργος Φέξης.......................................... 304 Γιά τήν Ἰουλία Ἰατρίδη................................... 307 Ζ Ενοτητα - Κριτικεσ και Δοκιμια Ἡ Φοινικιά καί ὁ Καραντώνης............................ 309 Γιά τόν Ἀνδρέα Καραντώνη............................... 313 6

Ὁ Μέγας Ἀναγνώστης................................... 323 Ἡ Ἑλένη τῆς πεζογράφου Γαλάτειας Σαράντη............ 327 Ἀπόστολου Σαχίνη: «Τετράδια Κριτικῆς».................. 332 Ἡ ἡμιτελής σύνθεση: Σκάμανδρος......................... 338 Ὁ Δ.Π. Παπαδίτσας, ἡ Κοσμολογία καί τό τελευταῖο ποίημα.. 348 Ἡ πρωτεϊκή Μελένια.................................... 352 Τό θαῦμα τοῦ ἔρωτα καί τῶν λέξεων....................... 355 Ἡ ἀναζήτηση τῆς οὐσίας................................. 360 Ἡ Ἐλευσίνα καί τό αἰώνιο νόημά της...................... 365 Ἀσκραῖος καί Δημοφῶν.................................. 380 Τό ξάφνιασμα τοῦ Πανός................................. 384 Ἰβάν Καραμάζωφ καί Ἰωσήφ Κ........................... 390 Πυρῆνες μελλοντικῶν δοκιμίων........................... 401 Ἡ Ἑλλάδα καί ὁ Ντοστογιέφσκι.......................... 401 Ἐμπεδοκλῆς, ὁ πρῶτος ὑπερρεαλιστής...................... 409 Μάριος ὁ Ἐπικούρειος: Αἰσθηματοποιημένη γνώση........... 413 Τό πρόβλημα τοῦ τετάρτου στούς ἀδελφούς Καραμάζωφ...... 429 7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ἡ λέξη ποικιλόγραφο δέν ἀναφέρεται στήν ποικιλία τῆς γραφῆς ἀλλά στά ποικίλα θέματα. Ἔτσι διάλεξα ὡς τίτλο Τό ποικιλόγραφο βιβλίο γιά τήν ποικιλία τῆς θεματολογίας του. Συνέλεξα κείμενά μου δημοσιευμένα σέ περιοδικά καί ἐφημερίδες, τά ὁποῖα καλύπτουν μία συγγραφική πορεία σαράντα χρόνων ἀπό τό 1972 μέχρι τό 2012. Γιατί ὅμως τά συγκέντρωσα σέ αὐτόν τόν ὀγκώδη τόμο; Γιά νά ἑορτάσω τήν σαραντάχρονη πνευματική μου πορεία; Γιά νά ἀποδείξω τήν ἐργατικότητά μου, τό γεγονός δηλαδή πώς ἐκτός ἀπό τά δημοσιευμένα βιβλία μου, πού δέν εἶναι λίγα, εἶχα καί παράλληλη συγγραφική δραστηριότητα; Κάποιος ὑποχθόνιος φόβος τοῦ θανάτου ἴσως... Δέν ξέρω τί ἀπό ὅλα εἶναι. Ἴσως καί λίγο ἀπό ὅλα. Ἡ ἀλήθεια ὅμως εἶναι πώς δέν ἤθελα νά χαθοῦν. Κι ἄν χανόταν, τί θά γινόταν; Τίποτε οὐσιαστικό. Θά ὑπῆρχε ὅμως μία θλίψη, ὅπως ὅταν χάνεις κάποιο ἐνθύμιο πού σοῦ χάρισε ἕνα ἀγαπημένο πρόσωπο. Ἕνα τέτοιο ἐνθύμιο θέλω νά χαρίσω στούς φίλους μου καί στούς ἀναγνῶστες πού μέ ἀγαποῦν. Ἑλένη Λαδιᾶ 29/9/2012 9

Α Eνοτητα Τά ἄρθρα τοῦ Βήματος Τά ἑπόμενα 9 μικρά κείμενα δημοσιεύθηκαν στήν ἐφημερίδα Το Βημα στή στήλη Σημασίες.

Ἡ ἔγκλειστη ποίηση Οπως υπαρχουν φυτά στενά ἐξαρτημένα ἀπό τό κλίμα καί τό ἔδαφος τοῦ τόπου πού εὐδοκιμοῦν, ἔτσι ὑπάρχουν καί μεγάλα ποιητικά ἔργα, πού εἶναι προορισμένα νά μείνουν φυλακισμένα στήν χώρα πού τά γέννησε. Γιατί τό ποιητικό ἔργο, στηριγμένο καθώς εἶναι περισσότερο στήν γλώσσα καί εἰδικότερα στήν λέξη παρά στήν ἰδέα, κυοφορεῖ ἐντός του ὅλες τίς ἰδιοτυπίες τῆς φυλῆς καί δηλώνει τήν εἰδοποιό διαφορά κάθε λαοῦ. Μόνον τό μεγάλο ποιητικό ἔργο εἶναι φυλακισμένο στόν τόπο του, καί δέν δύναται νά μεταφραστεῖ ἤ νά «μεταγραφεῖ», ἀφοῦ κάθε του λέξη εἶναι κι ἕνας αὐτόνομος κόσμος, πού κρύβει μέσα του τό χῶμα καί τό νερό τοῦ τόπου, τίς ρίζες καί τίς παραδόσεις, τήν διάφορη ὀπτική γωνία καί τήν ἐθνική ἰδιαιτερότητα. Ἡ μαγεία πού σκορπίζει ὁ ἦχος μίας λέξης, ἡ σοφή ἐτυμολογία της καί ὁ συνδυασμός τῶν γραμμάτων, γίνονται τά μικρά ἀξιώματα, πού ἐμποδίζουν τόν ἀλλόγλωσσο νά κατανοήσει καί νά θαυμάσει. Τό μεγάλο ποιητικό ἔργο χαρίζει στήν ἀνθρωπότητα τήν μία του πλευρά: τό ὅραμα ἤ τήν ἰδέα. Τό γλωσσικό ὅμως περίβλημα ἤ αὐτό πού ἀποκαλοῦμε «ὕφος ποιητικό», παραμένει σταθερό κι ἀναλλοίωτο καί προσφέρεται μόνον, ὡς ἀντίδωρο, στόν λαό πού τό γέννησε. Ἔτσι, ὁ Ὅμηρος, λόγου χάρη, εἶναι ταυτισμένος μέ τόν Ἕλληνα, ὅπως ὁ Δάντης μέ τόν Ἰταλό. Γιατί ἡ ποιητική γλώσσα δέν ἔχει τήν παγκοσμιότητα τῆς μουσικῆς, 11

