ΤΟ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ, ΚΛΕΙΔΙ ΓΙΑ ΤΗ ΛΥΣΗ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ Θέλω κατ αρχήν να ευχαριστήσω την Διοικούσα Επιτροπή του Ανοικτού Πανεπιστημίου για την τιμητική πρόσκληση να μιλήσω στην ωραία αυτή εκδήλωση, με θέμα το περιουσιακό, ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια του κυπριακού προβλήματος. Μετά από μια δίχρονη, τουλάχιστον, απουσία από την επικαιρότητα, λόγω του ναυαγίου των πρόσφατων συνομιλιών αλλά και της βαθειάς οικονομικής κρίσης που μαστίζει τον τόπο, το κυπριακό επανέρχεται σιγά- σιγά, διεκδικώντας ξανά την πρωτοκαθεδρία στα θέματα δημόσιου ενδιαφέροντος, με τις προσπάθειες για επανέναρξη των συνομιλιών να συνεχίζονται εντατικά. Στα 15 που έχω στη διάθεση μου θα προσπαθήσω να καλύψω επιγραμματικά, με την ιδιότητα μου σαν επιστήμονας/ τεχνοκράτης ένα περίπλοκο θέμα, το οποίο έχει χαρακτηρισθεί και, όχι άδικα, σαν το μεγάλο αγκάθι των συνομιλιών. Το γεγονός και μόνο ότι το 40% των ιδιωτικών περιουσιών παγκύπρια είναι επηρεασθείσες περιουσίες (σχεδόν δύο εκατομμύρια δεκάρια ελληνοκυπριακών και περίπου 600.000 δεκάρια τουρκοκυπριακών περιουσιών) από μόνο του δείχνει το μέγεθος του προβλήματος. Το πρόβλημα περιπλέκεται ακόμα περισσότερο λόγω και της παρέλευσης 39 χρόνων από την τουρκική εισβολή και των αλλαγών που δημιουργήθηκαν επί του εδάφους. Σε πολιτικό επίπεδο, το περιουσιακό αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά σαν πτυχή του κυπριακού προβλήματος στην συμφωνία κορυφής Μακαρίου- Ντενκτάς της 12 ης Φεβρουαρίου 1977, στην οποία αναφέρονται τα πιο κάτω: «Θέματα αρχών όπως η ελευθερία διακίνησης, ελευθερία εγκατάστασης, το δικαίωμα περιουσίας και άλλα εξειδικευμένα ζητήματα, είναι ανοικτά για συζήτηση, λαμβάνοντας υπόψη την θεμελιώδη βάση ενός δικοινοτικού ομοσπονδιακού συστήματος και ορισμένες πρακτικές δυσκολίες, οι οποίες μπορεί να προκύψουν για την τουρκοκυπριακή κοινότητα». Ποια είναι η «θεμελιώδης βάση ενός δικοινοτικού ομοσπονδιακού συστήματος» και ποιες είναι «οι πρακτικές δυσκολίες, οι οποίες μπορεί να προκύψουν για την τουρκοκυπριακή κοινότητα»; Στο ερώτημα αυτό οι θέσεις των δύο πλευρών είναι, διαχρονικά, πολύ διαφορετικές. Η τουρκοκυπριακή πλευρά επιμένει ότι ένα ομοσπονδιακό σύστημα εξυπακούει, μεταξύ άλλων, ότι η κάθε κοινότητα θα πρέπει να έχει «καθαρή πλειοψηφία» ιδιοκτησίας γης στην Ομόσπονδη Μονάδα την οποία θα διοικεί.
