ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΥΤΟΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΑΡΙΣΤΕΡΑ-ΔΕΞΙΑ: ΔΙΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΜΕ ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΥΣ ΤΟ ΝΕΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΟΠΙΟ του Γιώργου Παστιάδη 1 1. Εισαγωγή θεωρητικό πλαίσιο Στόχος του άρθρου είναι η διερεύνηση της επίδρασης της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης στο νέο κοινωνικό τοπίο, που διαμορφώνεται τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα και περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, ζητήματα όπως του πολιτικού κυνισμού και δυσαρέσκειας, της πολιτικής αποξένωσης, της ανασφάλειας και του φόβου (ως προς την Ευρώπη και τους μετανάστες). Τα ερωτήματα στα οποία καλείται να απαντήσει το άρθρο αυτό είναι, εάν υφίστανται στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των θέσεων της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης (Αριστερά, Κεντροαριστερά, Κέντρο, Κεντροδεξιά, Δεξιά), σε μια σειρά από απόψεις και στάσεις, όπως: η κοινωνική ανασφάλεια, η ικανοποίηση από την πολιτική ενημέρωση που παρέχουν τα Μ.Μ.Ε., η ικανοποίηση από τον τρόπο λειτουργίας της Δημοκρατίας, η εμπιστοσύνη προς συλλογικούς θεσμούς εκπροσώπησης όπως τα πολιτικά κόμματα και τα συνδικάτα, η αίσθηση της κατάργησης των οριογραμμών μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς, η πολιτική ιδιώτευση-αποστασιοποίηση από τα κοινά και τη δημόσια σφαίρα και ο πολιτικός ατομικισμός, ο οικονομικός φιλελευθερισμός, η ίδρυση ιδιωτικών Πανεπιστημίων, ο φόβος της απώλειας της εθνικής ταυτότητας και των αξιών εντός της Ευρώπης, η στάση απέναντι στους μετανάστες σε σχέση με τη νομιμοποίησή τους και την απόδοση ευθυνών για την εγκληματικότητα. 1.1. Διεθνής συζήτηση για την επικαιρότητα της διάκρισης «Δεξιά Αριστερά» Η ιδεολογική κατάταξη επάνω στον άξονα Αριστερά - Δεξιά αντιμετώπιζε πάντοτε διάφορες ενστάσεις και υπήρξε ανέκαθεν ασαφής και αμφιλεγόμενη (Giddens 1998: 59, Διαμαντόπουλος 1993: 145). Η αρχική αμφισβήτηση της διάκρισης Αριστερά - Δεξιά διατυπώθηκε στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα από τους υποστηρικτές του «σολινταρισμού» (κοινωνικής αλληλεγγύης) (Giddens 1998: 60). Η νοηματοδότηση της Αριστεράς και της Δεξιάς δεν υπήρξε ποτέ απόλυτα σταθερή. Στην πάροδο του χρόνου μεταβάλλεται το νόημά τους (Giddens 1998: 59). Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί επιφυλάξεις για την αξιοπιστία του άξονα ως δείκτη γενικότερης πολιτικής τοποθέτησης και ιδιαίτερα της δυνατότητάς του να απεικονίσει τις διαιρέσεις της σύγχρονης μεταβιομηχανικής κοινωνίας (Κωνσταντινίδης 2007: 17). Σήμερα φαίνεται ότι οι βασικές ιδεολογικές συντεταγμένες Αριστερά - Δεξιά, είναι λιγότερο σαφείς (Τσουκαλάς 1995: 22). Σύμφωνα με τους Inglehart & Klingemann (1976), η μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών της Δυτικής Ευρώπης δέχονται να αυτοπροσδιοριστούν επάνω στον άξονα Αριστερά - Δεξιά. Οι Marcel και Witkowski (2005: 196) συμπεραίνουν ότι η διάκριση Αριστερά-Δεξιά «απέχει πολύ από το να θεωρηθεί εξαφανισμένη ή ανύπαρκτη». Η ικανότητα ερμηνείας του πολιτικού και κομματικού ανταγωνισμού μέσω του άξονα Αριστερά - Δεξιά ή αλλιώς της κοινωνικο-οικονομικής διάστασης έχει τεκμηριωθεί εμπειρικά κατ επανάληψη (Κωνσταντινίδης 2007: 16). Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι στις αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες καταγράφεται κάποια αλλαγή των αξιών, ως απότοκο τεχνολογικών, κοινωνικών και ιστορικών αλλαγών. Στις κοινωνίες αυτές συντελείται μια μεταβολή στην ιεράρχηση κοινωνικών αιτημάτων και αναγκών. Νέα πολιτικά υποκείμενα αναδύονται, προερχόμενα από τα μεσαία στρώματα του τριτογενή τομέα παραγωγής, διαφοροποιούμενα από το βιομηχανικό προλεταριάτο, προτάσσοντας νέα αιτήματα, ως αποτέλεσμα της διαφορετικής κοινωνικοοικονομικής θέσης και του μορφωτικού επιπέδου. Ενώ παλαιότερα τα κυρίαρχα αιτήματα αναφέρονταν στην εργασιακή ασφάλεια και οικονομική σταθερότητα γενικότερα, σήμερα προτάσσεται το αίτημα της εξασφάλισης καλύτερης ποιότητας ζωής. Τα νέα αιτήματα πηγάζουν από τις διευρυμένες κοινωνικές ανάγκες, που συγκροτούν νέες ανισότητες. Επιπλέον τα άτομα, κυρίως οι νέες γενιές, οι περισσότερο μορφωμένοι και τα κοινωνικά στρώματα μεσαίου εισοδήματος, απομακρύνονται από μορφές μαζικής πολιτικής (mass politics) και οδηγούνται σε διαδικασίες ελέγχου των κυβερνητικών αποφάσεων, μέσω θεσμών και οργανώσεων. Πολλοί ερευνητές ασχολήθηκαν με την περιγραφή και την απόπειρα ερμηνείας του σύνθετου αυτού φαινομένου (ενδεικτικά: Δεμερτζής 1989: 288, Προβή 2008: 97, Harrrop & Miller 1987, Inglehart 1971, 1973, 1976, 1977, 1981, 1990, Offe 1987, Poguntke 1987, Rose & McAllister 1990), το οποίο σχηματικά ονομάστηκε μετα-υλιστικό φαινόμενο. Για τη Γαλλία η Mayer (2005: 104-106), σκιαγραφώντας το «προφίλ» του «μετα-υλιστικού» ψηφοφόρου, σημειώνει γι αυτόν ότι αρνείται τη βεβαιότητα της διάκρισης Αριστερά/Δεξιά όπως και όλες τις κοινωνιολογικές της βάσεις, είναι ιδεολογικά κεντρώος, στην πλειονότητα των προβλημάτων υιοθετεί μια ενδιάμεση θέση μεταξύ αυτής των αριστερών και των δεξιών «σταθερών» και τοποθετείται κατά 82% στις τρεις κεντρικές θέσεις της κλίμακας Αριστερά/Δεξιά (έναντι 69% του συνόλου του δείγματος), διατηρεί μια αυθεντική σχέση με την πολιτική, είναι περισσότερο ενημερωμένος και μορφωμένος, επιλέγει σύμφωνα με τις διακυβεύσεις της στιγμής και μη Σελίδα 1 / 96