ὅπου ὁ ἦχος παντοδύναμος καί πανταχοῦ παρών γίνεται τό ἀπόλυτο ἀξίωμα, ἀλλά διαθέτει τήν δύναμη μίας μαγικῆς συνύπαρξης, πού δένει στενῶς τόν ἄνθρωπο μέ τήν γλώσσα του, μέ τήν «ντοπιολαλιά» του. Αὐτές τίς σκέψεις μᾶς ξαναγέννησε μία ἀκόμη ἀνάγνωση τοῦ ποιητικοῦ κάλβειου ἔργου. Ὁ Ἀντρέας Κάλβος, ὁ μέγας πρωτότυπος καί αἱρετικός, παραμένει λόγω τοῦ μοναδικοῦ γλωσσικοῦ ὕφους, αἰωνίως λαμπερός μέσα στήν ἅγια καί ὑψηλόφρονη μοναξιά του, ἀετός ὀξυδερκής (αἰετός ὀξύ λάων, κατά τήν ὁμηρική ἔκφραση), ὁ ὁποῖος ἀνύψωσε τίς ἰδέες τῆς ἀρετῆς καί τῆς ἐλευθερίας σέ ἐπίπεδα πεπρωμένου. Τό γλωσσικό περίβλημα τῶν ἰδεῶν του, συνδεδεμένο μέ τόν τόπο πού τό γέννησε, εἶναι ἀδύνατο νά ἀποδοθεῖ σέ ἄλλη γλώσσα, πλήν τῆς ἑλληνικῆς. Πῶς θά μποροῦσαν νά μεταφρασθοῦν οἱ στίχοι του; «Κι ὅταν τό ἑσπέριον ἄστρον/ ὁ οὐρανός ἀνάπτη,/ καί πλέωσι γέμοντα ἔρωτος/ καί φωνῶν μουσικῶν/ θαλάσσια ξύλα./ Φιλεῖ τό ἴδιον κῦμα,/ οἱ αὐτοί χαϊδεύουν Ζέφυροι,/ τό σῶμα καί τό στῆθος/ τῶν λαμπρῶν Ζακυνθίων/ ἄνθος παρθένων.» Ἡ ἰδιοτυπία τῆς ἑλληνικῆς σύνταξης καί ἡ ἠχητική μαγεία τῶν λέξεων, δίνει στή «Λύρα» αὐτοῦ τοῦ νέου Πινδάρου, ὅπως τόν ἀπεκάλεσε ἡ κριτική, τόνους προορισμένους μόνον γιά τά Ἑλληνικά ὦτα. Ὁ Ἀντρέας Κάλβος, ὅπως καί ἄλλοι μεγάλοι μας ποιητές, ὅσο κι ἄν ψάλλει ὁράματα οἰκουμενικά, εἶναι μοιραῖο νά παραμένει νῦν καί ἀεί μόνον δικός μας, Ἑλληνικός. Γιατί ἡ ποιητική γλώσσα εἶναι μία ξεχωριστή θεϊκή δωρεά, μέ τήν ὁποία σφραγίζεται κάθε λαός. 19 Ἰουλίου 1985 12

Φυσιογνωμία ἑλληνικοῦ νησιοῦ Ομοιαζει σaν σέ καιρούς ἀγνώστους νά ἔπεσε ἕνας γιγάντιος μετεωρίτης ἀπό τόν οὐρανό καί νά καρφώθηκε καταμεσῆς ἑνός ἑλληνικοῦ πελάγους. Στήν ἐπαφή του μέ τήν γήινη ἀτμόσφαιρα ἄνθισε κι ἔγινε μία νῆσος, πού ἀναφέρθηκε ἀπό τούς ὁμηρικούς κιόλας χρόνους. Τό πέλαγος εἶναι τό Ἰόνιο, τό τραγουδημένο ἀπό τόν ἔξοχο Κάλβο, «τό κύμα ἰόνιον πρῶτον/ ἐφίλησε τό σῶμα/ πρῶτοι οἱ ἰόνιοι Ζέφυροι/ ἐχάιδευσαν τό στῆθος/ τῆς Κυθέρειας», καί τό νησί εἶναι ἡ Κεφαλληνία, ὀρεινή, τραχιά, ἀπόκρημνη καί ἀρρενωπή. Τό νησί τῶν γεωλογικῶν παραξενιῶν καί τῶν «μεταφυσικῶν παραδόξων». Τό μικρό ἀρχαιολογικό μουσεῖο τοῦ νησιοῦ πληροφορεῖ μέ τά εὑρήματά του γιά τήν ὕπαρξη μίας ἀξιόλογης μυκηναϊκῆς ζωῆς, ἐνῶ μία ἐνεπίγραφη βαθμιδωτή βάση ἀφιερώματος πού βρέθηκε στήν ἀρχαία Κράνη, συγκινεῖ μέ τήν ἐπιγραφή πού φέρει τά ὀνόματα τῶν δύο θαυμάσιων θεαινῶν, τῆς Δήμητρας καί τῆς κόρης της Περσεφόνης, ΔΑΜΑΤΡΙΚΑΙΚΟΡΑΙ, καί μᾶς ὁδηγεῖ στήν ρίζα τῶν μυστηρίων καί στήν ἱερή καί ἀρωματισμένη (θυόεσσα κατά τόν ὁμηρικό ὕμνο) Ἐλευσίνα. Ἡ ἐπιγραφή πιθανότατα φανερώνει τήν λατρεία τῶν θεοτήτων καί ἐδῶ, στόν ἀπόκρημνο, τραχύ καί ἑλληνικότατο τοῦτο τόπο. Ἕνας σφαιρικός δίσκος πού βρέθηκε στό σπήλαιο τοῦ Πανός στή λίμνη Μελισσάνη, (σήμερα φωτίζεται ἀπό τό 13