Είναι γεγονός ότι η πιο πάνω ερμηνεία περιέχεται σε κάποια έγγραφα των Ηνωμένων Εθνών, όμως είναι επίσης γεγονός ότι η ελληνοκυπριακή πλευρά ουδέποτε την έχει αποδεχθεί. Στην εναρκτήρια δήλωση του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Πέρες ντε Γκουεγιάρ, για παράδειγμα, που δόθηκε στους ηγέτες των δύο κοινοτήτων στις 26 Φεβρουαρίου 1990 και η οποία επισυνάφθηκε στην έκθεση του προς το Συμβούλιο Ασφαλείας, ημερομηνίας 8 Μαρτίου 1990, αναφέρονται τα ακόλουθα: «Η διζωνικότητα της Ομοσπονδίας πρέπει να καταδεικνύεται ξεκάθαρα από το γεγονός ότι κάθε Ομόσπονδη Μονάδα θα διοικείται από μια κοινότητα με εγγυημένη καθαρή πλειοψηφία πληθυσμού και ιδιοκτησίας γης εντός της περιοχής της». Η ίδια περίπου φρασεολογία υιοθετήθηκε στην Έκθεση του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Μπούτρος Γκάλι προς το Συμβούλιο Ασφαλείας, ημερομηνίας 3 Απριλίου 1992, η οποία προβλέπει ότι η κάθε Συνιστώσα Μονάδα θα διοικείται από μία κοινότητα «στην οποία θα εξασφαλισθεί καθαρή πλειοψηφία πληθυσμού και ιδιοκτησίας γης». Το Συμβούλιο Ασφαλείας στο Ψήφισμα του με αρ. 750, ημερομηνίας 10 Απριλίου 1992 χαιρετίζει τις ιδέες που περιέχονται στην έκθεση του Γ.Γ. σαν «μια κατάλληλη βάση για την κατάληξη σε μια συνολική συμφωνία.» και τον καλεί να συνεχίσει τις προσπάθειες του για ολοκλήρωση των. Η ελληνοκυπριακή πλευρά ουδέποτε απεδέχθη τον ορισμό της διζωνικότητας που περιλαμβάνεται στις ιδέες Γκάλι. Ο Γ.Γ. μετά από συναντήσεις που είχε με τους ηγέτες των δύο κοινοτήτων κατέληξε, στις 21.8.1992, στο τελικό κείμενο των ιδεών του το οποίο υιοθετήθηκε από το Συμβούλιο Ασφαλείας με το ψήφισμα του με αρ. 774 της 26.8.1992, στο οποίο δεν γίνεται καμιά αναφορά στην αρχική ερμηνεία της διζωνικότητας. Η απόσυρση της αρχικής ορολογίας δεν οφείλεται μόνο στις ενστάσεις της ελληνοκυπριακής πλευράς, αλλά και στο γεγονός ότι ο Γ.Γ., μετά την ετοιμασία του χάρτη εδαφικών αναπροσαρμογών που συνόδευε τις ιδέες του, διαπίστωσε ότι η επίτευξη της «καθαρής πλειοψηφίας γης» ήταν ανέφικτη. Σε ότι αφορά τη νομική πτυχή του προβλήματος αυτή, αναπόφευκτα, εκφράζεται σε μεγάλο βαθμό από τις σχετικές αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Πολύς λόγος έχει γίνει για την απόφαση του Δικαστηρίου στην υπόθεση Τάκη Δημόπουλου κ.α. που εκδόθηκε στις 5 Μαρτίου 2010. Όπως είναι γνωστό, στην απόφαση αυτή το Δικαστήριο έκρινε ότι η Επιτροπή Περιουσιών που λειτουργεί στα κατεχόμενα αποτελεί ικανοποιητικό εσωτερικό ένδικο μέσο και ότι μελλοντικά για να γίνει δεκτή οποιαδήποτε προσφυγή στο ΕΔΑΔ θα πρέπει να προηγηθεί αίτηση στην Επιτροπή