διστάζοντας να αλλάξει κομματική προτίμηση, τα ποσοστά αποχής στις εκλογές είναι τα πιο μικρά, εμφανίζει ως διακριτά στοιχεία του την ηλικιακή του νεότητα και το υψηλό πολιτιστικό επίπεδο. Όμως διακρίνεται από τον «σταθερό» ψηφοφόρο λόγω του μικρού του ενδιαφέροντος για την πολιτική, της αδύναμης κομματικής του προσήλωσης, της απόρριψης των εννοιών της Αριστεράς και της Δεξιάς, της πιο μεγάλης τάσης να τοποθετούνται με βάση τις προσωπικές ικανότητες των υποψηφίων αγνοώντας τις πολιτικές τους ετικέτες. Ο ψηφοφόρος αυτός πιεσμένος λιγότερο από τα ιδεολογικά και κομματικά βαρίδια, έχει προσχωρήσει στις λογικές του εκλογικού ατομικισμού μέσω της προσφυγής σε προσωπικά πρότυπα, επιβεβαιώνει μια αυξανόμενη αυτονομία στη λήψη της εκλογικής απόφασης και συγκρίνει τις διαθέσιμες επιλογές του βάσει μιας στρατηγικής προσαρμογής στις διάφορες εκδοχές της εκλογικής προσφοράς και στις διακυβεύσεις της ψήφου. Επίσης, η Mayer (2005: 156-157), διερευνώντας τις αιτίες της ανάδυσης του νέου τύπου ψηφοφόρου, συμπεραίνει ότι η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα της οικονομίας, η άνοδος των νέων στελεχών και η «μεσαιοποίηση» της κοινωνίας τείνουν, σύμφωνα με τις προσεγγίσεις αυτές, να καταργήσουν τα ταξικά σύνορα. Επίσης υποστηρίζει ότι η άνοδος του εκπαιδευτικού επιπέδου και η ηγεμονία των καταναλωτικών και ατομικιστικών «μετα-υλιστικών» αξιών, όπως θεωρητικοποιήθηκαν από τον Inglehart, καθιστούν τους πολίτες περισσότερο ανεξάρτητους και κριτικούς, ευνοώντας την ανάδειξη μιας νέας Αριστεράς (οικολογικής, εναλλακτικής), η οποία υπερασπίζεται ζητήματα μη κατανοητά από τα παραδοσιακά κόμματα. Επιπλέον συμπεραίνει ότι αναπτύχθηκε μια διαφοροποιημένη προσέγγιση των ταξικών αντιθέσεων/διαιρέσεων, η οποία λαμβάνει υπόψη και παράγοντες που πηγάζουν από συγκρούσεις αξιών, αντιπαραβάλλοντας σταδιακά στη «διαιρετική ψήφο» των «βαριών» μεταβλητών, την «ψήφο των διακυβεύσεων» ανά συγκεκριμένο θέμα. Επιπρόσθετα, η Mayer (2005: 163), εξετάζοντας τις διεργασίες στο εσωτερικό της εργατικής τάξης, διαπιστώνει ότι το φαινόμενο της εργατικής μεταστροφής εκφράζει τη σύγχυση μιας κοινωνικής τάξης που θίγεται ιδιαίτερα από τις βιομηχανικές αναδιαρθρώσεις και την ανεργία, που δεν έχει πια εμπιστοσύνη στην Αριστερά ως υπερασπιστή της, αφότου η οικονομική πολιτική της τελευταίας αρχίζει να αλλάζει ήδη από το 1983, αντανακλώντας επίσης τους εσωτερικούς μετασχηματισμούς της ίδιας της εργατικής τάξης η οποία δεν περιλαμβάνει, όπως παλαιότερα, τους χειρώνακτες εργαζομένους, αλλά επιπλέον και τον τριτογενή τομέα ο οποίος χαρακτηρίζεται από απομόνωση και αυξανόμενη αβεβαιότητα, χωρίς παράδοση συνδικαλιστικών αγώνων και συλλογικής δράσης, γνωρίσματα της Αριστεράς. 