μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:44 μ Page 1 τα μνημεία

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:44 μ Page 1 τα μνημεία

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:44 μ Page 2

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 3 ΤΥΜΒΟΣ ΜΠΙΖΑΝΟΜΑΧΩΝ γλύπτης άγνωστος, 1934 (προαύλιο Ναού Περιβλέπτου, Ιωάννινα) Η μαρμάρινη στήλη είναι αφιερωμένη στον κερκυραίο Μιχαήλ Δύα και τον πατρινό Χριστόδουλο Σταμάτη, που έπεσαν στη μάχη των Πέντε Πηγαδιών, το 1912-13. Το Μνημείο έγινε από τον Δήμο Ιωαννιτών (Δήμαρχος Δημήτριος Βλαχλείδης) και τους Εφέδρους Πολεμιστές. ΤΥΜΒΟΣ ΜΠΙΖΑΝΟΜΑΧΩΝ γλύπτης άγνωστος, 1923 (Πάρκο Ωρολογίου, Ιωάννινα) Και αυτή η μαρμάρινη στήλη είναι αφιερωμένη στους μαχητές που έπεσαν στο Μπιζάνι κατά τις φονικές μάχες το 1912-13 για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Η σύνθεση έχει ως κεντρικό στοιχείο σπασμένο αρχαίο ελληνικό κίονα, στεφανωμένο με δάφνινο στεφάνι.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 4

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 5 ΗΡΩΟ ΜΠΙΖΑΝΟΜΑΧΩΝ του Βάσου Φαληρέα, 1936 (Πάρκο Ωρολογίου, Ιωάννινα) Το μαρμάρινο σύμπλεγμα του σημαντικού γλύπτη του 20ου αιώνα, Βάσου Φαληρέα (Αθήνα 1905-Θεσσαλονίκη 1979), μαζί και με το μνημείο του Νικολάου Σκουφά -επίσης δικό του έργο- που βρίσκεται στο Κομπότι του Νομού Άρτας θεωρούνται από τα σπουδαιότερα γλυπτά του ηπειρωτικού χώρου. Ο καλλιτέχνης προσέχει πολύ τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά και την έκφραση των προσώπων και χρησιμοποιεί μια καθαρά πλαστική αντιπαράθεση των όγκων του. Ο Φαληρέας ήταν επαγγελματίας γλύπτης. Έζησε μέσα σε μια εποχή μεταβατική για την ελληνική γλυπτική όταν πολλοί συνάδερφοι του στρέφονταν στις καινοτόμες επιλογές. Αυτός όμως παρέμεινε πιστός στην παραστατική απεικόνιση, χωρίς να πειραματιστεί στις νέες αναζητήσεις. Οι επιρροές του από την αρχαία η ελληνική τέχνη είναι εμφανείς. Το έργο του διαμορφώθηκε κυρίως στο πλαίσιο των παραγγελιών του για ανδριάντες, προτομές, μνημεία, ηρώα, καθώς και επιτύμβια. Πρόκειται για το κύριο Μνημείο των Ιωαννίνων, το ποίο είναι συγχρόνως και το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Στη μαρμάρινη σύνθεση η Ελλάδα (ή η Δόξα) κρατά στα χέρια της τον θνήσκοντα εύζωνο μπιζανομάχο, ενώ το απελπισμένο βλέμμα της στρέφεται προς τον ουρανό. Το μαρμάρινο σύμπλεγμα παλιότερα βρισκόταν στο χώρο της Ανω Πλατείας (Πλατεία Πύρρου) και στηριζόταν σε περίτεχνη πέτρινη βάση, ύψους 2,50 μ. Μεταφέρθηκε στη σημερινή του θέση το 1958 μετά από αίτημα του τότε Υπουργείου Δημοσίων Έργων, προκειμένου να εκτελεσθούν έργα ανάπλασης της πλατείας.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 6 ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΤΩΝ ΜΠΟΤΣΑΡΑΙΩΝ Η σουλιώτικη φάρα των Μποτσαραίων ήταν η πιο πολυπληθής και γνωστή από τις άλλες σουλιώτικες οικογένειες, των Τζαβελλαίων, των Δαγκλήδων, των Ζερβαίων κ.α. Επιφανέστερος γόνος της ο Μάρκος Μπότσαρης. Το χωριό Παλαιοχώρι - Μπότσαρη ήταν υπό την προστασία τους και όταν το Τετραχώρι του Σουλίου αυξήθηκε υπέρμετρα πλυθησμιακά, τότε οι Μποτσαραίοι εγκαταστάθηκαν στο Παλαιοχώρι της Λάκκας Σουλίου όπου γεννήθηκαν και αρκετοί αγωνιστές του 1821. Στην περιοχή αυτή έγιναν πολλές μάχες, τόσο εναντίον του Αλή Πασά όσο και εναντίον των Τούρκων κατά την Επανάσταση.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 7 ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΩΝ ΜΠΟΤΣΑΡΑΙΩΝ γλύπτης άγνωστος, 1975 (Παλαιοχώρι Μπότσαρη)

