ΚΠΕ ΠΕΡΤΟΥΛΙΟΥ-ΤΡΙΚΚΑΙΩΝ Σαπούνι Θεωρητικό μέρος Το σαπούνι είναι ένα ουδέτερο μίγμα (άλας) λιπαρών οξέων, κυρίως του παλμιτικού, του στεατικού και του ελαϊκού με νάτριο ή κάλιο (βάσεις). Το άλας αυτό παρασκευάζεται κατά την αντίδραση των γλυκεριδίων που είναι συστατικά των λιπών και των ελαίων με καυστικό νάτριο (NaOH, υδροξείδιο του νατρίου) ή καυστικό κάλιο (ΚΟΗ, υδροξείδιο του καλίου). Η διαδικασία αυτή ονομάζεται σαπωνοποίηση των λιπών ή ελαίων και υπάρχουν δύο τύποι: Η εν θερμώ σαπωνοποίηση (με βρασμό ή χωρίς) και η εν ψυχρώ σαπωνοποίηση. Στην εν ψυχρώ, διαδικασία η αντίδραση σαπωνοποίησης πραγματοποιείται σε θερμοκρασίες δωματίου και η γλυκερίνη δεν απομακρύνεται από το τελικό προϊόν αλλά αποτελεί συστατικό του (σαπούνια γλυκερίνης). Η αντίδραση συνήθως διαρκεί πολλές ημέρες και όταν θεωρείται ότι έχει ολοκληρωθεί, το προϊόν τοποθετείται καλούπια και αφήνεται να στερεοποιηθεί. Η εν θερμώ παραγωγή είναι η παραδοσιακή μέθοδος παρασκευής σαπουνιού, κυρίως από ελαιόλαδο, στην Ελλάδα. Στη μέθοδο αυτή, το μίγμα ελαίων-σόδας σαπωνοποιείται με τη θερμότητα, δηλ. βράζει σε χαμηλή θερμοκρασία μέχρι την ολοκλήρωση της σαπωνοποίησης. Χαρακτηριστικά σαπουνιού 1
Όλα τα φυτικά έλαια, στερεά ή ρευστά μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Όμως το κάθε έλαιο έχει διαφορετική σύνθεση σε είδος και αναλογία λιπαρών οξέων έχει τις δικές του ιδιότητες και ιδιομορφίες στη σαπωνοποίηση. Για παράδειγμα το ελαιόλαδο αποτελείται κυρίως από ελαϊκό οξύ (85%), από παλμιτικό (7%) και από λινολέϊκό (5%). Ένα σαπούνι από 100% ελαιόλαδο είναι σκληρό, ανθεκτικό, παράγει μέτριο αφρό, έχει μέτριας ισχύος καθαριστικές ιδιότητες, είναι υγροσκοπικό, δηλ. συγκρατεί την υγρασία στην επιδερμίδα και την περιποιείται, δεν την ξηραίνει. Tο λάδι καρύδας αποτελείται κυρίως από λαουρικό οξύ (48%), από μυριστικό (17%), και από παλμιτικό (9%). Ένα σαπούνι από 100% λάδι καρύδας δίνει ένα σαπούνι ανθεκτικό με πλούσιο αφρό, ισχυρές απορρυπαντικές ιδιότητες αλλά ενδέχεται να προκαλέσει ξηρότητα στις ευαίσθητες επιδερμίδες. Γνωρίζοντας λοιπόν την σύνθεση και τις ιδιότητες κάθε ελαίου, προσαρμόζουμε την κάθε συνταγή στα μέτρα μας Η αναλογία των υλικών που θα χρησιμοποιήσουμε υπάρχουν στο διαδίκτυο με την μορφή έτοιμων φόρμουλων π.χ http://www.cranberrylane.com/calculator.htm Υπερλίπανση Εάν δοκιμάσουμε να φτιάξουμε σαπούνι με ποσότητα NaOH τόση ώστε τα έλαια να σαπωνοποιηθούν πλήρως, δηλ. να έχουμε ποσοστό υπερλίπανσης 0%, το αποτελέσμα θα είναι ένα υπερβολικά αλκαλικό προϊόν, ένα προϊόν με πολύ υψηλό Ph που θα ερεθίσει την επιδερμίδα και θα είναι καυστικό. Έστω ένα ποσοστό υπερλίπανσης τουλάχιστον 5%. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι χρησιμοποιούμε την αναλογία του NaOH μειωμένη κατά 5% και ότι ένα ποσοστό των ελαίων θα παραμείνει ασαπωνοποίητο. Το τελικό προϊόν θα είναι ήπιο για την επιδερμίδα, με Ph χαμηλότερο και τα ασαπωνοποίητα έλαια θα του προσδώσουν μαλακτικές και περιποιητικές ιδιότητες Αναλογίες Χρησιμοποιώντας την παραπάνω φόρμουλα για 100g ελαιολάδου, προκύπτει ο πίνακας Ι Πίνακας Ι Είδος λαδιού ποσότητα ελαιόλαδο 100.00 g 2
