Å Ê È Å Ó Ç - Å Ê Ö Ñ Á Ó Ç Ã ËÕÊÅÉÏÕ 1 ï Ä É Á Ã Ù Í É Ó Ì Á ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ-ΜΑΖΟΠΟΙΗΣΗ-ΠΑΘΗΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Το επίπεδο δημοκρατικής ολοκλήρωσης σε μια χώρα κρίνεται από το αν και κατά πόσο υπάρχουν και είναι αποτελεσματικοί οι μηχανισμοί της κοινής γνώμης. Ακριβώς γι αυτό και οι δικτατορίες και τα πραξικοπήματα από την πρώτη στιγμή της επιβολής τους φιμώνουν και καταστρέφουν τα κανάλια μέσα από τα οποία μορφοποιείται η κοινή γνώμη: τον Τύπο και τα άλλα μέσα μαζικής ενημέρωσης και όλους τους άλλους αγωγούς ελεύθερης έκφρασης γνώμης. Η ουδετεροποίηση και η παθητικοποίηση της κοινής γνώμης είναι η υπ αριθ. 1 προ - πόθεση για την εμπέδωση κάθε μορφής τυραννίας. Όμως θα ήταν λάθος να υποστηριχτεί ότι αυτή η βίαιη παρέμβαση στους μηχανισμούς σχηματισμού της κοινής γνώμης είναι η μόνη μέθοδος αχρήστευσής της. Υπάρχουν και άλλες ποιο εκλεπτυσμένες με την ίδια, αν όχι μεγαλύτερη, απόδοση, δεδομένου ότι αυτές αφήνουν θεωρητικά τη δυνατότητα ανοιχτή. Διατηρούν την επίφαση δημοκρατικότητας και ελευθερίας στη λειτουργία των αγωγών μορφοποίησης της κοινής γνώμης, αναπτύσσουν, όμως, μηχανισμούς κατεύθυνσής της σε περιοχές «άγονες», δηλαδή εκεί όπου η παρουσία της δεν είναι επικίνδυνη, δεν εκφράζεται σαν πίεση σε κρίσιμα θέματα, ευνουχίζεται και εξαντλείται σε δευτερεύοντα και ακίνδυνα αντικείμενα. Παλιά, δοκιμασμένη μέθοδος ευνουχισμού και ουδετεροποίησης της κοινής γνώμης είναι το κράτημα ολόκληρης της κοινωνίας σ ένα στάδιο υπολειτουργικότητας. Πώς; Πρώτα-πρώτα, με το είδος της Παιδείας που παρέχεται. Εφόσον η Παιδεία αυτή δεν δημιουργεί άτομα κριτικά και ευαισθητοποιημένα στα ευρύτερα κοινωνικά προβλήματα, αλλά «σοφούς ηλιθίους», που απομνημονεύουν γνώσεις ή στείρους τεχνοκράτες καλούς ή κακούς, αδιάφορο δεν υπάρχει το κατάλληλο εκείνο και διαφοροποιημένο ανθρώπινο υλικό που αποτελεί τον πρωταρχικό φορέα σχηματισμού της κοινής γνώμης. Δεύτερο, με τη διατήρηση σημαντικού μέρους του πληθυσμού σε κατάσταση αμάθειας και ακρισίας, ώστε να μην υπάρχει εκεί πρόσβαση των σκέψεων και ιδεών της αφυπνισμένης μερίδας του λαού και να αντισταθμίζεται η όποια επικίνδυνη ιδεολογικο-πολιτική ζύμωση γίνεται σε άλλους χώρους. Τρίτο, με τη φροντίδα να ελέγχεται σ όλη τη γραμμή η κατάσταση στην κατεστημένη πνευματική ηγεσία Πανεπιστήμια, Εκκλησία. Μέση και Κατώτερη εκπαίδευση, ηγεσία επιστημο- Διδακτική συμπεριφορά εξειδικευμένη σε κάθε μαθητή 109
