τα βιβλία των επιτυχιών

Τα βιβλία των Εκδόσεων Πουκαμισάς συμπυκνώνουν την πολύχρονη διδακτική εμπειρία των συγγραφέων μας και αποτελούν το βασικό εκπαιδευτικό υλικό που χρησιμοποιούν οι μαθητές των φροντιστηρίων μας. Μέσα από τη διαρκή τους αξιοποίηση στις τάξεις μας διασφαλίζουμε τον εμπλουτισμό τους, τη συνεχή τους βελτίωση και την επιστημονική τους αρτιότητα, καθιστώντας τα βιβλία των Εκδόσεών μας εγγύηση για την επιτυχία των μαθητών. τα βιβλία των επιτυχιών

Κάθε αντίτυπο φέρει την υπογραφή του συγγραφέα Σειρά: Γε ν ι κ ό Λύ κ ε ι ο Γ Λυ κ ε ί ο υ: Σπουδές Οικονομίας και Πληροφορικής Αρχές Οικονομικής Θεωρίας, Γ Λυκείου (β τόμος) Μάνος Βασιλείου Επιστημονική Επιμέλεια: Ευαγγελία Αθανασίου Υπεύθυνος Έκδοσης: Θοδωρής Πενέσης Γλωσσική Επιμέλεια: Ειρήνη Φισκατόρη Σχεδιασμός Εξωφύλλου: Ιάκωβος Γαβαλάς E-mail συγγραφέα: manosvas@hotmail.com Copyright 2008 : ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΥΚΑΜΙΣΑΣ, Mάνος Βασιλείου για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο. ISBN: 978-960-6881-65-7 SET: 978-960-89409-5-6 Απαγορεύεται η με οποιονδήποτε τρόπο, μέσο και μέθοδο αναδημοσίευση, αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, θέση σε κυκλοφορία, παρουσίαση, διανομή και η εν γένει πάσης φύσεως χρήση και εκμετάλλευση του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμηματικά καθώς και της ολικής αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου (στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης κ.λπ.) και του εξωφύλλου του, σύμφωνα με τις διατάξεις της υπάρχουσας νομοθεσίας περί προστασίας πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων περιλαμβανομένων και των σχετικών διεθνών συμβάσεων. Σωτήρος και Αλκιβιάδου 132, Τ.Κ. 18535 Πειραιάς τηλ.: 210 4112507, fax: 210 4116752 url: www.poukamisas.gr, e-mail: publications@poukamisas.gr

ΜΑΝΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ β τόμος αρχές οικονομικής θεωρίας 2η έκδοση Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Ο.Π. ΣΠΟΥΔΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ & ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ

Πρόλογος Το παρόν έργο είναι αποτέλεσμα πολύχρονης διδακτικής πείρας και αναζήτησης της αποτελεσματικότερης μεθόδου προσέγγισης του μαθήματος επιλογής της Γ Λυκείου, Αρχές Οικονομικής Θεωρίας. Οι παρατηρήσεις και οι, κατά κανόνα, επιτυχημένες παρεμβάσεις των μαθητών μου, υπήρξαν πολύτιμος οδηγός στη διάρκεια συγγραφής του βιβλίου. Επίσης, ιδιαίτερο βάρος και προσοχή δόθηκε στην ελληνική και ξένη βιβλιογραφία. Στο βιβλίο αυτό αναλύονται τα τέσσερα τελευταία κεφάλαια της εξεταστέας ύλης του μαθήματος, όπως έχει καθοριστεί από το αναλυτικό πρόγραμμα του Υπουργείου Παιδείας. Η δομή του κάθε κεφαλαίου περιλαμβάνει: Αναλυτική παρουσίαση της θεωρίας του σχολικού βιβλίου με τη μορφή ερωτήσεων και απαντήσεων. Εφαρμογές (λυμένες ασκήσεις) οι οποίες είναι αντιπροσωπευτικές κάθε εξεταζόμενης θεματικής ενότητας. Αναλυτικές λύσεις των ασκήσεων του σχολικού βιβλίου. Ερωτήσεις αξιολόγησης οι οποίες διακρίνονται σε πολλαπλής επιλογής, του τύπου «σωστό λάθος», συμπλήρωσης κενού, ανάπτυξης, αντιστοίχισης σύζευξης. Ασκήσεις για λύση. Tips με τη βασική μεθοδολογία για την επίλυση των ασκήσεων του μαθήματος καθώς και σημαντικές παρατηρήσεις οι οποίες βοηθούν στην κατανόηση των εννοιών. Κριτήρια αξιολόγησης διάρκειας τριών ωρών. Στο τέλος του βιβλίου περιλαμβάνονται: Επαναληπτικά κριτήρια αξιολόγησης. Οι απαντήσεις των ερωτήσεων αξιολόγησης και οι λύσεις των ασκήσεων και των κριτηρίων αξιολόγησης του βιβλίου. Αισιοδοξώ, μετά και από τα θετικά σχόλια που συνόδευσαν την έκδοση του α τόμου, πως το βιβλίο αυτό θα ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των μαθητών, συμβάλλοντας ουσιαστικά στην επιτυχία τους, αλλά και στις απαιτήσεις των συναδέλφων, προσφέροντάς τους ένα ωφέλιμο εργαλείο επεξεργασίας της ύλης. Ο συγγραφέας

Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 H ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΑΓΑΘΩΝ 4.1 Εισαγωγή - Η συμπεριφορά της επιχείρησης 9 4.2 Νόμος προσφοράς - Kαμπύλη προσφοράς 10 4.3 Η αγοραία καμπύλη προσφοράς 11 4.4 Η συνάρτηση προσφοράς 12 4.5 Προσδιοριστικοί παράγοντες της προσφοράς 13 4.6 Μεταβολή της προσφερόμενης ποσότητας μεταβολή της προσφοράς 17 4.7 Η ελαστικότητα της προσφοράς 24 4.8 Ελαστική και ανελαστική προσφορά και η επίδραση του παράγοντα χρόνου 25 Εφαρμογές 29 Ερωτήσεις αξιολόγησης 54 Tips 64 Ασκήσεις για λύση 65 1ο Κριτήριο Αξιολόγησης 75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο προσδιορισμός των τιμών 5.1 Έννοια και λειτουργία της αγοράς 79 5.2 Τιμή και ποσότητα ισορροπίας 80 5.3 Αλγεβρικός προσδιορισμός του σημείου ισορροπίας 82 5.4 Μεταβολές της τιμής και της ποσότητας ισορροπίας 83 Εφαρμογές 96 Ερωτήσεις Αξιολόγησης 108 Ασκήσεις για λύση 115 5.5 Κρατική παρέμβαση στην αγορά 122 5.6 Παράδειγμα ειδικής αγοράς 125 Εφαρμογές 127 Ασκήσεις για λύση 144 Ερωτήσεις αξιολόγησης 148 Tips 153 Επαναληπτικές ασκήσεις 155 2ο Κριτήριο Αξιολόγησης 159 Απαντήσεις των ερωτήσεων & λύσεις των ασκήσεων 163

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η προσφορά των αγαθών «Οι φιλόσοφοι ερμήνευσαν απλώς διαφορετικά τον κόσμο, το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε». Καρλ Μαρξ 4.1 Εισαγωγή - Η συμπεριφ εριφορά της επιχείρησης 4.2 Νόμος προσφορά οράς - Καμπ αμπύλη προσφοράς 4.3 Η αγοραία καμπύλη προσφοράς 4.4 Η συνάρ νάρτηση προσφοράς ορ 4.5 Προσδιοριστικοί παράγοντε οντες προσφοράς 4.6 Μεταβολή της προσφερόμενης ποσότητας Μεταβ αβολή της προσφοράς 4.7 Η ελαστικότητα της προσφοράς 4.8 Ελαστική και ανελαστική προσφορά και η επίδραση του παράγοντα χρόνου

Κεφάλαιο 4 Kαρλ Χάινριχ Mαρξ (1818-1883) Ο Κaρλ Χάινριχ Μαρξ υπήρξε Γερμανός πολιτικός φιλόσοφος και θεωρητικός του σοσιαλισμού. Η οικογένειά του ήταν φιλελεύθερη και προερχόταν από την Τριέρη της Πρωσίας. Οι πανεπιστημιακές σπουδές του Μαρξ άρχισαν στο Πανεπιστήμιο της Βόννης το 1833, όπου σπούδασε νομικά. Στη συνέχεια σπούδασε φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο Humboldt Universität στο Βερολίνο. Εκεί εντάχθηκε σε ένα κύκλο φοιτητών και νεαρών καθηγητών γνωστό ως «Οι νέοι (αριστεροί) Χεγκελιανοί», με αρχηγό τον Μπρούνο Μπάουερ. Το 1840 συνέγραψε τη διδακτορική διατριβή του, η οποία αφορούσε στη σύγκριση των ατομικών θεωριών του Δημόκριτου και του Επίκουρου. Το 1842 ο Μαρξ ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία εκδίδοντας τη ριζοσπαστική γερμανική εφημερίδα «Rheinische Zeitung». Η εφημερίδα έπαψε να λειτουργεί το 1843. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στη Γαλλία, όπου και έγραψε το «Εβραϊκό ζήτημα», το οποίο αποτελούσε μια κριτική στις έννοιες των πολιτικών δικαιωμάτων και της πολιτικής απελευθέρωσης. Στο Παρίσι γνωρίστηκε και ανέπτυξε φιλία με τον Φρειδερίκο Ένγκελς, ο οποίος τον έφερε σε επαφή με το ζήτημα της εργατικής τάξης. Ο Μαρξ εκδιώχθηκε από το Παρίσι και μαζί με τον Ένγκελς εγκαταστάθηκαν στις Βρυξέλλες. Εκεί έγραψαν από κοινού τη «Γερμανική Ιδεολογία», μια κριτική μελέτη της φιλοσοφίας του Χέγκελ και των αριστερών Χεγκελιανών. Αργότερα ο Μαρξ έγραψε την «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας». Αυτά τα δύο έργα αποτέλεσαν τις βάσεις για το επικείμενο «Κομουνιστικό μανιφέστο», που πρωτοεκδόθηκε στις 21 Φεβρουαρίου του 1848 με εντολή της «Communist League», μιας οργάνωσης Γερμανών μεταναστών, οι οποίοι είχαν συναντήσει τον Μαρξ στο Λονδίνο. Εκείνη τη χρονιά το εργατικό κίνημα απέσπασε την εξουσία από τον βασιλιά της Γαλλίας Φίλιππο και κάλεσε τον Μαρξ να επιστρέψει στο Παρίσι. Όταν η κυβέρνηση των εργατικών κατέρρευσε το 1849, ο Μαρξ μετανάστευσε στο Λονδίνο. Το 1852 συνέγραψε το φυλλάδιο «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη». Το 1864 οργάνωσε τη Διεθνή Εργατική Ομοσπονδία, η οποία ονομάστηκε αργότερα «Πρώτη Σοσιαλιστική Διεθνής», ως βάση της πολιτικής δράσης. Η οργάνωση διαλύθηκε το 1872. Στο Λονδίνο, όπου και πέθανε το 1833, ο Μαρξ αφιερώθηκε σε ιστορικά και θεωρητικά έργα. Το πιο διάσημο από αυτά είναι «Το Κεφάλαιο», ο πρώτος τόμος του οποίου εκδόθηκε το 1867. 8 Εκδόσεις Πουκαμισάς