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 8 ΜΝΗΜΕΙΟ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ του Γεωργίου Δημητριάδη του Αθηναίου, 1935 (Εμίν Αγά Ιωαννίνων) Το μαρμάρινο Ηρώο αναφέρεται στις μάχες του 1912-13 που επέφεραν την απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Στο χώρο του μνημείου ήταν το Στρατηγείο του Ελληνικού Στρατού. Στις μαρμάρινες όψεις αναγράφονται διάφορα στοιχεία από τα ιστορικά γεγονότα, ενώ στο κέντρο δεσπόζει η προτομή του αρχιστράτηγου (τότε Διαδόχου και μετέπειτα Βασιλιά) Κωνσταντίνου, με τον βυζαντινό αετό στο στήθος του. Ο δημιουργός του μνημείου Γεώργιος Δημητριάδης ο Αθηναίος (Αθήνα 1880-Αθήνα 1941) θεωρείται ως ο πιο παραγωγικός γλύπτης στον ελληνικό χώρο μέχρι σήμερα. Φιλοτέχνησε εκατοντάδες ανδριάντες, μνημεία, ηρώα, επιτύμβια κ.α. Οι σχολιαστές του έργου του χαρακτηρίζουν τα γλυπτά του περισσότερο ως προϊόντα βιομηχανικής παραγωγής και λιγότερο καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ειδικότερα τις προτομές του (όπως και στην παρατιθέμενη του αρχιστράτηγου Κωνσταντίνου) θεωρούν ότι είναι τυπικές. Περιορίζονται στα επιφανειακά χαρακτηριστικά των προσώπων που παρουσιάζουν και δεν κατορθώνουν να αποτυπώσουν την προσωπικότητά τους. Πάντως υπάρχουν και ορισμένα έργα του που αναδεικνύουν ένα προικισμένο καλλιτέχνη.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 9 ΗΡΩΟ ΜΠΙΖΑΝΟΜΑΧΩΝ του Λάζαρου Λαμέρα, 1963 (Μπιζάνι) Επιβλητικό μνημείο σε ανάμνηση ιστορικών στιγμών του Ελληνισμού (Μεσολόγγι, Μπιζάνι, ελληνοϊταλικός πόλεμος 40-41). Στην προμετωπίδα απεικονίζει σε μαρμάρινα ανάγλυφα πολεμικές σκηνές των τριών περιόδων. Στους πεσούς υπάρχουν οι μορφές του Μεγάλου Αλεξάνδρου (356-323π.Χ.), του βασιλιά Πύρρου (312-272π.Χ.), του βασιλιά Κωνσταντίνου (1868-1923) και του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου (1864-1936).

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 10 ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΘΕΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΙΝΔΟΥ Ένθερμος πατριώτης ο βορειοηπειρώτης αρχιτέκτονας Βασίλειος Μ. Κουρεμένος (Βουλιαρράτες Βορείου Ηπείρου 1875 - Αθήνα 1937) έλεγε πως εφόσον δεν μπόρεσε, όπως θα ήθελε, να συμβάλλει σαν στρατιώτης στους αγώνες της Ελλάδας, θα έδινε ότι μπορούσε σαν καλλιτέχνης. Στο μέσο της σύνθεσης βρίσκεται ο τύμβος των πεσόντων ηρώων, ο οποίος και κοσμείται με δύο φιγούρες των μαχητών του πολέμου, ενώ στην κορυφή του στέκεται η κουκουβάγια, το σύμβολο της σοφίας. Οι ποταμοί Αχελώος και Καλαμάς έχουν πάρει γυναικείες μορφές και έχουν τοποθετηθεί ξαπλωμένοι στη βάση του τύμβου. Όλα τα γύψινα γλυπτά φιλοτεχνήθηκαν από τον ίδιο, με σύμβουλο το φίλο του γάλλο γλύπτη Λουί Λιουιζόν.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 11 ΘΕΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΙΝΔΟΥ του Βασιλείου Κουρεμένου, 1951 (Δημοτικό Μουσείο, Ιωάννινα) Η σύνθεση αναπαριστάνει το έπος του 1940-41 και φιλοτεχνήθηκε στο Παρίσι από τον Βασίλειο Κουρεμένο, μετά από μελέτη τριών χρόνων. Το έργο αποτελεί επιτυχημένο συγκερασμό γλυπτικής και ζωγραφικής. Ο πίνακας που αποτελεί το φόντο φιλοτεχνήθηκε από το γάλλο αρχιτέκτονα - ακαδημαϊκό Νικώ, σε συνεργασία με τον Κουρεμένο. Απεικονίζει την οροσειρά της Πίνδου και τους ποταμούς Αχελώο και Λούρο. Ο αρχαίος ναός που βρίσκεται στην κορυφή του βουνού, στο δεξί τμήμα της σύνθεσης, ικανοποιεί την οικονομία της προοπτικής και του βάθους. Η ομοιότητά του με τον Παρθενώνα οφείλεται στο θαυμασμό που έτρεφε ο Κουρεμένος για την αρχαία Ελλάδα, αλλά και στο γεγονός ότι ο Νικώ είχε συμμετάσχει για τρία χρόνια στις διαδικασίες της αναστύλωσης της Ακρόπολης των Αθηνών. Στα δύο άκρα βρίσκονται δύο λευκοί αρχαιοελληνικοί κίονες, οι οποίοι στη βάση τους κοσμούνται από τρεις ολόγλυφες μορφές μουσών. Στις κορυφές τους φέρουν το άγαλμα του Απόλλωνα, ο οποίος σύμφωνα με τη μυθολογία, διασκέδαζε με τις μούσες στα βουνά της Πίνδου, και του Άρεως, του θεού του πολέμου, ως σύμβολο των νικηφόρων μαχών του ελληνικού στρατού στην ηπειρωτική οροσειρά. Υπήρξε η πρόθεση το οριστικό μνημείο να είναι μαρμάρινο γιγαντιαίων διαστάσεων και να στηθεί κάτω από την Ακρόπολη, κάτι όμως που ουδέποτεδυστυχώς- πραγματοποιήθηκε.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 12 ΗΡΩΟ ΚΑΛΠΑΚΙΟΥ του Λάζαρου Λαμέρα, 1955 (Καλπάκι) Το Ηρώο αναγέρθηκε από την VIII Μεραρχία, σε ανάμνηση της νικηφόρου μάχης των ελληνικών δυνάμεων εναντίον των Ιταλών κατά τον πόλεμο του 1940-1941. Το μαρμάρινο Μνημείο συμπληρώνουν και τρεις ορειχάλκινες προτομές, αριστερά του πρωθυπουργού Ιωάννη Μεταξά (1871-1941), στο κέντρο του βασιλιά Γεωργίου Β (1890-1947) και δεξιά του αρχιστράτηγου Αλεξάνδρου Παπάγου (1883-1955).