και στη συνέχεια στο λεγόμενο «Διοικητικό Δικαστήριο» του ψευδοκράτους. Το Δικαστήριο, εντούτοις, όπως ξέρουμε, δεν αρκέστηκε στο συμπέρασμα αυτό, αλλά προχώρησε και σε ενδιαφέροντα σχόλια αναφορικά με την καταλληλότητα των διαφόρων θεραπειών που προσφέρονται στους ιδιοκτήτες, δηλαδή την αποκατάσταση, την ανταλλαγή και την αποζημίωση, όπως και αναφορικά με τα δικαιώματα των χρηστών των περιουσιών. Ο ισχυρισμός, εντούτοις, της τουρκοκυπριακής πλευράς, ότι η απόφαση αναγνωρίζει ότι ο χρήστης έχει τον πρώτο λόγο για την τύχη των περιουσιών δεν ευσταθεί. Είναι γεγονός ότι στο κείμενο της απόφασης εντοπίζονται φράσεις όπως «η Τουρκία δεν είναι υποχρεωμένη να αποκαταστήσει τις περιουσίες σε όλες τις περιπτώσεις.», «σε ορισμένες περιπτώσεις η αποζημίωση και η ανταλλαγή μπορεί να είναι ικανοποιητικές θεραπείες», «η πάροδος του χρόνου έχει συνέπειες στην φύση της κατάλληλης θεραπείας» και «όταν η αποκατάσταση δεν είναι δυνατή μπορεί να καταβληθεί αποζημίωση». Τα σχόλια αυτά εστιάζουν στις πρακτικές δυσκολίες που υπάρχουν αναφορικά με την αποκατάσταση ορισμένων περιουσιών και τονίζουν την ανθρωπιστική πτυχή του προβλήματος, όμως σε καμιά περίπτωση δεν δικαιολογούν την τουρκοκυπριακή ερμηνεία. Επί πλέον η Δημόπουλος σε καμιά περίπτωση δεν ανατρέπει την απόφαση του ιδίου Δικαστηρίου στην υπόθεση Τιτίνας Λοϊζίδου, ή στην Τέταρτη Διακρατική, αφού τονίζει ξανά ότι «το δικαίωμα ιδιοκτησίας σε καμιά περίπτωση δεν παραγράφεται λόγω της στρατιωτικής κατοχής, ούτε ο τίτλος μπορεί να μεταβιβασθεί στην κατοχική δύναμη» και αναγνωρίζει, μεταξύ άλλων, το δικαίωμα του ιδιοκτήτη να αποζημιωθεί για την απώλεια χρήσης της περιουσίας του. Εν πάση περιπτώσει, θα πρέπει να τονισθεί ότι η τουρκοκυπριακή πλευρά στη διάρκεια των προηγούμενων συνομιλιών υπέβαλε εξαιρετικά ακραίες προτάσεις, οι οποίες σε καμιά περίπτωση δεν συμβιβάζονται με την οποιαδήποτε ερμηνεία που θα μπορούσε να δοθεί στην Δημόπουλος. Οι τουρκοκυπριακές προτάσεις, οι οποίες δόθηκαν έξι μήνες μετά την απόφαση του ΕΔΑΔ, συνεπείς με την φιλοσοφία του εθνικού διαχωρισμού των δύο κοινοτήτων και της συνομοσπονδίας δύο κρατών, ισοδυναμούν ουσιαστικά σε σχεδόν «ολική ανταλλαγή περιουσιών», αφού ελάχιστα περιθώρια αφήνουν για αποκατάσταση των στους νόμιμους ιδιοκτήτες των. Συγκεκριμένα η τουρκοκυπριακή πλευρά είχε προτείνει: α) την υποχρεωτική μαζική ανταλλαγή του συνόλου σχεδόν των τουρκοκυπριακών περιουσιών στις ελεύθερες περιοχές με αντίστοιχη έκταση ελληνοκυπριακών περιουσιών