h Προσφορά των Αγαθών 4.1 Εισαγωγή - Η συμπεριφορά της επιχείρησης 1. Ποιος είναι ο σκοπός κάθε επιχείρησης; Ο κύριος σκοπός κάθε ιδιωτικής επιχείρησης είναι η μεγιστοποίηση των κερδών της. Αυτό είναι αποτέλεσμα δύο μεγεθών, του κόστους παραγωγής (TC) και των εσόδων (TR) της επιχείρησης. Το κόστος παραγωγής εξαρτάται από την παραγόμενη ποσότητα, ενώ τα έσοδα εξαρτώνται από την τιμή πώλησης του προϊόντος και την παραγόμενη ποσότητά του. Οι τύποι των αντίστοιχων μεγεθών είναι: Κέρδος (Κ) = Συνολικά έσοδα (TR) - Συνολικό κόστος (TC) ή K = TR - TC Συνολικά έσοδα (TR) = Τιμή (P). Ποσότητα (Q) ή TR = P. Q 2. Πότε μια επιχείρηση επιτυγχάνει το μέγιστο κέρδος; Αν η διαφορά μεταξύ των συνολικών εσόδων και του συνολικού κόστους είναι θετική, η επιχείρηση έχει κέρδoς. Αν η διαφορά είναι αρνητική, η επιχείρηση έχει ζημιά. Εάν η τιμή πώλησης του προϊόντος (P) είναι σταθερή και η επιχείρηση μπορεί να πουλά όποια ποσότητα (Q) θελήσει να παράγει, τότε το κέρδος της επιχείρησης εξαρτάται από το κόστος και την παραγόμενη ποσότητα. Όσο το κατά μονάδα προϊόντος κόστος μειώνεται (δηλαδή το Μέσο συνολικό κόστος), η επιχείρηση αυξάνει την παραγωγή της, ακόμα και με την ίδια τιμή πώλησης, γιατί αυξάνει το κέρδος της. Αντίθετα, όταν το κατά μονάδα προϊόντος κόστος αυξάνεται, η επιχείρηση μειώνει την παραγωγή της, ακόμα και με την ίδια τιμή πώλησης, γιατί περιορίζει τα κέρδη της ή εμφανίζει ζημιές. Επομένως τίθεται το ερώτημα σε ποια ποσότητα παραγωγής η επιχείρηση μεγιστοποιεί τα κέρδη της. Η ποσότητα στην οποία μια επιχείρηση μεγιστοποιεί τα κέρδη της είναι αυτή που προσδιορίζεται από την ισότητα τιμής και οριακού κόστους (P = MC AVC). Η παραπάνω πρόταση αποδεικνύεται στο Κεφάλαιο 6. Στο σημείο που βρισκόμαστε θεωρούμε ότι ισχύει αξιωματικά. Εκδόσεις Πουκαμισάς 9

Κεφάλαιο 4 4.2 Νόμος προσφοράς - Καμπύλη προσφοράς 3. Ποια είναι η σημασία των καμπυλών οριακού και μέσου μεταβλητού κόστους σε σχέση με την καμπύλη προσφοράς; Μία επιχείρηση μεγιστοποιεί τα κέρδη της στην ποσότητα στην οποία ισχύει η ισότητα οριακού κόστους και τιμής (P = MC AVC). Αυτό σημαίνει ότι, αν η τιμή του προϊόντος μεταβληθεί, η επιχείρηση μεταβάλλει την παραγόμενη και συνεπώς την προσφερόμενη ποσότητα ακολουθώντας την καμπύλη του οριακού κόστους. Ουσιαστικά, δηλαδή, το ανερχόμενο τμήμα της καμπύλης του οριακού κόστους, που βρίσκεται πάνω από την καμπύλη του μέσου μεταβλητού κόστους, αποτελεί τη βραχυχρόνια καμπύλη προσφοράς της επιχείρησης. Επομένως η επιχείρηση δεν προσφέρει για τιμές που είναι μικρότερες από το ελάχιστο μέσο μεταβλητό κόστος. 4. Τι δείχνει η καμπύλη προσφοράς; Η καμπύλη προσφοράς δείχνει τη σχέση ανάμεσα στην προσφερόμενη ποσότητα και την τιμή ενός αγαθού (Διάγραμμα 4.1) ως συνέπεια του νόμου της προσφοράς. 5. Τι υποδηλώνει ο νόμος της προσφοράς; Σύμφωνα με το νόμο αυτό, όταν αυξάνεται η τιμή ενός αγαθού, αυξάνεται και η προσφερόμενη ποσότητα και αντίστροφα. Όταν, δηλαδή, μειώνεται η τιμή, μειώνεται και η προσφερόμενη ποσότητα του αγαθού, ceteris paribus. 6. Η κλίση της καμπύλης προσφοράς είναι θετική ή αρνητική; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας. Η κλίση της καμπύλης προσφοράς είναι θετική, δηλαδή ανέρχεται από κάτω αριστερά προς τα πάνω δεξιά (Διάγραμμα 4.1) ως συνέπεια του νόμου της προσφοράς, δηλαδή της ευθείας σχέσης που υπάρχει ανάμεσα στην τιμή ενός αγαθού και στην προσφερόμενη ποσότητά του. 10 Εκδόσεις Πουκαμισάς