1.2. Η ελληνική συζήτηση για την επικαιρότητα της διάκρισης «Δεξιά Αριστερά» Στην Ελλάδα, η διαχρονική εξέλιξη, μεταξύ 1985 και 1996, της κατανομής στην κλίμακα Αριστερά - Δεξιά σύμφωνα με τις δύο έρευνες του Ε.Κ.Κ.Ε. (Δώδος - Καφετζής κ.ά. 1990, Δώδος - Καφετζής - Νικολακόπουλος 1997), εμφανίζει μια σαφή μετατόπιση από τα Αριστερά προς το Κέντρο. Ο Καφετζής (1996: 195), εξηγώντας τις μεταβολές αυτές συμπεραίνει: «Πρόκειται για μια τάση ομόλογη προς την πολιτική και ιδεολογική κρίση που πλήττει τον εντεύθεν του κέντρου χώρο, προς προϊούσα συρρίκνωση του αριστερού πόλου και την αστάθεια των κεντροαριστερών θέσεων η οποία απολήγει σε πτώση της πολικότητας, και προς την διαδικασία παγίωσης της επιρροής και αύξηση της πολιτικής κινητοποίησης του κεντροδεξιού και δεξιού χώρου». Σύμφωνα με το Βούλγαρη (1990: 253), ο οποίος εξετάζει την περίοδο 1985-1989: «Φαίνεται ότι η πλέον αισθητή αλλαγή εντοπίζεται στη μείωση του αριστερού άκρου της κλίμακας. Παράλληλα εμφανίζεται μια διαστολή των κεντρώων και των ενδιάμεσων θέσεων του δεξιού τμήματος, ενώ στο δεξιό άκρο η μείωση είναι περιορισμένη». Ο Βερναρδάκης (2005), μελετώντας τις ιδεολογικές, πολιτικές και πολιτισμικές συντεταγμένες των σημερινών πολιτικών δυνάμεων, συμπεραίνει ότι ο «μεσαίος χώρος» είναι ένας υπαρκτός και ορθολογικά δομημένος χώρος και δεν αποτελεί μια «τυχαία» τοπογραφικής φύσεως αυτοτοποθέτηση, εμφανίζοντας μια αξιοσημείωτη συνέπεια σε «μεσαίες (ενδιάμεσες) θέσεις», αλλά και σε «μη-θέσεις», σε πάρα πολλά από τα κρίσιμα ζητήματα της εποχής. Επιπλέον συμπεραίνει ότι ο «μεσαίος χώρος» αποτελεί ένα είδος «οργανικού κόμματος» με πλειοψηφική ισχύ, ως κοινωνικό παράγωγο της σύγκλισης των κομμάτων (ιδιαίτερα του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ) στα στρατηγικά ζητήματα διακυβέρνησης, με σταδιακή αλλαγή (κατά τη δεκαετία του 90) του χαρακτήρα του δικομματισμού από τον «πολωμένο» στον «συγκλίνοντα δικομματισμό» (Μαυρής 2000, Vernardakis 2000). Η αλλαγή αυτή είχε ως αποτέλεσμα την άμβλυνση των παραδοσιακών κομματικών ή παραταξιακών ταυτίσεων, λόγω της προσπάθειας των κομμάτων να διευρύνουν το εκλογικό τους ακροατήριο (Franklin 1985), με εμφανή επίδραση στην κοινωνική γεωγραφία τους (Μαυρής 2001, 2004, Βερναρδάκης 2004α, 2004β). 1.3. Πολιτική αποξένωση, πολιτικός κυνισμός και η επίδραση των ΜΜΕ Είναι ενδιαφέρουσες οι θεωρητικές προσεγγίσεις που αφορούν την επίδραση των ηλεκτρονικών ΜΜΕ πάνω στα φαινόμενα πολιτικής αποξένωσης ή/και πολιτικού κυνισμού, στο μέτρο που επιδρούν στη διαμόρφωση απόψεων και στάσεων επί του Πολιτικού, σε μια σύγχρονη διαδραστική δημόσια σφαίρα. Ο Robinson (1975, 1976), μελέτησε τη σχέση ανάμεσα στον