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο νικών σωματείων κλπ. σε τρόπο ώστε η «επίσημη άποψη» να παρεμποδίζει την όποια διαμόρφωση «ανορθόδοξων» εκφράσεων της κοινής γνώμης από άλλους φορείς. Τέταρτο, με την καλλιέργεια ενός στυλ διανοούμενων ιντελιγκέντσιας αποστασιοποιημένων, θεωρητικών και εξωπραγματικών, που ασχολούνται με τα «μεγάλα και τα τρανά» και περιφρονούν τα «μικρά και καθημερινά». Η παράδοση του διανοούμενου, που μειώνεται και ξεπέφτει, υποτίθεται, αν ασχοληθεί με ταπεινά και τετριμμένα είναι βασικό όπλο της κυρίαρχης κουλτούρας για να ουδετεροποιεί σαν συντελεστής διαμόρφωσης της κοινής γνώμης, ακριβώς τα άτομα εκείνα, που θα μπορούσαν να είναι ταγοί και οδηγοί της. Ο διανοούμενος, που εκφράζει θέσεις σ ένα επίπεδο ακαταλαβίστικης αφηρημένης συλλογιστικής οσοδήποτε νεωτεριστικές ή «επαναστατικές» είναι από άποψη κοινής γνώμης αδιάφορος, ενταγμένος και αυτός κατ εξοχήν αυτός στο σύστημα της λειτουργικής αδρανοποίησης της κοινωνίας. Στο παραδοσιακό αυτό οπλοστάσιο αναστολής σχηματισμού και ουδετεροποίησης της κοινής γνώμης έρχονται να προστεθούν στην εποχή μας νέα και αποτελεσματικά όπλα. Την πρώτη θέση στα όπλα αυτά κατέχει το ελεγχόμενο ραδιόφωνο και κυρίως η τηλεόραση, που αθόρυβα «μοντελοποιούν» τον άνθρωπο, τον κόβουν και τον ράβουν σύμφωνα με ορισμένο «πατρόν», που προσδιορίζει τις ανάγκες του, τις αντιλήψεις του, τη «γνώμη» του. Τον «διευκολύνουν» να σκέφτεται σύμφωνα μ ένα φορμαρισμένο και «προκάτ» τρόπο, δηλαδή να μην σκέφτεται. Η κοινή, όμως, γνώμη η πραγματική, η ζωντανή, η πάλλουσα και δημιουργική, προ ποθέτει τον σκεπτόμενο, τον πνευματικά ενήλικο άνθρωπο. Προ ποθέτει επομένως διαφοροποίηση, σύγκρουση ιδεών, πάλη γύρω από τα κοινωνικά πρότυπα, τις προτάσεις και τα υποδείγματα ζωής. Η τηλεόραση, από το ένα μέρος αποβλακώνει και παθητικοποιεί, από το άλλο απονευρώνει και μεταβάλλει τους ανθρώπους σε γελοία ανθρω ποειδή. Στη βάση αυτή δεν υπάρχει κοινή γνώμη, αλλά ετεροκατεύθυνση, ο άνθρωπος «σκέφτεται» αυτό που άλλοι θέλουν να σκέφτεται. Κοινή γνώμη υπάρχει εκεί, που το άτομο έχει μάθει να σκέφτεται και ν αναλύει αυτόνομα. Ακριβώς γι αυτό και χρειάζεται οι προοδευτικές δυνάμεις αυτού του τόπου, όπου δεν ίσχυσε παρά μόνο ο Τύπος κι αυτός πολύ κακά κι όχι η ουσία της Δημοκρατίας να καλούν το λαό σε συνειδητές αντιμετωπίσεις, ν απευθύνονται στη λογική, όχι στο συναίσθη μα. Μήπως άραγε αυτό δεν αποτελεί και τη μεγαλύτερη ένδειξη σεβασμού και εμπιστοσύνης στο Λαό; Και υπάρχει άλλος δρόμος για να μάθουμε το μέσο άνθρωπο να μετέχει ουσιαστικά στο δημόσιο διάλογο; Όχι βέβαια, και γι αυτό είναι καιρός πια το επιχείρημα ν αντικαταστήσει το σύνθημα στη δημόσια ζωή της χώρας. Μόνο οι σκοταδιστές και οι περιφρονητές του πλήθους χρησιμοποιούν το σύνθημα για να συσκοτίζουν τη σκέψη των απλών ανθρώπων, οι πραγματικοί προοδευτικοί επιχειρηματολογούν εκεί βρίσκεται η δύναμή τους. Αρχή πρωταρχική της Δημοκρατίας και βασικός νόμος προστασίας της είναι να λέγονται τα πράγματα ρητά, απερίφραστα, δημόσια και όσο γίνεται πιο έγκαιρα. Σκοπός των γραμμών που ακολουθούν είναι ακριβώς να λειτουργήσουν μ αυτόν τον τρόπο προς την κατεύθυνση 110