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 13 Ο ΜΑΧΗΤΗΣ ΤΗΣ ΠΙΝΔΟΥ του Λάζαρου Λαμέρα, 1966 (Καλπάκι) Επιβλητικός γιγαντιαίος ανδριάντας από τα πιο αντιπροσωπευτικά γλυπτά του Λάζαρου Λαμέρα (Αθήνα 1913-Αθήνα 1998) ενώς από τους πιο γνωστούς έλληνες γλύπτες του 20ου αιώνα. Στο εικονιζόμενο έργο ο τηνιακής καταγωγής καλλιτέχνης συμπυκνώνει όλα τα χαρακτηριστικά της ώριμης περιόδου του. Το ενδιαφέρον του επικεντρώνεται στη λιτότητα της μορφής, στον τονισμό του ουσιαστικού -το οποίο είναι η αποφασιστικότητα του εικονιζόμενου στρατιώτη- στην σχηματοποίηση της μορφής και την αφαίρεση κάθε περιττού στοιχείου. Οι μαλακοί πλαστικοί όγκοι και η στιβαρή στάση των ποδιών δίνουν αυστηρότητα και δύναμη επιβολής στο άγαλμα. Στην Ήπειρο συναντώνται πολλά έργα του Ακαδημαϊκού και καθηγητή της Πλαστικής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, Λ. Λαμέρα, τα οποία παρουσιάζονται στο παρόν λεύκωμα.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 14

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 15 ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ του Κώστα Κλουβάτου, 1959 (Κεφαλόβρυσο) Το μνημείο αναφέρεται στη γενοκτονία που έλαβε χώρα στο Κεφαλόβρυσο του Πωγωνίου κατά τη διάρκεια της κατοχής. Στις 10 Ιουλίου 1943 οι γερμανικές δυνάμεις έκλεισαν σε ένα σπίτι 25 κατοίκους και τους έκαψαν ζωντανούς. Ανάμεσά τους και ο ιερέας του Κεφαλόβρυσου. Διασώθηκε μόνο ένας, ο οποίος πρόλαβε να κρυφτεί στην καμινάδα του σπιτιού. Το αμφίπλευρο ανάγλυφο είναι από τα καλύτερα έργα του προικισμένου γλύπτη και χωροπλάστη Κώστα Κλουβάτου (Αθήνα 1921 - Αθήνα 2007). Ο καλλιτέχνης επιχειρεί να αποδώσει το θέμα του μέσα από ένα αφαιρετικό τύπο, χρησιμοποιώντας μία εντελώς αφηρημένη και ελεύθερη εκφραστική γλώσσα. Η σχηματοποίηση των μορφών, αλλά και η επιλογή του υλικού του (σκούρα πέτρα) συμβάλλουν στην επιτυχή αποτύπωση του τραγικού γεγονότος. Κεντρικό πρόσωπο στην παράσταση είναι ο μαρτυρικός ιερέας του χωριού. Το σύμπλεγμα των μορφών του γλυπτού κινείται μακριά από την οπτική πραγματικότητα.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 16 ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΛΙΓΚΙΑΔΩΝ Στις 3 Οκτωβρίου του 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής, σε αντίποινα ανταρτικής δράσης, εισέβαλλαν αιφνιδιαστικά στο χωριό Λιγκιάδες, στις πλαγιές του όρους Μιτσικέλι αντίκρυ των Ιωαννίνων, και προέβησαν σε πραγματική γενοκτονία. Τα αθώα θύματα άνδρες, γυναίκες, παιδιά, ξεπέρασαν τα 80, ενώ το χωριό πυρπολήθηκε και καταστράφηκε ολοσχερώς. Σε μνήμη του τραγικού γεγονότος ο Δήμος Περάματος έστησε το εικονιζόμενο μνημείο. Ο γλύπτης και ζωγράφος Ευστάθιος Λεοντής (Πάτρα 1953) έχει ιδιάιτερες επιδόσεις στη φιλοτέχνηση μνημείων και έχει βραβευτεί σε πολλούς σχετικούς διαγωνισμούς. Στη Μυτιλήνη και την Ερμούπολη βρίσκονται δυο ακόμη έργα του αυτού του τύπου. Τα γλυπτά του έχουν κατά βάση εθνικό περιεχόμενο και έίναι κυρίως επηρεασμένα από την αρχαία ελληνική τέχνη, αν και το παρατιθέμενο μάλλον παραπέμπει στην Πιετά του Μιχαήλ Αγγέλου.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 17 ΜΝΗΜΕΙΟ ΛΙΓΚΙΑΔΩΝ του Ευστάθιου Λεοντή, 2005 (Λιγκιάδες)

