ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ KΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ 6 η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 2012: ΠΑΝΤΕΧΝΟΥ ΠΥΡΟΣ ΣΕΛΑΣ ΛΑΜΠΕΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΦΩΤΙΑΣ ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ «ΕΡΜΗΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΦΛΕΓΟΜΕΝΗΣ ΒΑΤΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΜΙΑ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΝΑΟΥ» Το Ασκητήριο του Οσίου Λεοντίου στην Παλαιά Μονή Ταξιαρχών Αιγιαλείας, γνωστό και ως «Παλαιομονάστηρο», βρίσκεται νότια του Αιγίου, στους πρόποδες του Κλωκού, σε ένα ειδυλλιακό φυσικό περιβάλλον και σε υψόμετρο 550 μ. Η Μονή ιδρύθηκε στα τέλη του 14 ου αρχές του 15 ου αι. από τον Όσιο Λεόντιο. Στο καθολικό διατηρούνται τέσσερα στρώματα τοιχογράφησης, βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων. Το πρώτο στρώμα τοιχογράφησης είναι εξαιρετικής τέχνης και χρονολογείται γύρω στα 1400. Σε αυτό το στρώμα ανήκει η παράσταση που κοσμεί το μέτωπο της αψίδας της πρόθεσης με τον Μωυσή προ της φλεγόμενης βάτου, επεισόδιο που εντάσσεται στο σχέδιο της Θείας Οικονομίας για τη σωτηρία των ανθρώπων, όπως προαναγγέλθηκε από την Παλαιά Διαθήκη. Το θέμα αποτελεί περίπτωση Θεοφάνειας και προεικονίζει το μυστήριο της ενσάρκωσης του Θείου Λόγου, ενώ η φλεγόμενη βάτος συμβολίζει το αειπάρθενον της Θεοτόκου. Κάτοψη της Παλαιάς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας. 1
Η παράσταση λαμβάνει χώρα σε βραχώδες τοπίο, που δηλώνει την ασκητική περιοχή της χερσονήσου του Σινά, του βιβλικού χώρου της γης Μαδιάμ, όπου έζησε ο προφήτης Μωυσής σαράντα χρόνια ποιμαίνοντας τα πρόβατα του πεθερού του Ιοθώρ και είδε το γνωστό όραμα (Έξοδος Γ 1-3). Ο Μωυσής εικονίζεται σε νεαρή ηλικία παρά το ομώνυμο φρέαρ Ιοθώρ σε δύο διαδοχικές χρονικές στιγμές, στην πρώτη όρθιος ακούγοντας το μήνυμα του αγγέλου και στη δεύτερη αντικρίζοντας γονυπετής και με κατάνυξη το θέαμα της φλεγόμενης βάτου, λύνοντας τα σανδάλια του. Μέσα από τις πύρινες φλόγες της βάτου που φλέγεται, αλλά δεν καίγεται, προβάλλει η μορφή της Παναγίας, ως προεικόνιση του μυστηρίου της άμωμου σύλληψης στην Παλαιά Διαθήκη. H Παναγία φοράει πορφυρό μαφόριο και περιβάλλεται από τις φλόγες της βάτου, που αποδίδεται με πλούσιο φύλλωμα στο χρώμα του κόκκινου κιννάβαρι. Οι μορφές αποδίδονται πλαστικά και οι γρανιτένιες απολήξεις των βράχων τονίζουν την αίσθηση της τρίτης διάστασης. Στο όραμα αυτό ο Mωυσής κλήθηκε από το Θεό να αναλάβει την αποστολή να γίνει ηγέτης των Ισραηλιτών και να τους οδηγήσει από την Αίγυπτο, όπου ζούσαν δούλοι, στην ελευθερία και στη γη των πατέρων τους. Στον τόπο αυτό πραγματοποιήθηκε και άλλη μία Θεοφάνεια, κατά την οποία ο Θεός παρουσιάσθηκε εντός νεφέλης για να παραδώσει τη διαθήκη του στον Μωυσή, που ήταν και το έναυσμα για να ξεκινήσει η πορεία των Ισραηλιτών στη γη της Επαγγελίας. Τοιχογραφία με την παράσταση της Φλεγόμενης Βάτου από το ασκητήριο του Οσίου Λεοντίου στην Παλαιά Μονή Ταξιαρχών Αιγιαλείας. Περίπου 1400. 2
Ψηφιδωτό με την παράσταση του Μωυσή μπροστά από τη φλεγόμενη βάτο, από το Καθολικό της Ι.Μ. Αγίας Αικατερίνης στο Όρος Σινά. Μέσα 6 ου αι. Σύμφωνα με την ερμηνεία των Πατέρων της Εκκλησίας η Αγία Βάτος προεικόνισε την Θεοτόκο, η οποία αν και συνέλαβε στα σπλάχνα της το πυρ της θεότητας δεν κατεκάη, αλλά γέννησε τον Θεάνθρωπο παραμένοντας παρθένος. To θαύμα με τη βάτο που φανερώθηκε στον Μωυσή αποτέλεσε συνεπώς προεικόνιση του θαύματος με την Παρθένο και δηλώνει την άφθαρτη παρθενία της Θεοτόκου - Ακαταφλέκτου Βάτου. Παναγία ως Βάτος από το παρεκκλήσιο του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου στην Ι.Μ. Αγίας Αικατερίνης στο όρος Σινά. Μέσα ή δεύτερο μισό του 15 ου. Αναστασία Κουμούση, Προϊσταμένη 6 ης Ε.Β.Α. Νικόλαος Βασιλάκης, Αρχαιολόγος 6 ης Ε.Β.Α. 3