ΕΚΘΕΣΗ-ΕΚΦΡΑΣΗ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΙΕΑΣ Γ ËÕÊÅÉÏÕ του πιο νευραλγικού κυκλώματος της δημόσιας ζωής, που είναι ο Τύπος. Πληροφόρηση, διατύπωση άποψης και στοχασμός, κριτική, συμβολή στον σχηματισμό της κοινής γνώμης και ταυτόχρονα έκφρασή της, συγκροτούν την πολυδιάστατη και σ όλη τη γραμμή πολυσήμαντη αποστολή του Τύπου. Η δημοσιότητα ως βάση και προ πόθεση του ανοιχτού διαλόγου πάνω στον οποίο και μόνο στηρίζεται μια γνήσια δημοκρατική πραγματικότητα μπορεί να εκπληρωθεί μόνο από τον Τύπο. Ο Τύπος είναι ο μεγάλος τροχός διακίνησης των ιδεών, αντιπαράθεσης θέσεων και επιχειρημάτων, ο άξονας της συνεχούς ζύμωσης, που συντελείται και πρέπει να συντελείται σε μια κοινωνία. Ο Τύπος, εφ όσον πληρώνει αυτές τις προ ποθέσεις, είναι η τέταρτη «εξουσία», όπως χαρακτηριστικά ονομάστηκε, που έξω από τις καθαυτό εξουσίες, τη νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική, διαμορφώνει και ολοκληρώνει το πλαίσιο λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών σ όλα τα επίπεδα, από τα κατώτατα ως τα ανώτατα της πολιτειακής πυ ραμίδας. Αν αναλογισθεί κανείς το μέγεθος και την σημασία της αποστολής αυτής, τότε μπορεί να αντιληφθεί και τη δύναμη του Τύπου. Μια δύναμη, που μπορεί όπως κάθε δύναμη να γίνει πολύ επικίνδυνη όταν γίνεται κατάχρησή της ή χρησιμοποιείται στραβά ή επίβουλα. Κατάχρηση δύναμης υπάρχει π.χ. όταν ο Τύπος αποκαλύπτει πλευρές της ιδιωτικής ζωής προσώπων, που δεν έχουν σχέση με τη συλλογική ζωή της Κοινωνίας ή ακόμα κι αν έχουν, οι πληροφορίες αναφέρονται στην εντελώς ατομική σφαίρα της ζωής τους. Η «περιέργεια» του κοινού, η οποία άλλωστε μπορεί και να καλλιεργείται, δεν είναι το ίδιο με το συμφέρον της κοινής γνώμης για ουσιαστική πληροφόρηση στα σοβαρά θέματα της κοινωνικής ζωής. Απ αυτή και μόνο την παρατήρηση γίνεται φανερό ότι ο Τύπος δεν έχει δικαίωμα να διοχετεύει στην κοινή γνώμη ανεπεξέργαστη πληροφορία. Αλλά τι σημαίνει επεξεργασμένη πληροφορία; Όχι βέβαια φτιασιδωμένη, διαστρεβλωμένη, λαθεμένα υπερτονισμένη ή υποτονισμένη κ.ο.κ. Σημαίνει όμως οπωσδήποτε πληροφορία, που αναλύει το αντικείμενό της σε βαθμό, που να διαφωτίζεται και όχι να συσκοτίζεται η κοινή γώμη. Πληροφορία δηλαδή που να μην είναι τόσο γενική και συγκεχυμένη ώστε ο αναγνώστης να μην ξέρει στο τέλος σε τι ακριβώς αναφέρεται και ποιον αφορά. Β. Φίλια ÈÅÌÁ 1ï Íá αποδώσετε το περιεχόμενο του κειμένου σε περίπου 100 λέξεις. (MïíÜäåò 25) ÈÅÌÁ 2ï Σε ποιο είδος δοκιμίου ανήκει το συγκεκριμένο; Ποια βασικά χαρακτηριστικά του είδους αυτού; (MïíÜäåò 10) Επικοινωνία όχι μόνο με το λόγο αλλά και με το συναίσθημα 111