στα κατεχόμενα. Με βάση την τουρκοκυπριακή θέση, το 98-99% του συνόλου των τουρκοκυπρίων ιδιοκτητών περιουσιών στις ελεύθερες περιοχές «αποποιήθηκαν», επί καθεστώτος Ντενκτάς, τις περιουσίες τους και συνεπώς αυτοί θα πρέπει να πάρουν σε αντάλλαγμα τις ελληνοκυπριακές περιουσίες για τις οποίες το καθεστώς «εξέδωσε» στο όνομα τους λεγόμενους «τίτλους ίσης αξίας» ή «τίτλους ανταλλαγής» («esdeger kotchans»). Η τουρκοκυπριακή πρόταση παρουσιάστηκε σε ένα δελεαστικό, αλλά παραπλανητικό περιτύλιγμα, το οποίο ονομάστηκε Οργανισμός Ανάπτυξης Περιουσιών (ΟΑΠ), ο οποίος θα αναλάμβανε, υποτίθεται, την ανάπτυξη και «αστική αναμόρφωση» μεγάλου μέρους των τουρκοκυπριακών περιουσιών, όπως και μέρους των ελληνοκυπριακών περιουσιών, περιλαμβανομένης της Αμμοχώστου. β) την υποχρεωτική αποζημίωση ενός πολύ μεγάλου αριθμού περιουσιών όπως: i) σημαντικά βελτιωμένες, ii) που ανήκουν σε Ιδρύματα (περιλαμβανομένης της Εκκλησίας και του Εβκάφ) iii) που χρησιμοποιούνται από τρέχοντα χρήστη σαν κατοικία, iv) που χρησιμοποιούνται για σκοπούς δημόσιας ωφέλειας, ή που έχουν κατανεμηθεί για επανεγκατάσταση ή για σκοπούς κοινωνικής δικαιοσύνης, ή που απαιτούνται για στρατιωτικούς σκοπούς v) που «αγοράστηκαν» από τρίτους, vi) στις οποίες ο σημερινός χρήστης έχει «έννομο συμφέρον» και vii) αν το απαιτούν ιδιάζουσες συνθήκες. Όπως με τις ανταλλαγές, έτσι και με τις αποζημιώσεις, η τουρκοκυπριακή πρόταση παρουσιάστηκε σε ένα δελεαστικό, αλλά παραπλανητικό περιτύλιγμα, το λεγόμενο Εγγυημένο Δικαίωμα Αποζημίωσης (ΕΔΑ). Με απλά λόγια η πρόταση προβλέπει την εγγραφή της περιουσίας στο όνομα του χρήστη και την ταυτόχρονη εγγραφή μιας επιβάρυνσης προς όφελος του πραγματικού ιδιοκτήτη, μέχρι η Ομόσπονδη Τουρκοκυπριακή Μονάδα, με την εγγύηση της Τουρκίας να καταβάλει πλήρως τη σχετική αποζημίωση. Για να δυσκολέψει ακόμα περισσότερο τα πράγματα η τουρκοκυπριακή πρόταση προέβλεπε να υπάρχει οροφή στο δικαίωμα αποκατάστασης περιουσιών. Η τουρκοκυπριακή πλευρά επιδόθηκε σε μια επίμονη εκστρατεία για να παρουσιάσει τις προτάσεις της σαν «ευφάνταστες» και «γενναιόδωρες», μια εκστρατεία που, δυστυχώς, απέδωσε σε μεγάλο βαθμό, ακόμα και ανάμεσα στους ανθρώπους των Ηνωμένων Εθνών, με τους οποίους η τουρκοκυπριακή πλευρά φρόντιζε πάντοτε να έχει άριστες σχέσεις.