Ποσοστό υπερλίπανσης NaOH 0% 13.53g 5% 12.85 g 10% 12.17 g 15% 11.50g Νερό που απαιτείται 31.56 g Πειραματικό μέρος Η εν ψυχρώ σαπωνοποίηση Για την ψυχρή σαπωνοποίηση τα απαραίτητα υλικά είναι: Αποσταγμένο νερό Ελαιόλαδο Καυστικό νάτριο Αιθέρια έλαια (προαιρετικά) Ζυγαριά ακριβείας 2 θερμόμετρα Γυάλινο αναδευτήρα Ποτήρι ζέσεως ή πυρέξ (NaOH) Ποτήρι ζέσεως ή πυρέξ (νερό) Μικρή κατσαρόλα ( ελαιόλαδο ) Μεγάλη κατσαρόλα ( Bain marie) Καμινέτο Ανοξείδωτο κουτάλι Φόρμα για σαπούνι ( χάρτινο ή ξύλινο καλούπι, ή φόρμες ζαχαροπλαστικής επικαλυμμένα με λαδωμένο χαρτί ψησίματος ή μεβράνη) Μίξερ Μάλλινη πετσέτα. Διαδικασία 3
Χρησιμοποιούμε τις αναλογίες του παραπάνω πίνακα Ι Βάζουμε το ποτήρι ζέσεως στη ζυγαριά ακριβείας και ζυγίζουμε με ακρίβεια την καυστική σόδα Βάζουμε το ποτήρι ζέσεως στη ζυγαριά και ζυγίζουμε το αποσταγμένο νερό. Βάζουμε τη μικρή κατσαρόλα στη ζυγαριά και ζυγίζουμε το ελαιόλαδο. Γεμίζουμε τη μεγάλη κατσαρόλα κατά το 1/3 με νερό, τη βάζουμε σε σιγανή φωτιά με το καμινέτο. Όταν βράσει το νερό τοποθετούμε σε αυτήν την κατσαρόλα με το ελαιόλαδο. Παράλληλα τοποθετούμε το ένα θερμόμετρο για να ελέγχουμε την θερμοκρασία του ελαιόλαδου. Ρίχνουμε στο ποτήρι ζέσεως με το αποσταγμένο νερό την καυστική σόδα. Ποτέ το αντίθετο! Την ανακατεύουμε με ανοξείδωτο κουτάλι καλά ώστε να διαλυθεί πλήρως. Προσοχή: Τις πρώτες στιγμές της διάλυσης της σόδας, εκλύονται υδρατμοί, για το λόγο αυτό δουλεύουμε από κάποια απόσταση, με τεντωμένο χέρι και ανοιχτό παράθυρο. Με το άλλο θερμόμετρο μετράμε τη θερμοκρασία του μίγματος της καυστικής σόδας. Το διάλυμα της σόδας και τα έλαια πρέπει να έχουν την ίδια θερμοκρασία 38-45 C. Εάν το διάλυμα της σόδας δεν κρυώσει αρκετά γρήγορα, βάζουμε την κούπα σε δοχείο με παγωμένο νερό. Όταν το μίγμα των ελαίων και το διάλυμα της σόδας έχουν θερμοκρασία ανάμεσα στους 38 και 45 C, βάζουμε τη κατσαρόλα με τα ελαιόλαδο στην επιφάνεια εργασίας και ρίχνουμε μέσα το διάλυμα της σόδας. Ποτέ το αντίθετο! Χτυπάμε το μίγμα με το μίξερ μέχρι να διαπιστωθούν ίχνη σαπωνοποίησης. Το μίγμα πρέπει να έχει την υφή μελιού. Σε αυτή τη φάση προσθέτουμε στο μίγμα επιπλέον φυτικά έλαια αν επιθυμούμε ή αιθέρια έλαια. Αναμιγνύουμε καλά. Με ένα κουτάλι γεμίζουμε τις φόρμες με το μίγμα. Ισιώνουμε την επιφάνεια με τη σπάτουλα.το καλύπτουμε με διαφανή πλαστική μεμβράνη, το αφήνουμε σε θερμό μέρος σκεπάζοντας το με μάλλινο ύφασμα. Περιμένουμε για 24 ώρες και κατόπιν αφαιρούμε την πλαστική μεμβράνη. Αφήνουμε το σαπούνι να στεγνώσει, να γίνει αρκετά σκληρό για να βγεί από τη φόρμα. Αφήνουμε το 4
σαπούνι να ωριμάσει για 4-6 εβδομάδες, σε μέρος ευάερο και μακριά από φως. Προσοχή Το NaOH προσβάλλει το δέρμα και τους ιστούς, είναι δυνατόν να προκαλέσει σοβαρά εγκάυματα. Γι αυτό για κανένα λόγο δεν προχωράμε στην παρασκευή σαπουνιού χωρίς τα απαραίτητα μέτρα προφύλαξης: γάντια από καουτσούκ, γυαλιά ασφαλείας, μάσκα, και πλαστική ποδιά κουζίνας. 5