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο ÈÅÌÁ 3ï Βρείτε συνώνυμα στις παρακάτω λέξεις: ολοκλήρωση, αποτελεσματικός, αγωγός, προ πόθεση, εμπέδωση, ιντελιγκέντσια, ξεπέ φτει, φορμαρισμένος, ετεροκατεύθυνση, πολυδιάστατη. (MïíÜäåò 10) ÈÅÌÁ 4ï Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ο Τύπος συχνά χρησιμοποιεί τη δύναμή του στραβά ή επίβουλα. Πότε, κατά τη γνώμη σας συμβαίνει το τελευταίο; (Περίπου 100-120 λέξεις). (MïíÜäåò 15) ÈÅÌÁ 5ï Τι, κατά τη γνώμη σας, οδηγεί το σύγχρονο άτομο ιδιαίτερα των μεγαλουπόλεων στην ασφάλεια της μάζας και στην επανάπαυση της παθητικοποίησης; (MïíÜäåò 40) Á Ð Á Í Ô Ç Ó Å É Ó 1 ï õ Ä É Á Ã Ù Í É Ó Ì Á Ô Ï Ó ÈÅÌÁ 1ï Τα μη δημοκρατικά πολιτεύματα ακρωτηριάζουν το πνεύμα και παθητικοποιούν την κοινή γνώμη με ποικίλους μηχανισμούς. Η παρεχόμενη παιδεία ούτε ευαισθητοποιεί ούτε οξύνει την κριτική ικανότητα. Έτσι, στο αδαές σύνολο δεν φτάνουν οι φωνές των γρηγο ρούντων διανοουμένων. Πολλοί από τους τελευταίους ή εκφράζουν μια ποιότητα «δύσπεπτη» από τη μάζα ή ηθελημένα απομονώνονται στην επιστήμη ή την Τέχνη τους. Τέλος, τα Μ.Μ.Ε. προβάλλουν ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής, τυποποιούν την συμπεριφορά και τη σκέψη των δεκτών, καθιστώντας τους ομοιογενοποιημένα ενεργούμενα, εύκολα χειραγωγήσιμα. Τεράστιος, είναι κατά τον συγγραφέα, ο ρόλος του Τύπου. Στηρίζει τη πολυφωνία και τον πλουραλισμό, ελέγχει και άρα ως ένα βαθμό εξυγιαίνει το δημόσιο βίο, συμβάλλει στην εδραίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Συχνά, όμως αποπροσανατολίζει την κοινή γνώμη και προάγει τη «φτηνή», μαζική κουλτούρα, υπηρετώντας τα συμφέροντα των κρατούντων. ÈÅÌÁ 2ï Πρόκειται για αποδεικτικό ή δοκίμιο πειθούς. Τα δοκίμια αυτά, έχουν αντικειμενικό, κυρίως, χαρακτήρα και απευθύνονται περισσότερο στους ανθρώπους της μάθησης. Η αφε τηρία της έμπνευσης βρίσκεται κυρίως στην επιστήμη και γι αυτό κυριαρχεί μάλλον η λογική ακολουθία και η αιτοκρατική σύνδεση των μερών. Η δομή είναι πιο τυπική και αυστηρή. Το αποδεικτικό υλικό που είναι οργανωμένο συλλογιστικά, περιέχει στοιχεία είτε θεωρητικά (επιχειρήματα, ορισμοί, σχόλια, αξιλογικές κρίσεις) είτε πρακτικά (τεκμήρια). 112
ΕΚΘΕΣΗ-ΕΚΦΡΑΣΗ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΙΕΑΣ Γ ËÕÊÅÉÏÕ ÈÅÌÁ 3ï ολοκλήρωση τελείωση, πραγμάτωση αποτελεσματικός τελεσφόρος, γόνιμος, παραγωγικός αγωγός δίαυλος, οδός προ πόθεση όρος, συνθήκη, παράγοντας εμπέδωση εδραίωση, στήριξη ιντελιγκέντσια διανόηση ξεπέφτει εκπίπτει, εκφυλίζεται φορμαρισμένος τυποποιημένος, μηχανοποιημένος ετεροκατεύθυνση ετεροπροσδιορισμός, ετεροκαθορισμός πολυδιάστατη πολυσχιδής, πολύπλευρη ÈÅÌÁ 4ï Ο μη αντικειμενικός και ανεξάρτητος Τύπος παραπληροφορεί, διαστρεβλώνοντας ή αποκρύπτοντας σκόπιμα την αλήθεια, με στόχο τον αποπροσανατολισμό της κοινής γνώμης από καίρια ζητήματα. Χαμηλής ποιότητας αναγνώσματα προάγουν τη μαζική υποκουλτούρα, ευνουχίζουν την κριτική ικανότητα, κατακρεουργούν τη γλώσσα και εθίζουν το δέκτη στη «φτηνή» εκτονωτική διασκέδαση. Ο Τύπος ο περιοδικός κατά κανόνα προβάλλει ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής που βασίζεται στην υπερκατανάλωση. Σταδιακά επέρχεται εθισμός στην παθητική αποδοχή όχι μόνο εμπορικών αλλά