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 18 ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΩΤΙΤΣΑΣ

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 19 ΜΝΗΜΕΙΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ του Θύμιου Πανουργιά, 1975 (Μουσιωτίτσα) Το ορειχάλκινο γλυπτό είναι αφιερωμένο στη μνήμη των 152 κατοίκων της Μουσιωτίτσας, οι οποίοι στις 25 Ιουλίου 1943 εκτελέστηκαν από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής. Ανάμεσα του ήταν 70 παιδιά ηλικίας κάτω των 15 ετών. Ο γλύπτης Θύμιος Πανουργιάς (Αγρίνιο 1931) προσδίδει στο έργο του μνημειακό χαρακτήρα. Με αφαιρετικές διαδικασίες χτίζει τις φόρμες του απολυτρώνοντας τη μορφή μέσα από την ύλη. Κεντρική φιγούρα της σύνθεσης είναι το Φτερωτό Πνεύμα που πενθεί, προσφιλές θέμα της αρχαίας αλλά και της νεοελληνικής ταφικής γλυπτικής. Η πρωτοτυπία του καλλιτέχνη είναι ότι δεν το παρουσιάζει όρθιο, όπως συνήθως, αλλά καθιστό σε στάση κατάρρευσης. Το κεφάλι του είναι οριζόντιο και τα μάτια του κλειστά, ενώ η παγωμένη έκφρασή του είναι γεμάτη πόνο. Στην πλάτη του πτυχωτή φόρμα κυματίζει προς τον ουρανό. Πίσω από τη σύνθεση υπάρχει μεγάλο ορειχάλκινο ανάγλυφο (5,0 x 1,2 μ.) που αναπαριστά τη σκηνή της δολοφονίας, παρουσιάζοντας τους μάρτυρες σε αλλοφροσύνη, ανάμεσα στα διασταυρούμενα πυρά των ψυχρών εκτελεστών τους (λεπτομέρεια έναντι σελίδας). Ο Θ. Πανουργιάς δούλεψε το έργο του με ρωμαλέα και πλαστική διάθεση, προσθέτοντας πολλά συμβολικά στοιχεία.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 20 ΥΠΕΡ ΠΙΣΤΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΔΟΣ πιθ. του Γιάννη Παππά, 1980 (Μέτσοβο)

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 21 ΦΤΕΡΩΤΗ ΝΙΚΗ του Βασιλείου Κουρεμένου, 1951 (Δημοτικό Μουσείο, Ιωάννινα) Το έργο είναι τμήμα γλυπτικής σύνθεσης με τίτλο Η Στήλη της Κρήτης - Βωμός Ελευθερίας που φιλοτέχνησε ο ηπειρώτης αρχιτέκτονας Βασίλειος Κουρεμένος, όταν ζούσε στο Παρίσι. Επρόκειτο για έναν κίονα, ολόκληρη η επιφάνεια του οποίου καλυπτόταν από ανάγλυφες παραστάσεις που απεικόνιζαν την ιστορία της Κρήτης από τη γέννηση του Δία και την εποχή του Μίνωα και του Μινώταυρου, μέχρι τη μάχη του νησιού το 1940-41. Ο Κουρεμένος δεν δέχτηκε προτάσεις για την τοποθέτηση του μνημείου σε ευρωπαϊκά μουσεία, αλλά αποσυνέθεσε τη στήλη σε τμήματα και με πολλά έξοδα που χρεώθηκε ο ίδιος την μετέφερε στα Γιάννενα με σκοπό να προβεί σε ανασυναρμολόγησή της, η οποία όμως ουδέποτε πραγματοποιήθηκε. Το γλυπτό σωζόταν μέχρι πριν 8 χρόνια σε κατάσταση αποσύνθεσης, δυστυχώς όμως σήμερα δεν υπάρχει. Το οριστικό έργο από μάρμαρο, ύψους 30 μέτρων, θα τοποθετούνταν στο λιμάνι του Ηρακλείου Κρήτης, όμως το σχέδιο ναυάγησε λόγω του υπέρογκου κόστους.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 22