Τέλος η τουρκοκυπριακή πλευρά προτείνει να ιδρυθούν δύο Υποεπιτροπές Περιουσιών, οι οποίες στην μεν Τουρκοκυπριακή Ομόσπονδη Μονάδα θα ελέγχονται από τουρκοκυπρίους και στην ελληνοκυπριακή θα ελέγχονται από ελληνοκυπρίους. Η τουρκοκυπριακή πρόταση στοχεύει προφανώς στην αναβάθμιση της Επιτροπής που λειτουργεί σήμερα στα κατεχόμενα και τη συνέχιση της λειτουργίας της και μετά την λύση. Τα πιο πάνω σχετίζονται και με το ερώτημα ποιες είναι οι πιθανές επιπτώσεις λόγω της προσφυγής χιλιάδων ελληνοκυπρίων ιδιοκτητών στην Επιτροπή Περιουσιών. Είναι φανερό ότι η προσφυγή στην Επιτροπή, παρόλο που είναι νόμιμη, εμπεριέχει τεράστιους κινδύνους και δεν εξυπηρετεί ούτε τους προσφεύγοντες, αλλά ούτε και την διαπραγματευτική θέση της ελληνοκυπριακής πλευράς, όπως συχνά επαναλαμβάνουν τόσο ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, όσο και η πολιτική ηγεσία. Στη συντριπτική πλειοψηφία των αιτήσεων, όπως είναι γνωστό, η πολιτική της Επιτροπής είναι να προσφέρει αποζημίωση της περιουσίας, δηλαδή να αγοράζει την περιουσία και μάλιστα σε πολύ χαμηλές, θα έλεγα εξευτελιστικές τιμές. Οι λεγόμενοι «φιλικοί διακανονισμοί» ιδιοκτητών με την Επιτροπή δεν ζημιώνουν μόνο τους συγκεκριμένους ιδιοκτήτες, αλλά το σύνολο των ελληνοκυπρίων ιδιοκτητών αφού η τουρκοκυπριακή πλευρά, αναπόφευκτα θα επικαλεσθεί τους διακανονισμούς αυτούς σαν προηγούμενο και μετά μια ενδεχόμενη λύση, πολύ περισσότερο αν αυτοί υιοθετηθούν από το ΕΔΑΔ. Ήδη στην πρώτη, (και μοναδική μέχρι στιγμής) απόφαση του ΕΔΑΔ σε προσφυγή ελληνοκυπρίων οι οποίοι εξάντλησαν όλα τα λεγόμενα εσωτερικά ένδικα μέσα, την υπόθεση Μελεάγρου που εκδόθηκε στις 2.4.2013, το ΕΔΑΔ επικύρωσε σαν ορθή την απόφαση της Επιτροπής και του λεγόμενου Διοικητικού Δικαστηρίου. Συνοπτικά, με την μαζικοποίηση των αιτήσεων και την αύξηση των λεγόμενων φιλικών διακανονισμών, ενισχύεται η τουρκοκυπριακή διαπραγματευτική θέση ότι, μετά την λύση α) η αποζημίωση, αντί η αποκατάσταση των περιουσιών θα είναι ο κανόνας, β) οι εκτιμήσεις των περιουσιών για σκοπούς αποζημίωσης θα κρατηθούν σε χαμηλά επίπεδα και γ) θα λειτουργεί χωριστή Επιτροπή ή Υποεπιτροπή στην τουρκοκυπριακή Ομόσπονδη Μονάδα, η οποία θα ελέγχεται από τουρκοκυπρίους. Θέλω να πιστεύω ότι η συντριπτική πλειοψηφία όσων προσφεύγουν στην Επιτροπή το πράττουν λόγω αφόρητων οικονομικών δυσκολιών, απότοκο της οικονομικής κρίσης που μαστίζει τον τόπο. Ήδη αρμόδια Κοινοβουλευτική Επιτροπή της Βουλής έχει προβεί σε εισηγήσεις για στήριξη των δυσπραγούντων προσφύγων και άλλων ιδιοκτητών