και πολιτικών μηνυμάτων. Εύκολα επιβάλλονται ιδεολογίες και πρόσωπα και, έτσι, διαιωνίζεται το κατεστημένο. Η μάζα υφίσταται πολυποίκιλη προπαγάνδα και «πλύση εγκεφάλου». Η Δημοκρατία κινδυνεύει αφού δε στηρίζεται σε πολίτες «εν εγρηγόρσει». Ο Τύπος συχνά εμπορευματοποιεί τον ανθρώπινο πόνο ή εισβάλλει στην ιδιωτική ζωή προσώπων, δείχνοντας ασέβεια στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και αποθηριοποιώντας το δέκτη. Δεν είναι, τέλος, λίγες οι φορές που ο Τύπος συγκαλύπτει ατασθαλίες, γινόμενος έτσι συνένοχος στη «σήψη» και τη διαφθορά που διέπει το δημόσιο βίο. ÈÅÌÁ 5ï Στις υπερκατοικημένες μεγαλουπόλεις κυριαρχεί η μονοτονία και η τυποποίηση. Ο ανώνυμος άνθρωπος χάνει την ταυτότητά του και αισθάνεται «άπολις» χαμένος στη μάζα. Η αίσθηση της προσωπικής ευθύνης έναντι του συνόλου αποδυναμώνεται, η κοινωνική συνείδηση χαλαρώνει, το ατομικό όφελος προτάσσεται του συλλογικού, η συναισθηματική πενία διογκώνεται. Τα Μ.Μ.Ε., η διαφήμιση και η μόδα είναι τεράστιοι μηχανισμοί υποβολής και παθητικοποίησης. Κλονίζουν την υποκειμενική ετερότητα των ανθρώπων, επιβάλλουν την ισοπεδωτική ομοιομορφία και εθίζουν τον μέσο, μη γρηγορούντα, άνθρωπο στη «ληπτική» ζωή. Φροντίδα για την αυτοεκτίμηση και τη γνωστική ανάπτυξη του μαθητή 113
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο Στη γιγαντιαία συγκεντρωτική αστική οργάνωση, ο ρόλος του κράτους διογκώνεται. Ο πολυδαίδαλος κρατικός μηχανισμός και τα τυραννικά γραφειοκρατικά γρανάζια ευτελίζουν τον πολίτη, εκμηδενίζουν την ανθρώπινη υπόσταση, καθιστούν το κάθε ξεχωριστό άτομο έναν «αριθμό». Πίσω από τη δημιουργία οπαδών, πίσω από τη μετατροπή του συνόλου σε αγέλη, υποκρύβονται συμφέροντα οικονομικά, πολιτικά, θρησκευτικά ή άλλα. Συστηματική αλλά μη ορατή πλύση εγκεφάλου και προπαγάνδα αφιονίζουν το πλήθος, αίρουν τη διαφορετικότητα και πλήττουν την ατομικότητα. Η εφαρμοσμένη ψυχολογία έχει αποδείξει ότι καθένας ως ένα βαθμό ιδιαίτερα δε τα ανασφαλή άτομα, με ευθυνοφοβία και μειωμένο αυτοσυναίσθημα υποσυνείδητα επιδιώκει την ένταξη στη μάζα ως λανθασμένη λύση στην ανάγκη αποδοχής. Στο πολυπαθές σύνολο, το άτομο μοιράζεται τα προβλήματά του και αισθάνεται παρηγοριά, αφού τα βλέπει και στους άλλους. Το τέλος των ιδεολογι ών και η απομυθοποίηση των αξιών επέφερε μηδενιστική θεώρηση της ζωής, ισοπέδωση ακόμη και της ανθρώπινης προσωπικότητας. Η άκριτη αποδοχή των πάντων και η θεοποίηση του ατομικού οφέλους «βολεύουν» τον κουρασμένο από την ανηλεή καθημερινότητα μέσο άνθρωπο. Ελάχιστοι είναι όσοι «σπάνε» τα δεσμά της πλάνης και ορθώνουν την κεφαλή τους πάνω από τον ορίζοντα της μάζας, οπλισμένοι με ανδρεία και εντιμότητα. Η απουσία Παιδείας, η άγνοια, η πνευματική ένδεια δεν επιτρέπει στους περισσότερους να χρησιμοποιήσουν τη «διάνοια», αφήνοντας έτσι το ένστικτο της αγέλης να υπερισχύει. ÅðéìÝëåéá: ÌáíôïõâÜëïõ Μ. Ηλιόχαρη 114