h Προσφορά των Αγαθών Γραφικά: P S P 1 P 2 0 Q S Q 2 Q 1 Διάγραμμα 4.1 Ατομική καμπύλη προσφοράς 4.3 Η αγοραία καμπύλη προσφοράς 7. Τι ονομάζουμε αγοραία καμπύλη προσφοράς και τι δείχνει αυτή; Όπως ακριβώς υπάρχει διάκριση μεταξύ της καμπύλης ζήτησης του μεμονωμένου καταναλωτή και της καμπύλης ζήτησης όλων των καταναλωτών, έτσι υπάρχει και διάκριση μεταξύ της προσφοράς της ατομικής επιχείρησης και της αγοραίας καμπύλης προφοράς. Η αγοραία καμπύλη προσφοράς ενός προϊόντος είναι το οριζόντιο άθροισμα των ατομικών καμπυλών προσφοράς όλων των επιχειρήσεων που προσφέρουν το προϊόν και δείχνει σε κάθε τιμή τη συνολικά προσφερόμενη ποσότητα (Διάγραμμα 4.2). 8. Η κλίση της αγοραίας προσφοράς είναι θετική ή αρνητική; Η αγοραία καμπύλη προσφοράς γραφικά προκύπτει από το οριζόντιο άθροισμα των ατομικών καμπυλών προσφοράς (Διάγραμμα 4.2). Όπως οι ατομικές καμπύλες, έτσι και η αγοραία καμπύλη προσφοράς έχει κλίση θετική, γεγονός που εκφράζει το νόμο της προσφοράς. Στο διάγραμμα που ακολουθεί η αγοραία καμπύλη προσφοράς (S Συν ) προκύπτει από το άθροισμα των καμπυλών τριών επιχειρήσεων (S 1, S 2, S 3 ). Εκδόσεις Πουκαμισάς 11

Κεφάλαιο 4 P S 1 S 2 S ΣΥΝ S 3 0 Q S Διάγραμμα 4.2 Αγοραία καμπύλη προσφοράς 4.4 Η συνάρτηση προσφοράς 9. Πώς μπορούμε να παραστήσουμε τη σχέση ανάμεσα στην προσφερόμενη ποσότητα και στην τιμή ενός προϊόντος; Κατά την ανάλυση του νόμου της προσφοράς θεωρήσαμε πως, όταν μεταβάλλεται η τιμή, όλοι οι άλλοι προσδιοριστικοί παράγοντες της προσφοράς παραμένουν σταθεροί, ceteris paribus. Συμφωνά με αυτήν την παραδοχή μπορούμε να παραστήσουμε τη συνάρτηση προσφοράς ως εξής: QS = f( P) Q S = ποσότητα που επιθυμούν να προσφέρουν οι επιχειρήσεις f = συνάρτηση (εξαρτάται από) P = τιμή αγαθού Η Q S (προσφερόμενη ποσότητα) είναι η εξαρτημένη μεταβλητή, γιατί το ύψος της εξαρτάται από το ύψος της τιμής. Η P (τιμή αγαθού) είναι η ανεξάρτητη μεταβλητή. 10. Ποιες είναι οι απλούστερες μορφές συναρτήσεων, τις οποίες μπορεί να λάβει η συνάρτηση προσφοράς; Η συνάρτηση προσφοράς μπορεί να λάβει διάφορες αλγεβρικές μορφές με πιο συνηθισμένη τη γραμμική συνάρτηση. 12 Εκδόσεις Πουκαμισάς

h Προσφορά των Αγαθών 11. Τι γνωρίζετε για τη γραμμική συνάρτηση προσφοράς; Η γραμμική συνάρτηση προσφοράς δίνεται από τον τύπο Q S = γ + δρ, δηλαδή είναι ευθεία γραμμή. Ο συντελεστής διεύθυνσης δ είναι πάντα θετικός λόγω της ευθείας σχέσης τιμής και προσφερόμενης ποσότητας. Αντίθετα, ο σταθερός όρος γ μπορεί να είναι θετικός ή αρνητικός αριθμός ή και ίσoς με το μηδέν. 4.5 Προσδιοριστικοί παράγοντες της προσφοράς 12. Ποιοι παράγοντες, εκτός της τιμής, επηρεάζουν την προσφορά ενός αγαθού; Η μεταβολή της τιμής ενός αγαθού επιφέρει μεταβολές στην προσφερόμενη ποσότητά του θεωρώντας δεδομένο ότι όλοι οι άλλοι προσδιοριστικοί παράγοντες της προσφοράς παραμένουν σταθεροί (ceteris paribus). Στην περίπτωση που μεταβάλλεται κάποιος άλλος παράγοντας, εκτός της τιμής (π.χ. το κόστος παραγωγής), μεταβάλλεται η συνάρτηση προσφοράς και έχουμε μετατόπιση όλης της καμπύλης. Συνοπτικά οι παράγοντες, εκτός της τιμής, που επηρεάζουν την προσφορά ενός αγαθού είναι: α. Το κόστος παραγωγής (τιμές των παραγωγικών συντελεστών). β. Η τεχνολογία παραγωγής. γ. Ο αριθμός των επιχειρήσεων. δ. Οι καιρικές συνθήκες. 13. Πώς οι μεταβολές στις τιμές των παραγωγικών συντελεστών επηρεάζουν την προσφορά των αγαθών; Η μεταβολή της τιμής ενός ή περισσότερων από τους συντελεστές που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή ενός αγαθού συνεπάγεται τη μεταβολή του κόστους παραγωγής του. Αν υπάρχει αύξηση των τιμών των παραγωγικών συντελεστών, αυξάνεται το κόστος του αγαθού για κάθε επίπεδο παραγωγής. Αυτό σημαίνει ότι μετατοπίζεται η καμπύλη του οριακού κόστους προς τα πάνω και αριστερά. Το ανερχόμενο τμήμα της καμπύλης του οριακού κόστους, από το σημείο που τέμνει το μέσο μεταβλητό κόστος και μετά, είναι η καμπύλη προσφοράς της επιχείρησης και μετατοπίζεται αριστερά. Εκδόσεις Πουκαμισάς 13