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 23 ΜΝΗΜΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ 1941-44 της Ευδοκίας Παπαγεωργίου, 1996 (Πλατεία Πνευματικού Κέντρου, Ιωάννινα) Η γλύπτρια, ζωγράφος, ψηφιδογράφος και αγιογράφος Ευδοκία Παπαγεωργίου χρησιμοποιεί αποκλειστικά μέταλλο για το ανωτέρω έργο της. Δεξιοτέχνης στη χρήση αυτού του υλικού δίνει στη σύνθεσή της έντονα συμβολικό χαρακτήρα. Οι δύο ανθρώπινες φιγούρες αποδίδονται με αφαιρετικές φόρμες, ενώ οι τρεις λόγχες υπονοούν τη δύναμη της Εθνικής Αντίστασης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ψηφιδωτό του δαπέδου του μνημείου, που απεικονίζεται στην έναντι σελίδα.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 24

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 25 ΗΡΩΟ ΠΕΣΟΝΤΩΝ του Κώστα Μπερούκα, 2003 (Χάνι Δελβινάκι) Ο πέτρινος λιτός τύμβος έχει στις πλευρές του τρία χάλκινα ανάγλυφα. Το πρώτο (άνω αριστερά) παριστάνει την οδυρόμενη μάνα να τραβάει τα μαλλιά της έχοντας στα πόδια της τον αποθνήσκοντα στρατιώτη γιό της, ενώ πίσω τους ένα άλογο σκύβει το κεφάλι του, σα να συμμετέχει και αυτό στην τραγική στιγμή. Το δεύτερο ανάγλυφο (κάτω αριστερά) αναπαριστά την εξόρμηση των δύο ελλήνων στρατιωτών με τη λόγχη προτεταμένη και τη σημαία να κυματίζει. Το τρίτο (έναντι σελίδα) απεικονίζει -συμβολικά- τα πρόσωπα που έπαιξαν βασικό ρόλο στο έπος του 1940-1941. Στο κέντρο ο ιερέας, αριστερά ο στρατιώτης, δεξιά ο κρητικός αγωνιστής και κάτω η ηπειρώτισσα αγρότισσα και ο άντρας της πόλης.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:45 μ Page 26 ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΔΟΞΑ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ ΠΕΣΟΝΤΑΣ του Παύλου Βρέλλη, 1970 (Νήσος Ιωαννίνων) ΣΕ ΑΥΤΟΥΣ ΠΟΥ ΕΠΕΣΑΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ του Θόδωρου Παπαγιάννη, 1985 (Ελληνικό)

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 27 ΜΝΗΜΕΙΟ ΑΓΓΛΩΝ ΠΕΣΟΝΤΩΝ γλύπτης άγνωστος, 1925 (Πάρκο Ωρολογίου, Ιωάννινα) Το Ηρώο είναι αφιερωμένο στη μνήμη των άγγλων εθελοντών που έπεσαν κατά τις μάχες για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων από τον τουρκικό ζυγό. Στη στήλη αναγράφονται τα ονόματα των βρετανών φιλελλήνων Χάρυ, ο οποίος σκοτώθηκε κατά τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και Νιούβολδ, που φονεύτηκε κατά τις μάχες του 1912-13, του Α Βαλκανικού Πολέμου, στο Μπιζάνι Ιωαννίνων. ΗΡΩΟ ΕΘΝΙΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ γλύπτης άγνωστος (Αγία Παρασκευή)

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 28 ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ ΤΩΝ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΑΣ ΠΕΣΟΝΤΩΝ του Θόδωρου Παπαγιάννη, 1975 (Κεφαλοχώρι Κόνιτσας) Το μνημείο έχει έναν έντονο συμβολικό χαρακτήρα. Ο έλικας στο άνω μέρος παραπέμπει στο Αιώνιο Γιγνεσθαι, δηλαδή στον αέναο και ατελευτητο κύκλο της ζωής που δικαιώνει τους νεκρούς ήρωες τους οποίους ο γλύπτης ταυτίζει με αρχαίους έλληνες πολεμιστές.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 29 ΤΟ ΥΠΕΡ ΒΩΜΩΝ ΚΑΙ ΕΣΤΙΩΝ ΜΑΧΕΣΘΑΙ ΥΨΙΣΤΟΝ ΚΑΘΗΚΟΝ του Παναγιώτη Σκλαβούνου, 1960 (Βήσσανη) ΗΔΥ ΤΟ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ ΘΝΗΣΚΕΙΝ του Γιώργου Γεωργιάδη, 1968 (Πλαίσια Κατσανοχωρίων)