φυσικό ὀπαῖο τοῦ σπηλαίου καί μοιάζει σάν κατάλοιπο τῆς Ἀχερουσίας μέ τόν σημερινό βαρκάρη), δίσκος μέ τήν παράσταση τῶν χορευτριῶν Νυμφῶν καί τόν Πάνα ὄρθιο, τραγοπόδη καί δικέρατο, (αἰγιπόδη καί δικέρωτα), φέρνει στή μνήμη τούς στίχους ἀπό τόν ὁμηρικό ὕμνο στόν Πάνα. Ἡ ἀντιστοιχία τῆς παράστασης τοῦ σφαιρικοῦ δίσκου καί τῶν στίχων τοῦ ὕμνου εἶναι καταπληκτική. Στούς χορούς τῶν Νυμφῶν ἔμπαινε καμιά φορά καί ὁ Πάν καί τούς κυβερνοῦσε μέ βήματα γοργά, ἐνῶ στά νῶτα του φοροῦσε τήν προβειά του, ἀναφέρει ὁ ποιητής τοῦ ὕμνου. Ὁμηρικές θεότητες λατρεύτηκαν στό νησί ἀποδεικνύοντας τήν ὁμοιογένεια ὅλου τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου. Ἐκτός ἀπό τίς φυσικές ὀμορφιές τῆς νήσου με τίς λαμπρές τοποθεσίες, ὅλες σχεδόν συνυφασμένες μέ θρύλους καί γεγονότα, τό Τοπίο μέ τίς μοναδικές καί συνεχεῖς ἐναλλαγές του, τοπίο πού καθήλωσε ἀπό θαυμασμό καί τόν μεγάλο Φιλέλληνα Βύρωνα, ὑπάρχει τό Λαογραφικό Μουσεῖο, ἕνα Μουσεῖο Μνήμης: φανερώνει «τήν χειροποίητη» σέ ὀμορφιά καί ἀρχιτεκτονική πρωτεύουσα τοῦ νησιοῦ, προτοῦ τήν ἀφανίσει ὁ μέγας σεισμός. Φωτογραφίες μέ ἀρχοντικά καί καλαίσθητους οἴκους, δρόμους λιθόστρωτους, καμπαναριά-κοσμήματα καί δίπλα ἄλλες φωτογραφίες πού ἀπεικόνισαν τά ἐρείπια, τόν πανικό καί τήν φρίκη ἀπό τόν σεισμό, πού μετέτρεψε τό νησί σέ μικρή Χιροσίμα. Τά ἑλληνικά ὅμως νησιά δέν εἶναι μόνον θάλασσα πεντακάθαρη καί διαυγής οὐρανός. Πάνω ἀπό ὅλα εἶναι ὁλόφωτοι φάροι τοῦ ἑλληνισμοῦ, μέ τά σπλάχνα τους γεμάτα ἀρχαιολογικά εὐρήματα, πού κάθε φορά ἀποδεικνύουν τήν διαχρονικότητα τῆς φυλῆς καί τοῦ πολιτισμοῦ μας. 23 Αὐγούστου 1985 14

Ποιητικά τοπωνύμια Κοιταζοντας τόν ἑλληνικό χάρτη ἤ ταξιδεύοντας στόν ἑλληνικό τόπο, ἀνακαλύπτει κανείς τοπωνύμια, λές και εἶναι διαλεγμένα μέ εὐαισθησία καί ποιητική διάθεση. Μικρά χωριουδάκια, καρφωμένα στά ὅρη ἤ στόν κάμπο, φέρουν ὀνόματα πού συνεχῶς θυμίζουν τήν ἑλληνική μυθολογία. Μία κατηγορία τέτοιων τοπωνυμίων σχετίζεται μέ τίς ὀνομασίες τῶν δένδρων, δένδρων πού κάποτε ἦταν ἄνθρωποι εὐνοούμενοι τῶν θεῶν καί πού ἤ ἐνδίδοντας ἤ φοβούμενοι τόν θεϊκό ἔρωτα μεταμορφώθηκαν κι ἔγιναν δένδρα. Ἐλάτη, Ροδακινέα, Συκέα, Κυδωνέα, Μηλιά, Λεύκη, Ὀξυά, Πεύκη, Κορομηλιά, Ἐλιά, Βελανιδιά, ἰδού μία ἀνθοδέσμη δροσερῶν ὀνομάτων πού φέρουν χωριά τῆς ἠπειρωτικῆς Ἑλλάδος. Τό δένδρο λατρεύτηκε ἀπό τούς προϊστορικούς χρόνους καί ἡ δενδρολατρία χαρακτηρίζει τήν μινωική καί μυκηναϊκή ἐποχή, ὅπου ἔβλεπε στό δένδρο τήν ἴδια τήν θεότητα ἤ τήν φυτική της ὑπόσταση. Οἱ παραστάσεις τῶν μινωικῶν καί μυκηναϊκῶν σφραγιδόλιθων δείχνουν τόν λάτρη νά περιμένει κάτω ἤ κοντά στό ἱερό δένδρο τήν ἐπιφάνεια τῆς θεότητας. Ἀχλαδιά, Κρανιά, Λυγαριά, Ἀμυγδαλιά, Δαμασκηνιά, Καρυδιά, Φλαμουριά, Μυρτιά, Ἰτιά, ἄλλη μία κατηγορία χωριῶν μέ ὀνόματα δένδρων. Τό δένδρο λατρεύτηκε πολύ κι ἔγινε σύμβολο ζωῆς καί θανάτου: αὐτή ἡ λατρεία τοῦ δένδρου ἔχει τήν μεγάλη της ἀναγωγή στό οὐράνιο δένδρο, τό 15