Κεφάλαιο 4 Σχηματικά: Αύξηση τιµών παραγωγικών συντελεστών Αύξηση Κόστους Παραγωγής Μετατόπιση της καµπύλης του Οριακού Κόστους προς τα πάνω και αριστερά Μείωση Προσφοράς Στο διάγραμμα που ακολουθεί (Διάγραμμα 4.3) με σταθερή την τιμή του αγαθού (P) η αύξηση των τιμών των παραγωγικών συντελεστών (κόστους παραγωγής) προκαλεί μείωση της προσφερόμενης ποσότητας από Q 1 σε Q 2, οπότε ολόκληρη η καμπύλη προσφοράς μετατοπίζεται αριστερά (από τη θέση AMC 1 στη θέση AMC 2 ). P = MC MC 2 ΑVC 2 MC 1 ΑVC 1 Α Α 0 Q S Διάγραμμα 4.3 Μείωση προσφοράς Αν υπάρχει μείωση των τιμών των παραγωγικών συντελεστών, μειώνεται το κόστος του αγαθού για κάθε επίπεδο παραγωγής. Αυτό σημαίνει ότι μετατοπίζεται 14 Εκδόσεις Πουκαμισάς

h Προσφορά των Αγαθών η καμπύλη του οριακού κόστους προς τα κάτω και δεξιά. Το ανερχόμενο τμήμα της καμπύλης του οριακού κόστους, από το σημείο που τέμνει το μέσο μεταβλητό κόστος και μετά, είναι η καμπύλη προσφοράς της επιχείρησης και μετατοπίζεται δεξιά. Σχηματικά: Mείωση τιµών παραγωγικών συντελεστών Μείωση Κόστους Παραγωγής Μετατόπιση της καµπύλης του Οριακού Κόστους προς τα κάτω και δεξιά Αύξηση Προσφοράς Με σταθερή την τιμή του αγαθού (P) η μείωση των τιμών των παραγωγικών συντελεστών προκαλεί αύξηση της προσφερόμενης ποσότητας από Q 1 σε Q 2, οπότε η καμπύλη προσφοράς (Διάγραμμα 4.4) μετατοπίζεται δεξιά (από τη θέση AMC 1 στη θέση AMC 2 ). P = ΜC MC 1 ΑVC 1 MC 2 ΑVC 2 Α Α 0 Q S Διάγραμμα 4.4 Αύξηση προσφοράς Εκδόσεις Πουκαμισάς 15

Κεφάλαιο 4 14. Πώς οι μεταβολές στην τεχνολογία επηρεάζουν την προσφορά των αγαθών; Η μεταβολή στην τεχνολογία έχει ως αποτέλεσμα τη μεταβολή στη συνάρτηση παραγωγής. Η βελτίωση της τεχνολογίας οδηγεί σε αύξηση του παραγόμενου αγαθού με ίδια ποσότητα παραγωγικών συντελεστών, ενώ η χειροτέρευσή της στη μείωση του παραγόμενου αγαθού. Όταν βελτιώνεται η τεχνολογία, άμεση συνέπεια της αύξησης της παραγωγής είναι η μείωση του μέσου και οριακού κόστους παραγωγής, αφού με την ίδια ποσότητα παραγωγικών συντελεστών και εφόσον οι τιμές τους παραμένουν σταθερές, παράγουμε περισσότερο. Άμεση συνέπεια στην καμπύλη προσφοράς είναι η μετατόπισή της προς τα δεξιά (Διάγραμμα 4.4). Σχηματικά: Βελτίωση τεχνολογίας Αύξηση συνολικού προϊόντος Μετατόπιση της καµπύλης του οριακού κόστους προς τα κάτω Αύξηση προσφοράς Όταν, αντίθετα, για διάφορους λόγους έχουμε χειροτέρευση της τεχνολογίας, θα σημειώνεται μείωση της παραγωγής καθώς και αύξηση του μέσου και οριακού κόστους, αφού με την ίδια ποσότητα παραγωγικών συντελεστών και εφόσον οι τιμές τους παραμένουν σταθερές, παράγουμε λιγότερο. Ως εκ τούτου, η καμπύλη προσφοράς μετατοπίζεται προς τα αριστερά (Διάγραμμα 4.3). Σχηματικά: Χειροτέρευση τεχνολογίας Μείωση συνολικού προϊόντος Αύξηση οριακού κόστους Μείωση προσφοράς 16 Εκδόσεις Πουκαμισάς

h Προσφορά των Αγαθών 15. Ποια είναι η επίδραση των καιρικών συνθηκών στην καμπύλη προσφοράς; Οι καιρικές συνθήκες επηρεάζουν, κυρίως αλλά όχι μόνο, την παραγωγή και την προσφορά γεωργικών προϊόντων. Οι καλές καιρικές συνθήκες για την παραγωγή των αγαθών αυξάνουν την προσφορά και μετατοπίζουν την καμπύλη προσφοράς προς τα κάτω και δεξιά, ενώ οι κακές καιρικές συνθήκες μειώνουν την προσφορά και μετατοπίζουν την καμπύλη προσφοράς προς τα πάνω και αριστερά. 16. Κατά ποιο τρόπο ο αριθμός των επιχειρήσεων επηρεάζει την αγοραία προσφορά; Ο αριθμός των επιχειρήσεων αποτελεί έναν από τους προσδιοριστικούς παράγοντες της προσφοράς. Συγκεκριμένα, όταν αυξάνεται ο αριθμός των επιχειρήσεων που παράγουν και προσφέρουν ένα προϊόν ή μία υπηρεσία, τότε αυξάνεται η προσφορά του με αποτέλεσμα τη μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς προς τα δεξιά. Αντίθετα, η μείωση του αριθμού των επιχειρήσεων επιφέρει μείωση της προσφοράς και μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς προς τα αριστερά. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι, ενώ οι υπόλοιποι προσδιοριστικοί παράγοντες της προσφοράς (κόστος παραγωγής, τεχνολογία παραγωγής, καιρικές συνθήκες κ.λπ.) αφορούν τόσο στην ατομική καμπύλη προσφοράς μιας επιχείρησης όσο και στην αγοραία καμπύλη, ο αριθμός των επιχειρήσεων αφορά αποκλειστικά και μόνο στην αγοραία καμπύλη προσφοράς. 4.6 Μεταβολή της προσφερόμενης ποσότητας Μεταβολή της προσφοράς 17. Πού οφείλονται οι μεταβολές στην προσφερόμενη ποσότητα ενός αγαθού; Οι μεταβολές στην προσφερόμενη ποσότητα οφείλονται στις μεταβολές της τιμής του αγαθού, όταν οι υπόλοιποι προσδιοριστικοί παράγοντες της προσφοράς παραμένουν σταθεροί, ceteris paribus. 18. Πώς μπορούμε να δείξουμε γραφικά τις μεταβολές της προσφερόμενης ποσότητας; Οι μεταβολές στην προσφερόμενη ποσότητα προκαλούν μετακίνηση επί της καμπύλης προσφοράς από ένα σημείο σε ένα άλλο σημείο. Μία αύξηση της τιμής Εκδόσεις Πουκαμισάς 17