Η ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΦΛΕΓΟΜΕΝΗΣ ΒΑΤΟΥ, ΠΑΛΑΙΑ ΜΟΝΗ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ, ΑΙΓΙΑΛΕΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ Ο όρος τοιχογραφία προσδιορίζει γενικά την ζωγραφική πάνω σε τοιχοποιία. Στη βυζαντινή περίοδο έχουμε άνθηση της θρησκευτικής ζωγραφικής και ιδιαίτερα της τοιχογραφίας. Οι δυο κυριότερες τεχνικές κατασκευής τοιχογραφιών είναι η μέθοδος fresco (νωπογραφία), δηλαδή η ζωγραφική επάνω σε νωπό ασβεστοκονίαμα και η μέθοδος secco, δηλαδή η ζωγραφική πάνω σε στεγνό κονίαμα. Στοιχεία τεχνολογίας κατασκευής της τοιχογραφίας της Φλεγόμενης Βάτου στην Πρόθεση του καθολικού της Παλαιάς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας. Στα δομικά συστατικά της τοιχογραφίας μπορούμε να ξεχωρίσουμε τρία βασικά μέρη: 1.Την τοιχοποιία, που αποτελεί το υποστήριγμα της τοιχογραφίας (υλικά τοιχοποιίας, συνδετικό υλικό) 2.Το κονίαμα (α,β,γ,στρώμα), που είναι το υπόστρωμα του έργου (υλικά κονιάματος, συνδετικό υλικό) 3.Το χρωματικό στρώμα (χρωστικές, συνδετικό) Στις εικόνες από αριστερά: α.σκόνες χρωστικών, β.επεξεργασία χρωστικών, γ.δειγματολόγιο από τις βασικές χρωστικές που χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία της τοιχογραφίας με την παράσταση της Φλεγόμενης Βάτου στην Πρόθεση του καθολικού της Παλαιάς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας. 4
Παράγοντες φθορών και φθορές της τοιχογραφίας της Φλεγόμενης Βάτου στην Πρόθεση του Καθολικού της Παλαιάς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας. Οι παράγοντες φθορών και οι φθορές της τοιχογραφίας: Ρωγμές, απώλεια χρωματικού στρώματος, ολική και μερική απώλεια κονιάματος, αποκόλληση κονιάματος από το υπόστρωμα, σχηματισμοί αλάτων - υγρασία, επικαθίσεις αιθάλης ρύποι, επίδραση βιολογικών παραγόντων, ανθρώπινος παράγοντας, νεότερα ακατάλληλα στερεωτικά κονιάματα χαρτογραφούνται ώστε να αποτυπωθεί η κατάσταση διατήρησης της τοιχογραφίας. Η τοιχογραφία με την παράσταση της Φλεγόμενης Βάτου στην Πρόθεση του Καθολικού της Παλαιάς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας Παθολογία Σχεδιαστική αποτύπωση κατάστασης διατήρησης 5
Προκαταρκτική εξέταση Εκπόνηση μελέτης Εφαρμογή συντήρησης Πριν από την έναρξη εργασιών συντήρησης πρέπει να έχουν ολοκληρωθεί αναστηλωτικές μελέτες και μελέτες συντήρησης, να έχουν ληφθεί τα απαραίτητα μέτρα αντιμετώπισης υγρασίας και να έχουν βρεθεί τρόποι εξισορρόπησης της υγρασίας της θερμοκρασίας. Οι τοιχογραφίες αποτελούν μέρος του μνημείου που βρίσκεται σε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του και κάθε επέμβαση πρέπει να έχει μελετηθεί, να έχει οργανωθεί, να έχει τεκμηριωθεί και να έχει συνδυαστεί σωστά με το περιβάλλον του. Οι μελέτες για τη συντήρηση της συγκεκριμένης τοιχογραφίας έχουν ολοκληρωθεί, ενώ οι εργασίες είναι σε εξέλιξη. Μερικές από τις εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών είναι: Περιβαλλοντικός έλεγχος, καταπολέμηση μικροοργανισμών, στερεώσεις, επεμβάσεις καθαρισμού, συμπληρώσεις απωλειών κονιάματος, αισθητική αποκατάσταση. Αναστασία Σαμπαζιώτη, Συντηρήτρια 6 ης Ε.Β.Α. 6
7