σύμβολο τῆς παγκόσμιας μυθολογίας, ἐνῶ τά σύννεφα πού περιπλανιόνται στόν οὐρανό καί μοιάζουν «πρόσφυγες ντυμένοι στά κουρέλια», ὅπως λέγει ὁ Μαγιακόφσκι, σχημάτιζαν τά κλαδιά τοῦ περίφημου οὐράνιου δένδρου. Ἰδού τό Κυπαρίσσι, ὄνομα χωριοῦ τῆς Φθιώτιδος, μᾶς φέρνει στό νοῦ τόν ἀνάλογο θρύλο, ἐνῶ ὁ Κυπάρισσος τῶν Χανίων ζωντανεύει τόν θλιβερό νέο πού δενδροποιήθηκε, γιατί ἄθελά του σκότωσε τό ἀγαπημένο του ἐλάφι. «Κυπαρίσσι ἀπό νερό καί οὐσία πανάκριβη» ἀναφέρει σέ στίχο του ὁ Παπαδίτσας, ἕνας δενδρολάτρης ποιητής. Καί ἀπό τήν Κύπρο ἔχουμε τοποθεσίες μέ ὀνόματα δένδρων: Φοίνικας, Κάτω Δρῦς, Ἐλιά καί Λεύκα, ἐνῶ τό μικρό χωριουδάκι Δρῦς ἀπό τήν Κρήτη μᾶς πηγαίνει στό βαθύ παρελθόν καί ἀκοῦμε τά προφητικά θροΐσματα τῆς δωδωναίας φηγοῦ. Ἡ Δάφνη ἀπό τήν Εὔβοια μᾶς θυμίζει τήν θαυμάσια μεταμόρφωσή της, πού ἀναφέρει ὁ Ὀβίδιος: κατά τήν δενδροποίησή της τά μαλλιά τῆς Δάφνης ἔγιναν φύλλα καί τά χέρια της κλαδιά, ἐνῶ ἡ Πεύκη τῆς Μεσσηνίας ἀναβιώνει τήν νύμφη πού ἔτρεχε στά δάση ξετρελαμένη, γιά νά γλιτώσει ἀπό τόν ἔρωτα τοῦ Πανός. Μυρσίνη, ἄλλο ἕνα μικρό χωριό στήν περιοχή τοῦ Κυλλήνιου Ἑρμῆ μνημονεύει τήν σπουδαία σημασία τῆς δενδρολατρίας. Χωριουδάκια μέ ὀνόματα δένδρων, φτωχά κι ἀνυποψίαστα περικλείουν ἀνθρώπινες ψυχές, καί κάθε τέτοιο χωριουδάκι ταυτίζεται μέ τό ἔμψυχό του ὑλικό. Αὐτή ἡ ταύτιση ψυχῆς καί δένδρου μᾶς φέρνει στό νοῦ τήν ἱστορία πού ἀναφέρεται στόν ὁμηρικό ὕμνο τῆς Ἀφροδίτης, ἐκεῖ ὅπου οἱ ὀρεινές νύμφες ἦταν ταυτισμένες μέ τά δένδρα τους. Κάθε νύμφη γεννιόταν, ζοῦσε καί πέθαινε μαζί μέ τό δένδρο της «ἀλλ ὅτε κεν δή μοῖρα παρεστήκη θανάτοιο/ ἀζάνεται μέν πρῶτον ἐπί χθονί δένδρεα καλά,/ φλοιός δ ἀμφιπεριφθινύθει, πίπτουσι δ ἄπ ὄζοι,/ τῶν δέ χ ὁμοῦ ψυχή λείποι φάος ἠελίοιο». 5 Σεπτεμβρίου 1985 16

Ἡ σιγουριά τοῦ ὀπαδοῦ «Δ εν αγαπα κανείς τόν δάσκαλο, ὅταν μένει πάντα μαζί του μαθητής. Καί γιατί δέν θέλετε νά ξεσχίσετε τό στεφάνι μου;» Αὐτόν τόν λόγο ἀπευθύνει ὁ νιτσεϊκός Ζαρατούστρα σέ μαθητές καί ὀπαδούς, θέτοντας ἔτσι σέ ἄλλη βάση τήν σχέση δασκάλου καί ὀπαδοῦ. Ὁ ὀπαδός, ἀπό τήν ἐτυμολογία κιόλας τῆς λέξης, εἶναι ὁ ἀκόλουθος, αὐτός πού δέν ἐπωμίζεται καμιά ἀπολύτως εὐθύνη. Γιατί ὀπαδός γίνεται ὁ κάθε ἀδύναμος. Θεωρίες μέ ἀποκρυσταλλωμένα συμπεράσματα, ἁπλοϊκά σχήματα, θρησκεῖες μέ ξεκαθαρισμένα μηνύματα, ἀποτελοῦν τά καταφύγια γιά ὅλες τίς μή ἀκονισμένες συνειδήσεις καί τά νωθρά μυαλά. Ἀντιθέτως φιλοσοφικές ἀπόψεις πού ὁ πυρήνας τους εἶναι πρισματικός, καλλιτεχνικά ἔργα, πού προβληματίζουν ἀλλά δέν δίνουν τήν μία καί ξεκάθαρη λύση, τρομάζουν τίς ἀγέλες τῶν ὀπαδῶν. Γιατί ὁ ὀπαδός δέν σκέφτεται: ἡ μόνη του δυνατότητα εἶναι νά ἐκλέξει σέ ποιό κοπάδι θέλει νά μπεῖ. Ἀπό ἐκεῖ καί ἔπειτα ἄλλος σκέφτεται γιά λογαριασμό του, ἐνῶ αὐτός γίνεται ἕρμαιο τῶν συνθημάτων, τῆς προπαγάνδας καί τῆς μαζοποίησης. Ὁ ὀπαδός ἐπιτέλους ἀνάπαυσε τό μυαλό του, τό πνεῦμα του βρῆκε τό μαγικό κλειδί πού λύνει ὅλα τά προβλήματα καί ἡ ψυχή του ἠρέμησε. Στό καταφύγιό του νιώθει μόνον τήν σιγουριά ἀγνοώντας τήν ἀνελευθερία του. Κι ὅταν τό καταφύγιο γκρεμισθεῖ γιά λόγους τελείως ἀνυποψίαστους ἀπό 17

τόν ἴδιο, τότε τρέχει ἀλλόφρων καί προδομένος νά τρυπώσει σέ ἄλλο καταφύγιο, νά ἐνστερνισθεῖ ἄλλη θεωρία, τίς περισσότερες φορές ἄκρως ἀντίθετη ἀπό τήν προηγούμενη. Γιατί ὁ νοῦς τοῦ ὀπαδοῦ ἀποκλείει μία βασική λογική ἀρχή: πώς ὅ,τι δέν εἶναι ἄσπρο, δέν εἶναι ἀναγκαστικῶς μαῦρο, μπορεῖ νά εἶναι ὁποιοδήποτε ἄλλο χρῶμα. Ἄβουλα καί τυφλά τά κοπάδια τῶν ὀπαδῶν φανατίζονται ἐν ὀνόματι τῆς ἰδέας καί ἰδίως τῶν συμβόλων της. Γιατί ἄλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα τοῦ ὀπαδοῦ εἶναι ἡ ἀπόλυτη συμβολοποίηση. Στήν συνείδησή του τό σύμβολο ἔχει ἐντελῶς ἐξοστρακίσει τήν ἰδέα. Ὁ φιλόσοφος πού δέν προσφέρει λύσεις, εἶναι σίγουρος πώς θά ἀπομείνει ὁλομόναχος. Παντέρημος θά εἶναι καί ὁ καλλιτέχνης, τοῦ ὁποίου τό ἔργο ἔχει πολλές ὀπτικές γωνίες. Αὐτοί ποτέ δέν ἔχουν ὀπαδούς (οἱ ὀπαδοί δέν ἀνεβαίνουν στίς βουνοκορφές) ἀλλά μόνον συντρόφους καί φίλους, πού πάντοτε ἡ σχέση τους θά διέπεται ἀπό τό πνεῦμα τῆς ἀμφιβολίας καί τῆς διαλεκτικῆς. Ἀλλά δίπλα στό ἄτομο ὀπαδός, ὑπάρχει καί ὁ λαός ὀπαδός. Καί ἐδῶ δέν εἶναι παρρησία νά ἰσχυρισθοῦμε πώς ὁ λιγότερο διατεθειμένος λαός γιά νά γίνει ὀπαδός, εἶναι ὁ ἑλληνικός. Γιατί ἀπό τή φύση του ὁ Ἕλλην εἶναι διαλεκτικός. Ἀπό τήν διαλεκτικότητα τοῦ ἑλληνισμοῦ γοητεύτηκαν ὅλα τά μεγάλα, ἀπόλυτα καί μοναξιασμένα πνεύματα, πού ὑπῆρξαν συνάμα καί μεγάλοι ἑλληνολάτρες. Γιατί ὁ ἑλληνισμός ἔχει τόση ἀντίφαση καί διαλεκτική στά ἰδεολογικά του συστήματα, ὥστε ἐμποδίζει τήν ἀνάπαυση πού φέρνει ἡ ὑποταγή τοῦ πνεύματος σέ μία ἰδέα. Ὅμως αὐτή ἡ πλημμύρα τῶν φιλοσοφικῶν ἀπόψεων καί κοσμοθεωριῶν, καθώς καί ἡ ποικιλία τῶν αἰσθητικῶν ἀναζητήσεων, φτιάχνει τό οἰκοδόμημα τοῦ Ἑλληνισμοῦ τόσο σκληρό, πού πάνω του σφυρηλατοῦνται τά μυαλά καί ἀκονίζονται οἱ ψυχές. 28 Σεπτεμβρίου 1985 18