τηλεοπτικό τρόπο παρουσίασης των ειδήσεων και στην πολιτική αναρμοδιότητα και τη δυσπιστία έναντι των θεσμών που αισθανόταν ένα μέρος των πολιτών. Ο Robinson συμπεραίνει ότι η τηλεόραση δεν αποτελεί την αποκλειστική αιτία αύξησης του πολιτικού κυνισμού και της πολιτικής αποξένωσης και ότι δε μπορεί να τεκμηριωθεί αιτιακή σχέση ανάμεσα στην εξάρτηση από την τηλεόραση και στην υποκειμενική πολιτική αναρμοδιότητα. Για ένα πολύ μεγάλο τμήμα των ψηφοφόρων η τηλεόραση αποτελεί τη σχεδόν αποκλειστική πηγή πολιτικής ενημέρωσης. Οι ψηφοφόροι αυτοί συνήθως δε διαβάζουν πολιτικές ειδήσεις από τις εφημερίδες, και δε θα διέθεταν χρόνο και προσπάθεια για άλλη πηγή πολιτικής πληροφόρησης. Σύμφωνα με τον Robinson στο αδιάφορο αυτό κοινό δημιουργείται το αίσθημα της πολιτικής αναρμοδιότητας, που οδηγεί σε συναισθήματα πολιτικής αποξένωσης και κυνισμού. Σελίδα 2 / 96
Οι Δεμερτζής & Καφετζής (1996: 193) σημειώνουν ότι υφίσταται συσχέτιση ανάμεσα στα ΜΜΕ (και ειδικά την τηλεόραση) και στον πολιτικό κυνισμό και στην πολιτική αποξένωση, όχι όμως για όλους, παντού και πάντα. Πρέπει κάθε φορά να ελέγχεται ένας μεγάλος αριθμός μεταβλητών, έτσι ώστε να μην αποδίδονται στην τηλεόραση αιτιάσεις για τις οποίες μερικές φορές φέρει λίγη μόνον ευθύνη. Οι ίδιοι (1996: 205-210) συμπεραίνουν ότι: τα εμπειρικά δεδομένα για την αύξουσα τάση της αλλοτρίωσης και του κυνισμού στο ελληνικό κοινό, φανερώνουν ότι το φαινόμενο αυτό είναι προγενέστερο της έλευσης της ιδιωτικής ραδιοφωνίας και τηλεόρασης και συσχετίζεται με την αδύναμη κοινωνία των πολιτών καθώς επίσης το παράδοξο φαινόμενο, να είναι συνεχές ή και επικείμενο το ενδεχόμενο ανόδου των αλλοτριωτικών στάσεων και ταυτόχρονα να μην θίγεται η αντίληψη περί πολιτικής. Η «ομάδα του Μίσιγκαν» (Campbell και οι συνεργάτες του στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, 1960) εισήγαγε στην πολιτική έρευνα τη δεκαετία του 50, την ερώτηση «η πολιτική είναι τόσο μπερδεμένη που άνθρωποι σαν εμάς δε μπορούν να την καταλάβουν», ως ερμηνευτική παράμετρο της ανταπόκρισης του πολιτικού συστήματος απέναντι στα αιτήματα των πολιτών (Καφετζής 1988: 47). Ο Καφετζής (1994: 226) σημειώνει ότι, με βάση τη λογική του υποδείγματος του Michigan, χρησιμοποιήθηκαν στις έρευνες του Ε.Κ.Κ.Ε. τρεις μεταβλητές για τη διερεύνηση της πολιτικής αποξένωσης και την αίσθηση του πολιτικής αποτελεσματικότητας: τους πολιτικούς δεν τους ενδιαφέρει τι σκέφτονται οι άνθρωποι σαν κι εμάς, η πολιτική είναι τόσο μπερδεμένη, που άνθρωποι σαν κι εμάς δε μπορούν να την καταλάβουν, όποιος έρθει στην εξουσία κοιτάζει πάντα τα προσωπικά του συμφέροντα. Το 1985, οι Έλληνες παρουσιάζουν μικρότερη πολιτική αποξένωση από την αντίστοιχη των Ισπανών, Ιταλών και Πορτογάλων (Δώδος - Καφετζής κ.