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 30

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 31 ΜΝΗΜΕΙΟ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΚΑΙ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ του Κώστα Καζάκου, 2003 (Ανατολή) Μεγάλων διαστάσεων πολυπρόσωπη ορειχάλκινη σύνθεση, με αδρές επιφάνειες, ασυνήθιστες στάσεις, έμφαση στις εκφράσεις των προσώπων, ιστορική συνέπεια την κατατάσσει στην κατηγορία των μνημειακών έργων. Ο Δεσπότης όρθιος και επιβλητικός, προσεύχεται με κλειστά τα βλέφαρα και προσφέρει ευλογία και παρηγοριά στη μαρτυρική μάνα που έχει στην αγκαλιά της το νεκρό βλαστάρι της. Αγέρωχος ο πατέρας, με απλανές βλέμμα, στηρίζει την καταρρέουσα γιαγιά και τα δυο ανήλικα. Από το 1910 μέχρι το 1922 ο ακμάζων Ελληνισμός του Πόντου και της Μικράς Ασίας υπέστη πραγματική γενοκτονία (μαζί με τους Αρμένιους) από τους Τούρκους. Εκατοντάδες χιλιάδες νεκροί και εκατομμύρια πρόσφυγες ήταν ο τραγικός απολογισμός. Η Ανατολή και τα γειτονικά χωριά της Μπάφρας και της Νεοκαισσάρειας έγιναν οι καινούργιες πατρίδες των εκδιωχθέντων. Το μνημείο στήθηκε με μέριμνα του Δήμου Ανατολής και αποτελεί τόπο προσκυνήματος.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 32 Ρωμαλέο ορειχάλκινο ανθρωποκεντρικό γλυπτό σε φυσικές διαστάσεις. Ο καλλιτέχνης παρουσιάζει έναν Έλληνα από τον Πόντο και έναν από την Καππαδοκία, ντυμένους με τις χαρακτηριστικές φορεσιές τους. Επικεντρώνει το βάρος της σύνθεσης στα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά (αρρενωπότητα και αποφασιστικότητα), στα σώματά τους (αθλητικά και γυμνασμένα) και στον τρόπο που πατούν στο έδαφος. ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΩΝ ΑΛΗΣΜΟΝΗΤΩΝ ΠΑΤΡΙΔΩΝ ΤΩΝ ΠΟΝΤΙΩΝ του Κώστα Καζάκου, 2003 (Μπάφρα)

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 33 ΜΝΗΜΕΙΟ ΕΚΤΕΛΕΣΘΕΝΤΩΝ του Κώστα Καζάκου, 1983 (Σταυράκι) Βαρύτατο τίμημα πλήρωσε η πόλη των Ιωαννίνων κατά τη θύελλα του εμφυλίου πολέμου 1946-49, όταν τον Ιούλιο και Αύγουστο του 1948 δεκαεννιά γιαννιώτες πολίτες εκτελέστηκαν μετά από απόφαση του Στρατοδικείου. Ο Δήμος Ιωαννιτών ανήγειρε το εικονιζόμενο μνημείο σε ανάμνηση του τραγικού γεγονότος και πραγματοποιεί κάθε χρόνο μνημόσυνο στον τόπο που έγιναν οι εκτελέσεις. Ο ηπειρώτης γλύπτης Κώστας Γ. Καζάκος (Γιάννενα 1949) αποδίδει την δραματικότητα των γεγονότων τόσο με τις έντονες εκφράσεις των προσώπων, τις οποίες προσεγγίζει με αφαιρετική διάθεση, όσο και τη μουντή απόχρωση του μνημείου. Οι εικονιζόμενοι παρουσιάζονται με τα πραγματικά τους χαρακτηριστικά και δεν έχουν μόνο συμβολική σημασία. Έργα του καλλιτέχνη -ανδριάντες, προτομές, μνημεία, ηρώα, επιτύμβια- είναι διάσπαρτα σε ολόκληρη της Ήπειρο.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 34

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 35 ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΗΠΕΙΡΩΤΗ ΜΑΣΤΟΡΑ του Κυριάκου Ρόκου, 1996 (οδός Γεωργίου Αβέρωφ, Ιωάννινα) Στον άγνωστο ηπειρώτη οικοδόμο είναι αφιερωμένο αυτό το μνημείο, που έστησε ο Δήμος Ιωαννιτών. Ο Νομός Ιωαννίνων από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα ανέδειξε στρατιές μαστόρων οι οποίες δραστηριοποιήθηκαν όχι μόνον στη Βαλκανική αλλά και στην Αφρική, στην Αμερική και στην Ασία. Είναι χαρακτηριστικό ότι ολόκληρη ομάδα χωριών της Κόνιτσας (Βούρμπιανη, Πυρσόγιαννη, Πύργος, Καστάνιανη κι άλλα) φέρει την ονομασία Μαστοροχώρια, ενώ το ίδιο ισχύει επίσης και για την περιοχή των Τζουμέρκων. Στην πρόσοψη του γλυπτού αναγράφεται το ακόλουθο στιχούργημα του γιαννιώτη ποιητή Νίκου Μούλια: «άγνωστε Μάστορα Ηπειρώτη οι Μούσες σε κοιτάξανε και πήρες ν ανοίξεις θησαυρούς με το κλειδί να χτίσεις, να στεριώσεις με την πέτρα ιδανικά, αγώνες, προκοπή». Το μνημείο είναι ένα από τα αντιπροσωπευτικά έργα του μετσοβίτη γλύπτη Κυριάκου Ρόκου (Γιάννενα 1945). Πρόκειται για ένα σύμπλεγμα προσώπων, λίθων και άλλων υλικών, με τελικό αποτέλεσμα ένα πολύπλοκο και δύσμορφο σχήμα, που παραπέμπει σε κοσμολογικά φαινόμενα. Οι μορφές του με αφηρημένη όψη μοιάζουν να αναδύονται από το άγνωστο. Στο κάτω μέρος διακρίνεται ένα κλειδί, στοιχείο που παραπέμπει στο θέμα του γλύπτη. Η παρουσία του Κυρικάκου Ρόκου στα εικαστικά δρώμενα στην περιοχή της Ηπείρου είναι πληθωρική. Δεκάδες έργα του από μάρμαρο, πηλό και μέταλλο βρίσκονται σε δημόσιους ή κοινόχρηστους χώρους, σε πινακοθήκες και ιδιωτικές συλλογές, στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 36