Ἡ ἑλληνική κιβωτός Ποτε αλλοτε δέν φαινόταν πιό καθαρά τό νόημα τῆς ἡρακλείτιας ρήσης «παλίντροπος ἁρμονίη ὅκωσπερ τόξου και λύρης», ὅσο στίς ἡμέρες μας, ὅπου πραγματικά οἱ ἀντιθέσεις, ὅπως τοῦ τόξου καί τῆς λύρας, ἐξυπηρετοῦν μία κατάσταση ἰσορροπίας. Ἀντίθετα μέ τό πνεῦμα τοῦ κοσμοπολιτισμοῦ, ἀναπτύσσεται καί ἔνα ἀντίρροπο πνεῦμα, πού συμβατικῶς καί πολύ κακῶς ὀνομάζεται «πνεῦμα συντηρητισμοῦ». Εἶναι τό πνεῦμα πού προσπαθεῖ νά περισώσει τήν κληρονομιά μας: τόν ἱερό λόγο τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος. Δημοσιεύονται μελέτες καί ἄρθρα σχετικῶς μέ τήν ἀρχαία Ἑλλάδα, γίνονται μεταφράσεις, ἡ τηλεόραση προγραμματίζει ἀνάλογες ἐκπομπές, τά ἀρχαῖα κείμενα συνεχῶς ἐκδίδονται, καί ἔκπληκτος ὁ σημερινός ἀναγνώστης ἀνακαλύπτει τις ἀρχαιοελληνικές γλωσσικές του ρίζες. Ἀνακαλύπτει καί ξαφνιάζεται μέ τήν ἀδιάσπαστη γλωσσική συνέχεια: λόγου χάρη μέ τό εἰδυλλιακό ὁμηρικό ρῆμα «κελάρυζε» ἤ μέ τήν λέξη «γάλα», αὐτή τήν σημερινή λέξη πού τήν προφέρουν χιλιάδες Ἑλληνόπουλα καθημερινά, καί πού τήν βρίσκουμε στόν ὁμηρικό ὕμνο τῆς Δήμητρος, ὅπου ὁ ἄγνωστος ποιητής μᾶς πληροφορεῖ πώς ὁ Δημοφῶν δέν ἔπινε «γάλα μητρός». Ἔκληκτοι ἀνακαλύπτουμε, στήν πιό πρόχειρη σύγκριση ἑνός ἀρχαίου κειμένου καί τῆς σημερινῆς λαλιᾶς, τίς ἴδιες ρίζες πού ἀποδεικνύουν τό πεῖσμα τοῦ Ἕλληνος νά διατηρήσει τήν ἰδιοτυπία του 19

καί νά περιφρουρήσει τήν γλώσσα του. Κάθε φορά πού αὐτή ἡ δαιμόνια φυλή ἀπειλεῖται ἀπό ἀλλόφυλες ἐπιδράσεις, ξαναγυρνᾶ στίς ρίζες της μέ μεγαλύτερη λαχτάρα. «Ἀνασηκώνοντας καθημερινά τά ἐρείπια», ἀναφέρει ὁ Νίτσε, «ἄκουσα ξάφνου νά χοχλάζουν κάτουθέ τους οἱ πηγές τοῦ μέλλοντος». Αὐτές τίς πηγές τοῦ μέλλοντος ἀναζητᾶ καί ὁ σημερινός Ἕλληνας, ὄταν ἐπισκέπτεται τά ἐρείπια τῶν ἀρχαιολογικῶν χώρων, κι ὅταν σέβεται τήν γλώσσα του. Οἱ μεταφράσεις τῶν ἀρχαίων ἑλλήνων συγγραφέων ἰδιαιτέρως εἶναι ἕνας πολύμοχθος ἀγώνας. Ἡ μετάφραση δέν στοχεύει μόνον νά μᾶς παρουσιάσει τίς ἰδέες τοῦ ἀρχαίου συγγραφέως ἀλλά καί νά μᾶς ἐξοικειώσει μέ τήν γλώσσα καί τό ὕφος του. Γι αὐτό ἡ πιό ὀρθή ἄποψη εἶναι ἀνεξαρτήτως ἀπό τά λάθη πού εἶναι ἀνθρώπινα νά ὑπάρχει δίπλα στήν μετάφραση καί τό ἀρχαῖο κείμενο, ἀκόμη καί ἄν τό βιβλίο δέν ἀπευθύνεται στόν εἰδικό. Τό γλωσσικό ἔνστικτο τοῦ Ἕλληνος καί ἡ ὁμοιογένεια τῆς ἀρχαίας και νεοελληνικῆς γλώσσας τοῦ ἐπιτρέπουν νά κάνει καί τήν πιό ὑποτυπώδη σύγκριση. Μέ τήν παράθεση τοῦ πρωτοτύπου δέν διερευνᾶται ἡ ἐγκυρότητα τοῦ μεταφραστῆ, ἀλλά ἐξασφαλίζεται καί τό πνευματικό ὄφελος τοῦ ἀναγνώστη, ἀκόμη καί τοῦ πιό ἀνυποψίαστου. Καί τό ὄφελος τοῦτο εἶναι: νά συνηθίσουν τά μάτια μας στήν γλωσσική μας κληρονομιά, νά γίνει ἡ Ἑλλάδα «ἡ χώρα τῶν ἀθλητικῶν ματιῶν», ὅπως ἔλεγε ὁ Χαίλντερλιν. Κοντολογῆς νά ἀγαπήσουμε τίς λέξεις καί τά γράμματα τοῦ ἑλληνικοῦ ἀλφαβήτου, πού ὅταν τά συναντᾶμε στίς ἐπιγραφές τῶν ἐπιτυμβίων στηλῶν, τῶν ἀφημένων στήν ἐξουσία τοῦ ἥλιου καί τῆς βροχῆς, ἡ συγκίνησή μας γίνεται ἀκόμη μεγαλύτερη. Γιατί αὐτά τά μισοσβησμένα γράμματα ἀποδεικνύουν τήν ἀντοχή τους στό ἔλεος τοῦ χρόνου καί τῶν καιρῶν. 12 Ἀπριλίου 1985 20