Κεφάλαιο 4 του αγαθού από 20 σε 40, για παράδειγμα, (ceteris paribus) προκαλεί αύξηση της προσφερόμενης ποσότητας από 150 μονάδες σε 250, λόγω του νόμου της προσφοράς. Γραφικά έχουμε μετακίνηση επί της καμπύλης από το σημείο Α στο Β (Διάγραμμα 4.5). P 60 50 40 Β S 30 20 Α 10 0 50 100 150 200 250 Q S Διάγραμμα 4.5 Αύξηση προσφερόμενης ποσότητας Αντίστοιχα, μία μείωση της τιμής από 50 σε 30 (ceteris paribus) προκαλεί μείωση της προσφερόμενης ποσότητας από 300 μονάδες σε 200, λόγω του νόμου της προσφοράς. Γραφικά έχουμε μετακίνηση επί της καμπύλης από το σημείο Γ στο Δ (Διάγραμμα 4.6). P 60 50 Γ S 40 30 Δ 20 10 0 50 100 150 200 250 300 Q S Διάγραμμα 4.6 Μείωση προσφερόμενης ποσότητας 18 Εκδόσεις Πουκαμισάς

h Προσφορά των Αγαθών 19. Πού οφείλονται οι μεταβολές στην προσφορά ενός αγαθού; Όταν αναφερόμαστε σε μεταβολή της προσφοράς, εννοούμε ότι μεταβάλλεται κάποιος άλλος προσδιοριστικός παράγοντας της προσφοράς (π.χ. ο αριθμός των επιχειρήσεων), ενώ η τιμή του αγαθού παραμένει σταθερή, ceteris paribus. 20. Πώς μπορούμε να δείξουμε γραφικά τις μεταβολές της προσφοράς; Οι μεταβολές στην προσφορά προκαλούν μετατόπιση ολόκληρης της καμπύλης προσφοράς αριστερά (μείωση προσφοράς) ή δεξιά (αύξηση προσφοράς), όταν η τιμή του αγαθού παραμένει σταθερή και μεταβάλλονται οι λοιποί προσδιοριστικοί παράγοντες της προσφοράς. Η μείωση, για παράδειγμα, του αριθμού των επιχειρήσεων με σταθερή την τιμή του αγαθού, προκαλεί μείωση της προσφερόμενης ποσότητας άρα και της προσφοράς και μετατόπιση όλης της αρχικής καμπύλης S 1 προς τα αριστερά στη θέση S 2 (Διάγραμμα 4.7). P S 2 S 1 P 1 0 Q S Q 2 Q 1 Διάγραμμα 4.7 Μείωση προσφοράς Αντίθετα, η μείωση στην τιμή των συντελεστών παραγωγής (με σταθερή την τιμή του αγαθού) προκαλεί αύξηση της προσφερόμενης ποσότητας άρα και της προσφοράς και μετατόπιση όλης της αρχικής καμπύλης S 3 προς τα δεξιά στη θέση S 4 (Διάγραμμα 4.8). Εκδόσεις Πουκαμισάς 19

Κεφάλαιο 4 P S 3 S 4 P 1 0 Q S Q 1 Q 2 Διάγραμμα 4.8 Αύξηση προσφοράς 21. Τι συμβαίνει στην περίπτωση κατά την οποία ταυτόχρονα με τη μεταβολή της τιμής ενός προϊόντος μεταβάλλεται και κάποιος άλλος παράγοντας της προσφοράς; Πολλές φορές μπορεί να έχουμε ταυτόχρονα μεταβολή στην τιμή ενός προϊόντος και μεταβολή σε κάποιον άλλο παράγοντα της προσφοράς, π.χ. το κόστος παραγωγής. Στις περιπτώσεις αυτές δεν μπορούμε να γνωρίζουμε το τελικό αποτέλεσμα στην προσφερόμενη ποσότητα, το οποίο εξαρτάται από το μέγεθος των μεταβολών, αλλά και από την κατεύθυνσή τους. Ας εξετάσουμε, για παράδειγμα, την περίπτωση που ταυτόχρονα με την μεταβολή της τιμής μεταβάλλεται και το κόστος παραγωγής. Από τις τέσσερεις δυνατές περιπτώσεις (αύξηση τιμής και αύξηση κόστους παραγωγής, μείωση τιμής και μείωση κόστους παραγωγής, αύξηση τιμής και μείωση κόστους παραγωγής, μείωση τιμής και αύξηση κόστους παραγωγής) ας εξετάσουμε τις δύο πρώτες. α. Αύξηση τιμής και αύξηση κόστους παραγωγής. Έστω Α το σημείο της καμπύλης προσφοράς S 1 ενός κανονικού αγαθού με αρχική τιμή P 1 και προσφερόμενη ποσότητα Q 1. Αν η τιμή του αγαθού αυξηθεί σε P 2, θα έχουμε αύξηση της προσφερόμενης ποσότητας (Q 2 ) λόγω του νόμου της προσφοράς. Γραφικά αυτό σημαίνει τη μετακίνηση επί της καμπύλης S 1 από το σημείο Α στο Β (Διάγραμμα 4.9). Στη νέα τιμή P 2, αν σημειωθεί ταυτόχρονα και αύξηση στο κόστος παραγωγής, θα έχουμε μείωση της προσφοράς λόγω της αντίστροφης 20 Εκδόσεις Πουκαμισάς