ά., 1990: 115, 117). Στις αντίστοιχες έρευνες της περιόδου 1988-90, εμφανίζεται μια σαφής τάση αρνητικής μεταστροφής των Ελλήνων σε σχέση με τους πολιτικούς και μάλιστα το 1990 η πολιτική αποξένωση φθάνει στα ίδια επίπεδα με των Ισπανών και Ιταλών του 1985 (Καφετζής 1994: 244-245). Οι Δώδος - Καφετζής - Νικολακόπουλος (1997: 246, 247, 249), μελετώντας τις βουλευτικές εκλογές του 1996, καταγράφουν την τάση απονομιμοποίησης και συρρίκνωσης της πολιτικής υποστήριξης του Πολιτικού, με έντονα τα ίχνη ενός πολιτικού κυνισμού, καθώς και την πτώση στην πολιτική ενεργοποίηση της κοινής γνώμης, συναρτημένη με το φαινόμενο της πολιτικής δυσαρέσκειας και αλλοτρίωσης. 1.4. Ευρωσκεπτικισμός Ο Βερναρδάκης (2007: 153-155), ερευνώντας τον ευρωπαϊσμό και τον ευρωσκεπτικισμό στην Ελλάδα, συμπεραίνει ότι ο «φιλοευρωπαϊσμός» της ελληνικής κοινωνίας είναι άμεσα συνδεδεμένος με τις προσδοκίες οικονομικής ανάπτυξης και πολιτικού εκσυγχρονισμού της χώρας, «εθνοκεντρικός», δεν εμφανίζει δηλαδή στοιχεία ενός θετικά φορτισμένου «κοσμοπολιτισμού» ή ακόμα μιας ανοχής στη «διεθνή πολυπολιτισμικότητα», και αυτό παραπέμπει σε μια λανθάνουσα «ευρωσκεπτικιστική» τάση. Ο «εσωστρεφής» αυτός φιλοευρωπαϊσμός εμφανίζει ισχυρά χαρακτηριστικά φοβικότητας σε σχέση με την εθνική ταυτότητα («ελληνικότητα»), καθώς η Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρείται από την πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας ως κίνδυνος για την εθνική ταυτότητα. Ο Κωνσταντινίδης (2007), στο πλαίσιο της μελέτης του για την Αριστερά και τη Δεξιά, εξετάζει μεταβλητές που εντάσσονται στη νέα πολιτική ατζέντα και στις οποίες είναι εμφανής η διαιρετική επίδραση του άξονα Αριστερά - Δεξιά. Για τη μεταβλητή «η ιδιωτική επιχείρηση είναι η μόνη λύση για τα οικονομικά προβλήματα της χώρας», καταγράφει μεγαλύτερο βαθμό συμφωνίας μεταξύ όσων αυτοτοποθετούνται ιδεολογικά στη Δεξιά, σε σχέση με όσους αυτοτοποθετούνται ιδεολογικά στην Αριστερά. Για τη μεταβλητή «οι μετανάστες που βρίσκονται στην Ελλάδα δημιουργούν προβλήματα και θα πρέπει να φύγουν», παρατηρεί μεγαλύτερο βαθμό συμφωνίας σε όσους μπορούν να χαρακτηριστούν ως «συντηρητικοί», παρά σε όσους μπορούν να χαρακτηριστούν ως «προοδευτικοί». 1.5. «Νέα» και «παλαιά» πολιτική Σε προηγούμενη εργασία μας (Παστιάδης 2008: 179), διαπιστώσαμε ότι στην Ελλάδα η άνοδος του εκπαιδευτικού επιπέδου και η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα της οικονομίας οδηγούν σταδιακά στην αλλαγή των αξιών. Το αίτημα της εξασφάλισης καλύτερης ποιότητας ζωής («νέα πολιτική»-new Politics) αντικαθιστά σιγά-σιγά τα παλαιότερα κοινωνικά αιτήματα («παλαιά πολιτική»-old Politics) που αναφέρονται στην εργασιακή ασφάλεια και στην οικονομική σταθερότητα. Κατά συνέπεια ενισχύεται η πολιτική χειραφέτηση των πολιτών και ευνοείται η εμφάνιση ενός νέου τύπου ψηφοφόρου, περισσότερου ανεξάρτητου και κριτικού. Ο ψηφοφόρος της κατηγορίας αυτής εμφανίζεται με υψηλότερο πολιτισμικό επίπεδο, καλύτερα πληροφορημένος και λιγότερο εξαρτημένος από τα κόμματα. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του αποτελεί ο «πολιτικός σκεπτικισμός». Έτσι υιοθετεί ως κριτήριο επιλογής τις συγκεκριμένες θέσεις που παίρνει ένα κόμμα και οι υποψήφιοί του στα προβλήματα της συγκυρίας, αγνοώντας, κατά το μάλλον ή ήττον, τις πολιτικές ετικέτες. Προσχωρεί, με σχετική ευκολία, στις λογικές του «εκλογικού ατομικισμού», εντάσσεται δηλαδή στην τυπολογία της θεματικής ψήφου. Η ίδια εργασία (Παστιάδης 2008: 182) υποστηρίζει ότι δύο ευδιάκριτα τμήματα ανιχνεύονται στο νεοελληνικό εκλογικό σώμα. Το πρώτο τμήμα, το οποίο θα μπορούσε, ως τυπολογία, να ονομαστεί «κοινωνία της ανασφάλειας». Συγκροτείται κατά κύριο λόγο από αγρότες μικρής ιδιοκτησίας, ανέργους, ημιαπασχολούμενους, συνταξιούχους, γυναίκες. Είναι συνήθως κατώτερου εκπαιδευτικού επιπέδου και ως εκ τούτου δε δύνανται να παρακολουθήσουν τις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις. Χαρακτηρίζεται επίσης από τις έντονες ανάγκες επιβίωσης-βιοπορισμού. Οι ψηφοφόροι αυτοί δε δύνανται ή δε θέλουν να αναλάβουν το «κόστος πληροφορίας» και έτσι οδηγούνται επαναπαυόμενοι, στην υιοθέτηση της κομματικής ταύτισης. Η διάκριση Αριστερά - Δεξιά συμπυκνώνει όλες τις αναγκαίες πολιτικές πληροφορίες για τις διαφορές μεταξύ των κομμάτων, ελαχιστοποιώντας το «κόστος πληροφορίας». Το δεύτερο τμήμα θα μπορούσε σχηματικά να ονομαστεί Σελίδα 3 / 96
«κοινωνία των υψηλών προσδοκιών». Συγκροτείται κατά κύριο λόγο από ψηφοφόρους με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, που εμφορούνται από μετα-υλιστικές αξίες, απασχολούνται κυρίως στον τριτογενή τομέα, έχουν υψηλό εισόδημα και αποτελούν τα νέα ανερχόμενα μεσοστρώματα. Αυτοί δεν ενδιαφέρονται συνήθως για τη διάκριση Αριστερά - Δεξιά, αυτοτοποθετούμενοι στις μεσαίες θέσεις, εμφανίζονται λιγότερο ταυτισμένοι με κάποιο κόμμα, είναι περισσότερο αναποφάσιστοι, επιλέγοντας συνήθως τις τελευταίες ημέρες προ των εκλογών. Αυτοί αναλαμβάνουν συνήθως το «κόστος πληροφορίας» και κατά συνέπεια οδηγούνται στην υιοθέτηση της «ορθολογικής επιλογής». 2. Μεθοδολογία της ανάλυσης Το πρωτογενές υλικό στο οποίο βασίζεται η μελέτη αυτή, είναι τα ποσοτικά δεδομένα της πανελλαδικής έρευνας πεδίου υπ. αριθμ. 