Ἡ χαριτωμένη πλάνη τοῦ δοκιμίου Αναμεσα στην ἐπιστήμη καί τήν τέχνη ἀναπτύχθηκε ἕνα νόθο εἶδος, χαριτωμένο καί ὡστόσο ἐπωφελές, δισυπόστατο ὅπως οἱ Κένταυροι, οἱ Τρίτωνες καί οἱ Νηρηΐδες τῆς μυθολογίας μας, ἕνα εἶδος πού μολονότι ἔχει ρίζες καθαρά ὑποκειμενικές, φιλοδοξεῖ να ἐνδυθεῖ το ροῦχο τῆς ἐπιστήμης καί νά μᾶς παρουσιάσει τά πράγματα ἀντικειμενικῶς. Αὐτό τό ἑρμαφρόδιτο δημιούργημα εἶναι τό δοκίμιο. Ἡ διεργασία του εἶναι σχεδόν καθωρισμένη καί ἡ ἀκτινογραφία του ἐμφανίζει τά ἴδια πάντα «εὑρήματα». Τό πρῶτο εὕρημα εἶναι ἡ σύλληψη τῆς ἰδέας ἀπό τόν δοκιμιογράφο. Ὁ συγγραφεύς τοῦ δοκιμίου δέχεται κάτι σάν ἀληθινό: τό δέχεται προκαταβολικῶς, γιά νά τό ἐρευνήσει καί νά τό ἀποδείξει κατόπιν. Κατά κανόνα ἀποδεικνύει πάντα τά αὐταπόδεικτα ἤ τά ἀναπόδεικτα. Τό δεύτερο εὕρημα εἶναι ἡ πίστη του πώς ἡ ἰδέα του ἔχει τήν βαρύτητα τοῦ ἀξιώματος, τῆς ἀναπόδεικτης δηλαδή ἀλήθειας, μολονότι αὐτή διαθέτει ὑπόστρωμα ὑποκειμενικό. Ἐνῶ στό μυθιστόρημα λόγου χάρη ὁ ἥρωας ἤ οἱ ἰδέες του ἔχουν τήν πρόδηλη καί συμπαθητική ὑποκειμενικότητα μιᾶς προσωπικῆς ζωῆς, καί γυρεύουν μία θεσούλα στό μυστηριῶδες σύμπαν, στό δοκίμιο ἀντιθέτως διαφαίνεται ἡ ἐνοχλητική αὐθεντία τοῦ ἀξιώματος. Ἡ ἰδέα τοῦ δοκιμίου υἱοθετεῖ τήν σκληρή ἀναγκαιότητα τοῦ «δύο καί δύο 21

κάνουν τέσσερα», κι ἄς τολμήσει νά τό ἀμφισβητήσει κανείς, ὅπως ὁ παραδαρμένος ἥρωας τοῦ Ντοστογιέφσκι πού ξεφώνιζε, «καί ἐγώ λέω ὄχι, δύο καί δύο δέν κάνουν τέσσερα». Αὐτό μπορεῖ νά τό πεῖ ὁ ποιητής ἤ ὁ πεζογράφος. Ὁ δοκιμιογράφος ὅμως ποτέ. Το δοκίμιο προσπαθεῖ νά πείσει τόν ἀναγνώστη του πώς ἡ ἄλφα ἰδέα πού ἐπισημαίνει σέ ἕνα ποιητικό ἔργο λόγου χάρη εἶναι καί ἡ αὐθεντική. Καί γιά νά ἐπιτευχθεῖ αὐτή ἡ πειθώ παρακολουθοῦμε ἔκθαμβοι μία σειρά ἀπό νοητικές διεργασίες, πού διαθέτουν βεβαίως τό τελετουργικό τῆς ἐπιστήμης ἀλλά καί τό ἀπολύτως ὑποκειμενικό τῆς προσωπικῆς γνώμης. Τό δοκίμιο ναρκισσεύεται καί αὐταπατᾶται ὅτι διαθέτει ἀξιώματα. Βεβαίως μέ ὅλα αὐτά δέν σημαίνει πώς περιφρονοῦμε τό εἶδος ἤ ὑποτιμοῦμε τήν χρησιμότητά του. Ἀντιθέτως: πέρα ἀπό τίς ὡραῖες σκέψεις τοῦ δοκιμιογράφου καί τίς παρατηρήσεις του πάνω στήν λειτουργία τοῦ στοχασμοῦ, πέρα ἀπό τόν συνδυασμό τῶν δῆθεν ἀντικειμενικῶν στοιχείων καί τῶν σαφέστατα ὑποκειμενικῶν, τό δοκίμιο μᾶς ξαναφέρνει τήν ἀνάμνηση τῆς χαμένης καί μακρινῆς Ἐδέμ, τῆς ἀπατηλῆς καί ἀνεδαφικῆς ἐλπίδας πώς μποροῦμε νά ξαναγίνουμε δημιουργοί, νά φτιάξουμε καί νά ἐπιβάλουμε ἀξιώματα, νά μιλήσουμε γιά τήν ἀλήθεια. Ἔτσι τό δοκίμιο γίνεται ἡ χαρά τοῦ Προσωπείου, πού ὁμολογουμένως, πολλές φορές ξεκουράζει τό Πρόσωπο. Ἐξετάζοντας ὅμως τήν λειτουργία τοῦ δοκιμίου γράφοντας ἕνα δοκίμιο, ἄλλο δέν κάνουμε παρά νά πέφτουμε στό σύστημα τῆς αὐτοαναφορᾶς, σέ ἕναν φαῦλο κύκλο δηλαδή, ἀφοῦ τό «παρόν δοκίμιο» πού μιλᾶ γιά τήν χαριτωμένη πλάνη τοῦ δοκιμίου εἶναι καί αὐτό ἕνα δοκίμιο, ἄρα ἔχει καί αὐτό μία χαριτωμένη πλάνη. Καί ἔχοντας βεβαίως τήν χαριτωμένη πλάνη δέν λέει τήν ἀλήθεια «γιά τήν χαριτωμένη πλάνη τοῦ δοκιμίου». Γιατί ἄν πραγματικά θέλαμε νά βροῦμε τήν Ἀλήθεια, θά ἔπρεπε νά εἴχαμε σιωπήσει 8 Μαΐου 1985 22