h Προσφορά των Αγαθών σχέσης ανάμεσα στο κόστος παραγωγής και στην προσφορά (Διάγραμμα 4.9). Το ποια ακριβώς θα είναι η νέα προσφερόμενη ποσότητα και κατ επέκταση και η νέα καμπύλη προσφοράς, εξαρτάται από την ποσοστιαία μεταβολή του κόστους παραγωγής καθώς και από την ποσοστιαία μεταβολή της τιμής. Μπορούμε να διακρίνουμε τις εξής πιθανότητες: Ι. Ποσοστιαία αύξηση της τιμής = Ποσοστιαία αύξηση του κόστους (Διάγραμμα 4.9). (Στην τιμή P 2 η νέα προσφερόμενη ποσότητα είναι ίση με την αρχική Q 1 και έχουμε μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς από τη θέση S 1 στη θέση S 2 ). ΙΙ. Ποσοστιαία αύξηση της τιμής > Ποσοστιαία αύξηση του κόστους (Διάγραμμα 4.9). (Στην τιμή P 2 η νέα προσφερόμενη ποσότητα είναι η Q 3 και έχουμε μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς από τη θέση S 1 στη θέση S 3 ). ΙΙΙ. Ποσοστιαία αύξηση της τιμής < Ποσοστιαία αύξηση του κόστους (Διάγραμμα 4.9). (Στην τιμή P 2 η νέα προσφερόμενη ποσότητα είναι η Q 4 και έχουμε μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς από τη θέση S 1 στη θέση S 4 ). P S 4 S 2 S 3 P 2 Β S 1 P 1 A 0 Q 4 Q 1 Q 3 Q 2 Q S Διάγραμμα 4.9 Αύξηση τιμής και Αύξηση κόστους β. Μείωση τιμής και μείωση κόστους παραγωγής. Έστω Α το σημείο της καμπύλης προσφοράς S 1 ενός κανονικού αγαθού με αρχική τιμή P 1 και προσφερόμενη ποσότητα Q 1. Αν η τιμή του αγαθού μειωθεί σε P 2, θα έχουμε μείωση της προσφερόμενης ποσότητας (Q 2 ) λόγω του νόμου της προσφοράς. Γραφικά αυτό σημαίνει τη μετακίνηση επί της καμπύλης S 1 από το σημείο Α στο Β (Διάγραμμα 4.10). Στη νέα τιμή P 2, αν σημειωθεί ταυτόχρονα και μείωση του κόστους παραγωγής, θα έχουμε αύξηση της προσφοράς. Εκδόσεις Πουκαμισάς 21

Κεφάλαιο 4 Η νέα προσφερόμενη ποσότητα καθώς και η νέα καμπύλη προσφοράς εξαρτάται από την ποσοστιαία μεταβολή του κόστους παραγωγής και την ποσοστιαία μεταβολή της τιμής. Διακρίνουμε: Ι. Ποσοστιαία μείωση της τιμής = Ποσοστιαία μείωση του κόστους (Διάγραμμα 4.10). (Στην τιμή P 2 η νέα προσφερόμενη ποσότητα είναι ίση με την αρχική Q 1 και έχουμε μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς από τη θέση S 1 στη θέση S 2 ). ΙΙ. Ποσοστιαία μείωση της τιμής > Ποσοστιαία μείωση του κόστους (Διάγραμμα 4.10). (Στην τιμή P 2 η νέα προσφερόμενη ποσότητα είναι η Q 3 και έχουμε μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς από τη θέση S 1 στη θέση S 3 ). ΙΙΙ. Ποσοστιαία μείωση της τιμής < Ποσοστιαία μείωση του κόστους (Διάγραμμα 4.10). (Στην τιμή P 2 η νέα προσφερόμενη ποσότητα είναι η Q 4 και έχουμε μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς από τη θέση S 1 στη θέση S 4 ). P S 1 A S 3 P 1 S 2 S 4 B P 2 0 Q Q Q 4 2 Q 3 1 Q S Διάγραμμα 4.10 Μείωση τιμής και μείωση κόστους Επομένως, όταν έχουμε ταυτόχρονα μεταβολή στην τιμή ενός προϊόντος και μεταβολή σε κάποιον άλλο παράγοντα της προσφοράς, δεν μπορούμε εκ των προτέρων να γνωρίζουμε το τελικό αποτέλεσμα, το οποίο εξαρτάται τόσο από το μέγεθος των μεταβολών όσο και από την κατεύθυνσή τους. 22 Εκδόσεις Πουκαμισάς