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 37 ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΑΓΝΩΣΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΥ του Θόδωρου Παπαγιάννη, 2006 (Ζωσιμαία Παιδαγωγική Ακαδημία, Ιωάννινα) Στήθηκε με την φροντίδα του Συνδέσμου Συνταξιούχων Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Ιωαννίνων. Συμπληρώνεται με δύο σχετικά ποιήματα, του εθνικού ποιητή Κωστή Παλαμά και της ποιήτριας Αν. Μωραΐτη, το ένα αφιερωμένο στο δάσκαλο και το άλλο στη δασκάλα. Η εξέλιξη της ανθρώπινης μορφής στη γλυπτική του Θόδωρου Παπαγιάννη (Ελληνικό Ιωαννίνων 1942) παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ξεκινώντας από ένα νατουραλισμό που εφάρμοσε στους ανδριάντες και τις προτομές του και από μία κυβιστικού τύπου γλυπτική των πρώτων του χρόνων, επιδόθηκε από το 1980 και εξής σε μία τέχνη με τελετουργικό χαρακτήρα, εμπνευσμένη από τον κόσμο των πρωτόγονων. Πρόκειται για έργα-φιγούρες που μοιάζουν με φαντάσματα και συμμετέχουν σε μυστικό χορό σαν βασιλιάδες, μάγοι ή απλοί θεατές. Τα γλυπτά του παραγωγικότατου Θ. Παπαγιάννη, που υπάρχουν στην Ήπειρο είναι δεκάδες (προτομές, ανδριάντες, συνθέσεις, μνημεία, ηρώα κ.α.). Σε όλα αυτά δεν προσμετρούνται εκείνα που βρίσκονται σε πινακοθήκες και ιδιωτικές συλλογές, που επίσης είναι πάρα πολλά. Ο καλλιτέχνης ετοιμάζει στη γενέτειρα του, Ελληνικό, την Πινακοθήκη Θ. Παπαγιάννης που θα φιλοξενεί όχι μόνο δικά του έργα, αλλά και άλλων γλυπτών.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 38 ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΑΒΔΟΥΛ ΧΑΜΗΤ ΧΑΝ του Περικλή Μελίρρυτου, 1905 (Πλατεία Δημαρχείου, Ιωάννινα)