Ἕνας δεινόσαυρος στήν Κηφισιά Ιδου ο Τρικεράτωψ: τό μῆκος τοῦ σκελετοῦ του πλησιάζει περίπου τά ὀκτώ μέτρα καί τοῦ κρανίου του τά δύο. Τρία δυνατά αἰχμηρά κέρατα καρφωμένα στό κρανίο του, χάρισαν τήν ὀνομασία στό φυτοφάγο αὐτό προϊστορικό τέρας, βοηθώντας το συγχρόνως νά προστατεύεται ἀπό τίς ἐπιθέσεις τοῦ σαρκοφάγου Τυραννόσαυρου. Οἱ δεινόσαυροι ἐξαφανίστηκαν πρίν ἀπό 65 ἑκ. χρόνια, ἀριθμός πού προξενεῖ ἴλιγγο στόν βραχύβιο ἄνθρωπο, καί τόν ἀναγκάζει νά συνειδητοποιήσει τήν παντοδυναμία τῆς Φύσης. Τῆς Φύσης πού ὁ ὀρφικός ὕμνος κοσμεῖ μέ κοσμογονικά καί θαυμάσια ἐπίθετα, ὅπως πανδαμάστρια, ἀδάματη, κυβερνήτρια, παντοκράτειρα, καί πού τό περίφημο Μουσεῖο Γουλανδρῆ στήν Κηφισιά μᾶς διδάσκει τίς σοφές της πλευρές. Μᾶς δίνει μέ ἐποπτικό τρόπο ἁπλά καί ἐπωφελῆ μαθήματα Φυσικῆς Ἱστορίας. Πάντεχνη, πολυπλάστρα θά ἔλεγε ὁ ὀρφικός μύστης καίγοντας θυμίαμα μέ ἀρώματα. Σέ μία προθήκη τό φαινόμενο τῆς ἀποτύπωσης: τά φυτικά ἀπολιθώματα σέ ὅλη τους τήν ὡραιότητα. Φαίνονται ἀκόμη, σάν νά ζωγραφίστηκαν χθές, τά ἀποτυπώματα τῶν φύλλων μέ τίς περίπλοκες νευρώσεις τους πάνω στήν πέτρα. Σέ ἄλλη γωνία τά ποικιλόσχημα δίθυρα, πράσινα, κίτρινα, πορτοκαλί, ρόζ, ζαλίζουν τόν θεατή μέ τούς λεπτότατους χρωματικούς συνδυασμούς, ἐνῶ μία σειρά ἀπό ὄστρακα μᾶς ἐξοικειώνουν μέ τόν βυθό τῆς ἐλληνικῆς 23

θάλασσας. Ἀλλοῦ τά πουλιά καί οἱ περίτεχνες φωλιές τους, ἀλλοῦ τά ζῶα, ταξινομημένα τά πετρώματα καί τά ὀρυκτά, χάρτες καταπληκτικῆς διαύγειας καί ἀκρίβειας πληροφοροῦν γιά τό ἐσωτερικό τῆς γῆς καί τήν δομή τοῦ φλοιοῦ της, ἔγχρωμοι πίνακες γιά τήν ἐξέλιξη τῆς γῆς καί τῆς ζωῆς, κατατοπίζουν τόν ἀμύητο θεατή. Μεγαλόπρεπος μέ τό ἄνοιγμα τῶν φτερῶν του ὁ ἑλληνικός γυπαετός κοσμεῖ τήν προθήκη τῶν πουλιῶν καί ἡ πλούσια συλλογή ἀπό πολύχρωμες πεταλοῦδες μαγνητίζουν τήν ὅραση. «Ὦ Φύση, παγγενήτρα θεά, μητέρα πολυμήχανη» καί νά τό θαῦμα τῆς ἀπολίθωσης, πού συνέβη πρίν ἀπό διακόσια ἑκατομμύρια χρόνια. Πάνω σέ πλάκες ἀσβεστόλιθου, τοῦ ὁποίου τό σχῆμα θυμίζει μυκηναϊκό θώρακα, διακρίνονται οἱ ἀμμωνίτες μέ τήν σπειροειδή καί ἑλικοειδή τους διακόσμηση. Πιό κάτω ὁ πλοῦτος τοῦ Λαυρίου, ὀρυκτά μέ ὀνόματα παράξενα, τά ὁποῖα ἠχοῦν σάν ποιητικές ρίμες, μαλαχίτης, ἀζουρίτις, φθιρίτις, ἀραγωνίτης, καί ἀλλοῦ μία ἀνθοδέσμη ἀπό διάφανους, κρυστάλλινους χαλαζίες. «Ὁλάνθιστη, περίπλοκη, πολύμεικτη» καί ἔτσι ξεδιπλώνεται ἡ ποικιλία τοῦ φυσικοῦ κόσμου, ἡ ἀσύλληπτη γιά τόν ἀνθρώπινο νοῦ, πού σέ ὅλα πιά μπορεῖ νά βρεῖ τό χαρακτηριστικό μίας θεοφάνειας. Γιατί ἡ φύση εἶναι, ὅπως ἔλεγαν οἱ ὀρφικοί, «μοῖρα καί πεπρωμένο», μία δύναμη πού ὁ ἀρχαιοελληνικός στοχασμός τοποθετοῦσε πάνω ἀπό θεούς καί ἀνθρώπους. «Αὐτογέννητη, ἀγέννητη»: σέ μία προθήκη ἡ ρίζα τῆς ζωῆς, ἡ ἀναπαράσταση τοῦ φυτικοῦ κυττάρου καί τό θαῦμα τῆς φωτοσύνθεσης. Ὅλα παρόντα στόν χῶρο τοῦ Μουσείου, ὅλα μαγευτικά τόσο πού βγαίνοντας στήν ἔξοδο ὁ σημερινός ἄνθρωπος μπορεῖ νά σκεφθεῖ καί νά ὑμνήσει, ὅπως ὁ μακρινός ὀρφικός μύστης: «Ὦ Φύση, αἰώνια ζωή καί ἀθάνατη καί Πρόνοια.» 24 Μαΐου 1985 24