h Προσφορά των Αγαθών Μεταβολές στην προσφερόμενη ποσότητα 1. Η προσφερόμενη ποσότητα μεταβάλλεται μόνο από μεταβολή της τιμής του αγαθού, ενώ οι υπόλοιποι παράγοντες της προσφοράς παραμένουν σταθεροί (ceteris paribus). 2. Γραφικά έχουμε μετακίνηση πάνω στην ίδια την καμπύλη προσφοράς από ένα σημείο σε ένα άλλο σημείο. 3. Αύξηση προσφερόμενης ποσότητας Αύξηση της τιμής του αγαθού. Μετακίνηση πάνω στην καμπύλη. 4. Μείωση προσφερόμενης ποσότητας Μείωση της τιμής του αγαθού. Μετακίνηση πάνω στην καμπύλη. Μεταβολές στην προσφορά 1. Η προσφορά μεταβάλλεται, όταν η τιμή ενός αγαθού παραμένει σταθερή και μεταβάλλεται κάποιος άλλος προσδιοριστικός παράγοντας της προσφοράς (π.χ. το κόστος παραγωγής). 2. Γραφικά έχουμε μετατόπιση όλης της καμπύλης προσφοράς. 3. Αύξηση προσφοράς Η τιμή του αγαθού παραμένει σταθερή. Μετατόπιση όλης της καμπύλης προσφοράς δεξιά. Η προσφορά αυξάνεται όταν: 1. Μειώνεται το κόστος παραγωγής. 2. Αυξάνεται ο αριθμός των επιχειρήσεων που προσφέρουν το συγκεκριμένο αγαθό (αγοραία προσφορά). 3. Βελτιώνεται η τεχνολογία παραγωγής. 4. Έχουμε καλές (ευνοϊκές) καιρικές συνθήκες. 4. Μείωση προσφοράς Η τιμή του αγαθού παραμένει σταθερή. Μετατόπιση όλης της καμπύλης προσφοράς αριστερά. Η προσφορά μειώνεται όταν: 1. Αυξάνεται το κόστος παραγωγής. 2. Μειώνεται ο αριθμός των επιχειρήσεων που προσφέρουν το συγκεκριμένο αγαθό (αγοραία προσφορά). 3. Χειροτερεύει η τεχνολογία παραγωγής. 4. Έχουμε κακές καιρικές συνθήκες. Εκδόσεις Πουκαμισάς 23

Κεφάλαιο 4 4.7 Η ελαστικότητα της προσφοράς Ο νόμος της προσφοράς εκφράζει τη σχέση μεταξύ της τιμής και της προσφερόμενης ποσότητας, χωρίς όμως να δείχνει το μέγεθος της μεταβολής της ποσότητας σε μια μεταβολή της τιμής. Η σχέση αυτή εκφράζεται από την ελαστικότητα προσφοράς. 22. Πώς ορίζεται η ελαστικότητα της προσφοράς ως προς την τιμή; Η ελαστικότητα προσφοράς ως προς την τιμή είναι ένα μέτρο του βαθμού αντίδρασης ή ανταπόκρισης των παραγωγών στις μεταβολές της τιμής και ορίζεται ως: Ο λόγος της ποσοστιαίας μεταβολής της προσφερόμενης ποσότητας προς την ποσοστιαία μεταβολή της τιμής. 23. Ποιος είναι ο τύπος με τον οποίο υπολογίζουμε την ελαστικότητα της προσφοράς ως προς την τιμή; Ποσοστιαία µεταβολή της ποσότητας Ελαστικότητα = ή Ποσοστιαία µεταβολή της τιµής Q ES = Δ S% ΔP% Ποσοστιαία µεταβολή Μεταβολή προσφερόµενης ποσότητας (ΔQs) της προσφερόµενης ποσότητας =.100 (1) Αρχικά προσφερόµενη ποσότητα (Qαρχ) Μεταβολή της τιµής (ΔΡ) Ποσοστιαία µεταβολή της τιµής =.100 (2) Αρχική τιµή (Ραρχ) Από τις εξισώσεις (1), (2) προκύπτει: E S ΔQS. 100 Qαρχ ΔQ = = ΔP. 100 ΔP P αρχ S. P Q 24. Ποιο είναι το πρόσημο της ελαστικότητας προσφοράς; Η ελαστικότητα προσφοράς έχει θετικό πρόσημο λόγω του νόμου της προσφοράς. αρχ αρχ 24 Εκδόσεις Πουκαμισάς

h Προσφορά των Αγαθών Η ελαστικότητα προσφοράς είναι διαφορετική ανάλογα με το σημείο της καμπύλης προφοράς. 4.8 Ελαστική και ανελαστική προσφορά και η επίδραση του παράγοντα χρόνου 25. Ποιες τιμές μπορεί να λάβει η ελαστικότητα προσφοράς; Η ελαστικότητα προσφοράς ενός αγαθού είναι διαφορετική ανάλογα με το σημείο της καμπύλης προσφοράς. Διακρίνουμε τις εξής περιπτώσεις: α. Όταν η E S > 1 Ελαστική προσφορά. β. Όταν η E S < 1 Ανελαστική προσφορά. γ. Όταν η E S = 1 Μοναδιαία ελαστικότητα. δ. Όταν η E S = Πλήρως ελαστική προσφορά. ε. Όταν η E S = 0 Πλήρως ανελαστική προσφορά. 26. Πότε η προσφορά ενός αγαθού είναι ελαστική; Ελαστική E S > 1 είναι η προσφορά, όταν η ποσοστιαία μεταβολή της ποσότητας είναι μεγαλύτερη από την ποσοστιαία μεταβολή της τιμής, δηλαδή ΔQ % > ΔP% (Διάγραμμα 4.11). (Για παράδειγμα αυξάνεται η τιμή του αγαθού 20% και έχουμε μεγάλη αύξηση της προσφερόμενης ποσότητας π.χ. 40%). P S 0 Q S Διάγραμμα 4.11 Ελαστική προσφορά Εκδόσεις Πουκαμισάς 25