γης στα κατεχόμενα, ενώ και ο Υπουργός Εσωτερικών έχει εξαγγείλει την πρόθεση της Κυβέρνησης να ληφθούν μέτρα. Δεν επιθυμώ να σχολιάσω τα συγκεκριμένα μέτρα που προτείνονται, τα οποία είναι ασφαλώς καλοδεχούμενα, όμως να μου επιτρέψετε να παρατηρήσω ότι μόνο μια δίκαιη και βιώσιμη λύση του κυπριακού μπορεί να επιλύσει οριστικά το περιουσιακό πρόβλημα αλλά και τα οικονομικά προβλήματα των ανθρώπων που σήμερα προσφεύγουν στην Επιτροπή. Είναι φανερό ότι χάσμα χωρίζει τις διαχρονικές θέσεις των δύο πλευρών. Είναι εφικτό να γεφυρωθεί το χάσμα αυτό, σε περίπτωση επανέναρξης των συνομιλιών; Η επίτευξη συμβιβασμού δεν εξυπακούει, όπως πολύ ορθά έχει λεχθεί, την εξεύρεση της μέσης γραμμής μεταξύ των θέσεων των δύο πλευρών. Είναι λογικό να αναμένεται από την πλευρά η οποία θέτει μαξιμαλιστικές θέσεις και αυτή είναι η τουρκοκυπριακή πλευρά να προβεί στις μεγαλύτερες υποχωρήσεις. Ταυτόχρονα θα πρέπει να εμπεδωθεί η αντίληψη ότι τα συμφέροντα των δύο πλευρών δεν είναι κατ ανάγκη αλληλοσυγκρουόμενα, και ότι υπάρχουν σενάρια αμοιβαίου, για τις δύο πλευρές, οφέλους, τα οποία θα πρέπει να αναζητηθούν. Προς τον σκοπό αυτό η όσο το δυνατό μεγαλύτερη εμπλοκή τεχνοκρατών στην διαδικασία των συνομιλιών είναι ιδιαίτερα επιθυμητή. Η αναζήτηση ρυθμίσεων και κριτηρίων για την τύχη των περιουσιών είναι αναπόφευκτη. Οι οποιεσδήποτε όμως τέτοιες ρυθμίσεις ή κριτήρια θα πρέπει να ισχύσουν για συμφωνημένη χρονική περίοδο, μετά από την οποία θα πρέπει να υπάρξει πλήρης ελευθερία στις δικαιοπραξίες. Είναι επίσης αναπόφευκτο ότι θα ληφθούν σε κάποιο βαθμό υπόψη οι ανησυχίες των σημερινών χρηστών των περιουσιών, τουρκοκυπρίων και ελληνοκυπρίων. Η έννοια «χρήστης» θα πρέπει, εντούτοις, να ερμηνεύεται αυστηρά ώστε να καλύπτει τους πραγματικούς χρήστες των περιουσιών οι οποίοι χρησιμοποιούν τις περιουσίες για την στέγαση ή την επιβίωση των οικογενειών τους και όχι οποιοδήποτε πρόσωπο το οποίο κατέχει κάποια βεβαίωση που του δόθηκε από κάποια αρχή (περιλαμβανομένων των αρχών του ψευδοκράτους), όπως είναι η θέση της τουρκοκυπριακής πλευράς. Εννοείται ότι σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί ο χρήστης της περιουσίας να εξισώνεται με τον νόμιμο ιδιοκτήτη της. Την διαπραγμάτευση στο περιουσιακό θα βοηθήσει τα μέγιστα η διασύνδεση και παράλληλη συζήτηση του με το εδαφικό. Καμιά συζήτηση, εντούτοις, για το εδαφικό δεν έχει νόημα αν γίνει χωρίς αναφορά σε αριθμούς, όπως είναι η απαίτηση της
τουρκοκυπριακής πλευράς, απαίτηση που δεν επέτρεψε καμιά ουσιαστική συζήτηση στο παρελθόν. Τελειώνοντας, εύχομαι οι συνομιλίες να επαναρχίσουν σύντομα και να οδηγήσουν σε θετικό αποτέλεσμα και το περιουσιακό να αποτελέσει το κλειδί που θα ανοίξει την πόρτα μιας δίκαιης και βιώσιμης λύσης.