Τά ποτάμια Απομειναρια κάποιου παλαιοῦ μυθολογικοῦ μεγαλείου τά ποτάμια, πού ἦταν πάντοτε ὁ βασικότερος συντελεστής γιά τήν δημιουργία ἑνός πολιτισμοῦ, περιμένουν σήμερα ἀπρόσωπα καί ταπεινά, τόν εὐαίσθητο ποιητικό νοῦ, ὁ ὁποῖος θά τά ξαναζωντανέψει. Λησμονημένοι θεοί πλέον, ζοῦσαν κάποτε καί δροῦσαν στούς κόλπους τῆς θαυμαστῆς σέ διαύγεια καί ἁρμονία ἑλληνικῆς μυθολογίας, ἡ ὁποία ἀνθρωποποίησε πολλά ἀπό τά κοσμογονικά στοιχεῖα, ὅπως τόν οὐρανό, τήν γῆ, τόν ὠκεανό, τά δένδρα κ.ἄ. Αὐτή ἡ μείξη, τό σύμφυτο ἀνθρώπινου καί κοσμογονικοῦ στοιχείου, εἶναι ἴσως ἡ πιό πλατιά καί συνάμα ἡ πιό ποιητική ἀντίληψη τῆς ἑλληνικῆς διάνοιας. Παλικάρια κάποτε οἱ ποταμοί, παιδιά τῆς Τηθύος («ὦ Τηθύς ἀρρενόσπορη κάθε μισάνοιχτης βραδιᾶς», ὅπως λέγει καί ὁ σύγχρονός μας ποιητής Παπαδίτσας) καί τοῦ Ὠκεανοῦ, διαδραμάτισαν σπουδαῖο ρόλο στόν ἑλληνικό πολιτισμό καί ἐνέπνευσαν ποιητές, γλύπτες καί ζωγράφους. Νεῖλος, Ἀλφειός, Ἡριδανός, Στρυμόνας, Μαίανδρος, Πηνειός, εἶναι μερικά ἀπό τά ὀνόματα ποταμῶν, πού παραδίδει ὁ κατάλογος τῆς ἡσιόδειας θεογονίας. Μπροστά στόν πρωτόγονο καί κοσμογονικό φόβο τοῦ ἀνθρώπινου μυαλοῦ, τό φυσικό στοιχεῖο ὀρθώνεται, ἀπειλεῖ ἤ βοηθᾶ, προσωποποιεῖται, γίνεται θεός ἤ δαίμονας. Μεγαλόπρεπη περιγράφεται στό Φ τῆς Ἰλιάδος ἡ πάλη τοῦ Ἀχιλλέως μέ τόν βαθυστρόβιλο καί 25

οὐρανόπεμπτο Σκάμανδρο (βαθυδίνης καί διηπετής κατά τόν Ὅμηρο), πού γεμάτος ψυχή καί λόγο ὀργίζεται, φουσκώνει και βρυχᾶται. Ἥρωας καί κοσμογονικό στοιχεῖο μάχονται κάτω ἀπό τήν ματιά τῆς θεϊκῆς παντοδυναμίας. Τά σημερινά ἑλληνικά ποτάμια ἰδιαιτέρως κρύβουν κάτω ἀπό τήν ὀνομασία τους τήν ἀλλοτινή ζωντανή τους ὕπαρξη, ἐνῶ μέσα στά νερά τους ἀναπαύονται πλέον οἱ νεκροί ποταμίσιοι θεοί. Ὁ περίφημος Ἀχελῶος λόγου χάρη, τοῦ ὁποίου ἡ λατρεία δέν εἶχε μόνον τοπικό χαρακτῆρα ἀλλά καθολικό, ὁ ἀργυροδίνης κατά τόν Ἡσιόδο καί ὁ ἐπωνομαζόμενος σήμερα Ἀσπροπόταμος, ἐμπνέει στόν Σικελιανό τό ρωμαλέο ποίημα «Ἀχελῶος». Μέ πλήρη ἀντιστοιχία στόν ἀρχαῖο μύθο ὁ ποιητής διαβαίνει τόν πλημμυρισμένο ποταμό μέ γιγαντωμένη ψυχή, ὅπως ὁ Ἡρακλῆς πού εἶχε κάποτε νικήσει τόν προσωποποιημένο Ἀχελῶο ἁρπάζοντάς τον ἀπό τό ταυρίσιο κέρατο. Ἡ στιγμή τῆς πάλης ἀνάμεσα στόν ἥρωα καί στό προσωποποιημένο φυσικό στοιχεῖο, ἀπεικονίζεται στόν ἐρυθρόμορφο στάμνο τοῦ ζωγράφου Ὄλτου, πού βρίσκεται στό Βρεττανικό Μουσεῖο καί χρονολογεῖται στό τελευταῖο τέταρτο τοῦ 6 ου αἰ. Τήν προσωποποίηση καί ἑνός ἄλλου θεϊκοῦ ποταμοῦ, τοῦ Ἀλφειοῦ, ἔχουμε στήν γωνία τοῦ ἀνατολικοῦ ἀετώματος, ἀπό τόν ναό τοῦ Διός στήν Ὀλυμπία. Ὁ Ἀλφειός, ὥριμος σχεδόν ἄνδρας, ἀναπαύεται ξαπλωμένος μέ τόση φυσικότητα, ὥστε δέν μᾶς ξαφνιάζει τό ποιητικό κάλεσμα τοῦ Παπαδίτσα, «Ἀλφειέ τυλιγμένε στό στέλεχός μου». Ὁ ἀθῶος ποιητικός νοῦς στέκει πάντα ἔκπληκτος καί μέ παιδικό δέος μπροστά στά φυσικά στοιχεῖα, γιά νά τούς χαρίσει μερικές ἀπό τίς ἀνθρώπινες ἰδιότητές του. Ἐνδεικτικό παραμένει τό περιστατικό, πού ἀναφέρει ὁ Παπατσώνης γιά τόν Χαίλντερλιν, τόν ποιητή πού εἶχε ἰδιαίτερη εὐαισθησία στήν θεϊκότητα τῶν ποταμῶν. Ὁ Χαίλντερλιν, παιδί ἀκόμη, ὅταν πρωταντίκρυσε τόν Ρῆνο, γονάτισε καί τόν προσκύνησε. 4 Ἰουλίου 1985 26