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 39 ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΑΒΔΟΥΛ ΧΑΜΗΤ ΧΑΝ Ο υψίκορμος, κομψός και διαμπερής πυργίσκος, που υψώνεται στο κεντρικότερο σημείο των Ιωαννίνων, είναι από τα γοητευτικότερα μνημεία της ηπειρωτικής πρωτεύουσας. Επιτυχές μείγμα νεοκλασικού, μεσογειακού και ανατολίτικου ρυθμού, φιλοξενεί στην κορυφή του το πασίγνωστο ωρολόγι των Ιωαννίνων και πλουτίζεται με τέσσερις ωραιότατες κρήνες στις πλευρές του. Η ιστορία του είναι ενδιαφέρουσα. Ο Οσμάν Πασάς ο Κούρδος, βαλής και γενικός διοικητής Ηπείρου και Νοτίου Αλβανίας από το 1897 μέχρι το 1905, ο οποίος υπήρξε δίκαιος και αυστηρός στην άσκηση των καθηκόντων του, θέλοντας να γιορτάσει το ιωβηλαίο του Σουλτάνου Αβδούλ Χαμήτ Χάν -του οποίου διετέλεσε υπασπιστής- αποφάσισε να αναγείρει αναμνηστικό πύργο. Για το σκοπό αυτό επιστράτευσε τον αρχιτέκτονα Περικλή Μελίρρυτο. Ο νεαρός γιαννιώτης δέχθηκε με ευχαρίστηση την εντολή και χρησιμοποίησε για την κατασκευή τους άριστους των κτιστών και λιθοξόων της Κόνιτσας, της Καστάνιανης και της Βούρμπιανης. Σε ελάχιστο χρόνο το μνημείο στήθηκε, όχι όμως στη θέση που βρίσκεται σήμερα, αλλά στο κέντρο της Κάτω Πλατείας. Έτσι η επέτειος γιορτάστηκε εγκαίρως και μεγαλοπρεπώς. Μετά την απελευθέρωση των Ιωαννίνων τοποθετήθηκε, στα 1917, γενικός διοικητής Ηπείρου ο εκ Κρήτης δικηγόρος Αριστείδης Στεργιάδης, ο μετέπειτα κατά την διάρκεια της καταστροφής του 1922 περιβόητος Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης. Το καλοκαίρι του 1918, παρόντος του Στεργιάδη, γιορτάστηκε στα Γιάννενα η νίκη των συμμάχων στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Στην παρέλαση ένα βαρύ πυροβόλο συρόμενο από έξη ουγγαρέζικα άλογα, παρέκλινε της πορείας του και ο τροχός του κιλλίβαντος αποξήλωσε το κιγκλίδωμα του ωρολογίου. Έξαλλος ο Στεργιάδης απαίτησε από τον τότε Δήμαρχο Ιωαννίνων Γ. Ιωαννίδη να μεταφέρει τον πυργίσκο σε άλλη θέση. Την επόμενη κιόλας μέρα ο Μελίρρυτος άρχισε την αποξήλωση του μνημείου. Ευτυχώς προνόησε να αριθμήσει προσεκτικά τους λίθους, τους οποίους και διαφύλαξε στον περίβολο του σημερινού Δημαρχείου. Χρειάστηκε να γίνει Δήμαρχος ο Βασίλειος Πυρσινέλλας, για να αναστηλωθεί, στα 1925, το όμορφο αρχιτεκτόνημα. Ο καλλιτεχνικός πύργος έχει εντοιχισμένες στις πλευρές του τέσσερις μαρμάρινες πλάκες, που φέρουν ισάριθμα ανάγλυφα : το μονόγραμμα του σουλτάνου Χαμήτ, συμπλέγματα από το Κοράνι, δύο διασταυρούμενες κάνες πυροβόλων και την ημισέληνο.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 40 ΜΝΗΜΕΙΟ ΕΒΡΑΙΩΝ ΓΙΑΝΝΙΩΤΩΝ του Γιώργου Χουλιαρά, 1996 (οδός Γεωργίου Αβέρωφ, Ιωάννινα) Το Μνημείο ανήγειρε ο Δήμος Ιωαννιτών, στη μνήμη του ολοκαυτώματος των Εβραίων της πόλης, που αφανίστηκαν κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Στις 25 Μαρτίου 1944 συγκεντρώθηκαν στην Πλατεία Μαβίλη 1.900 περίπου Εβραίοι, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Ανάμεσά τους και πολλά παιδιά όπως και ηλικιωμένοι. Από αυτούς, μετά τη λήξη του πολέμου γύρισαν λιγότεροι από 150. Το περίοπτο αυτό έργο του ηπειρώτη γλύπτη Γιώργου Χουλιάρα (Γιάννενα 1947) επιβάλλεται με την πολυχρωμία του και με την ποικιλία των υλικών. Με εκφραστικό τρόπο αφομοιώνει στοιχεία της κεραμικής τέχνης, μιας τέχνης που σπούδασε επί χρόνια. Είναι ένα εξαιρετικής έμπνευσης γλυπτό τοίχου. Παντού ίχνη φωτιάς, που μεταβάλλει από πρόθεση τις αφηρημένες φόρμες του, σα να αναγεννάται από τη φθορά η ζωή.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 41 ΗΡΩΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ του Θόδωρου Παπαγιάννη, 1986 συνεργάτης Κώστας Κέφαλος (Πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου, Ιωάννινα) Το γρανιτένιο μνημείο τοποθετήθηκε από το Δήμο Ιωαννιτών, σε ανάμνηση της μεγάλης φοιτητικής εξέγερσης του 1973, στην Αθήνα (με επίκεντρο το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο) εναντίον του τότε στρατιωτικού καθεστώτος. Το έργο του Θόδωρου Παπαγιάννη διαθέτει μία απρόβλεπτη πλαστικότητα, η οποία συντείνει μαζί με την μορφική παραμόρφωση στην έξαρση των συναισθημάτων του θεατή. Το πρόσωπο του γλυπτού, με εντελώς σχηματική και αφαιρετική διάθεση, μοιάζει με νεκρική μάσκα. Το χέρι κρατάει την καρδιά, ενώ το κάτω μέρος θυμίζει ανθρώπινο σκελετό. Ο πόνος και η οδύνη είναι διάχυτη σε όλο το έργο, που έχει έντονο συμβολισμό.

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 42 ΤΥΜΒΟΣ ΕΡΥΘΡΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ του Θόδωρου Παπαγιάννη, 2000 (Ζωσιμαία Παιδαγωγική Ακαδημία, Ιωάννινα) Είναι αφιερωμένος στη μνήμη επτά εθελοντριών αδελφών νοσοκόμων του Ερυθρού Σταυρού, που σκοτώθηκαν κατά τους αεροπορικούς γερμανικούς βομβαρδισμούς κατά το έτος 1941. Οι νοσοκόμες βρίσκονταν μέσα στο Στρατιωτικό Νοσοκομείου που στεγαζόταν στο κτήριο της Ζωσιμαίας Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ιωαννίνων. ΤΥΜΒΟΣ ΜΑΝΘΟΥ ΡΙΖΑΡΗ του Φωκίωνα Ρωκ, 1921 (Μονοδέντρι)

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 43 TO ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΗΣ ΑΡΚΟΥΔΑΣ του Ilia Bobo, 1991 (Μέτσοβο) TO ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΞΕΝΙΤΕΜΕΝΟΥ ΗΠΕΙΡΩΤΗ γύψινο πρόπλασμα, του Νίκου Γεωργίου, 2009 (προς τοποθέτηση στα Γιάννενα)

μνημεια:layout 1 10/2/2009 10:46 μ Page 44