1466 του έτους 2007, της εταιρείας ερευνών VPRC, με ατομικές συνεντεύξεις, χρήση δομημένου ερωτηματολογίου και κάλπης, στο σύνολο της χώρας, μέγεθος του δείγματος 1.200 άτομα, με πολυσταδιακή στρωματοποιημένη δειγματοληψία. Προκειμένου να διερευνηθούν τα ερευνητικά ερωτήματα, μελετάται η σχέση ανάμεσα στις θέσεις της κλίμακας ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης και σε διάφορες μεταβλητές απόψεων και στάσεων: - Κοινωνική ανασφάλεια (αίσθημα ασφάλειας για το μέλλον) (σε κλίμακα: Πολύ σίγουροι, Αρκετά σίγουροι, Όχι και τόσο σίγουροι, Καθόλου σίγουροι). - Ικανοποίηση από την πολιτική ενημέρωση που παρέχεται από τα Μέσα Ενημέρωσης (σε κλίμακα: Πολύ ικανοποιημένοι, Αρκετά ικανοποιημένοι, Όχι και τόσο ικανοποιημένοι, Καθόλου ικανοποιημένοι). - Ικανοποίηση από τον τρόπο που λειτουργεί η Δημοκρατία στην Ελλάδα (σε κλίμακα: Πολύ ικανοποιημένοι, Αρκετά ικανοποιημένοι, Όχι και τόσο ικανοποιημένοι, Καθόλου ικανοποιημένοι). - Εμπιστοσύνη στα πολιτικά κόμματα (σε κλίμακα: Εμπιστεύονται, Δεν εμπιστεύονται). - Εμπιστοσύνη στα εργατικά σωματεία/συνδικάτα (σε κλίμακα: Εμπιστεύονται, Δεν εμπιστεύονται). - «Είτε πρόκειται για τη δεξιά, είτε για την αριστερά, όποιος και να κυβερνά είναι το ίδιο πράγμα» (σε κλίμακα: Συμφωνούν, Ούτε/ούτε, Διαφωνούν). - «Προτιμώ να κοιτάζω τον εαυτό μου, παρά να προσπαθώ να αλλάξω την κοινωνία» (σε κλίμακα: Συμφωνούν, Ούτε/ούτε, Διαφωνούν). - «Η οικονομία λειτουργεί καλύτερα όσο λιγότερο παρεμβαίνει το κράτος και όσο περισσότερη ελευθερία έχουν οι επιχειρήσεις» (σε κλίμακα: Συμφωνούν, Ούτε/ούτε, Διαφωνούν). - «Διαφωνώ με την ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων γιατί η Παιδεία είναι δημόσιο αγαθό στο οποίο πρέπει όλοι να έχουν δικαίωμα» (σε κλίμακα: Συμφωνούν, Ούτε/ούτε, Διαφωνούν). - «Μέσα στην Ευρώπη κινδυνεύουμε να χάσουμε την εθνική μας ταυτότητα/αξίες» (σε κλίμακα: Συμφωνούν, Ούτε/ούτε, Διαφωνούν). - «Οι περισσότεροι μετανάστες στη χώρα μας προσφέρουν στην ελληνική οικονομία και θα πρέπει να νομιμοποιηθούν» (σε κλίμακα: Συμφωνούν, Ούτε/ούτε, Σελίδα 4 / 96
Διαφωνούν). - «Η εγκληματικότητα οφείλεται στο μεγάλο αριθμό ξένων που βρίσκεται στη χώρα μας» (σε κλίμακα: Συμφωνούν, Ούτε/ούτε, Διαφωνούν). Για τον έλεγχο των ερευνητικών ερωτημάτων της μελέτης, χρησιμοποιούνται ποσοτικές μέθοδοι ανάλυσης (ανάλυση αντιστοιχιών - correspondence analysis, πίνακες συνάφειας, έλεγχοι στατιστικής σημαντικότητας διαφορών). Ο έλεγχος στατιστικής σημαντικότητας διαφορών στις εξαρτημένες μεταβλητές διενεργείται ως εξής: έχοντας ως μεταβλητή ελέγχου (grouping variable) την ιδεολογική αυτοτοποθέτηση (Αριστερά, Κεντροαριστερά, Κέντρο, Κεντροδεξιά, Δεξιά), εξετάζουμε εάν παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα τους, δηλαδή εάν η μετάβαση από τη μια θέση στην άλλη επηρεάζει τις εξαρτημένες μεταβλητές. Για τους ελέγχους στατιστικής σημαντικότητας χρησιμοποιείται το Kruskal Wallis τεστ. Είναι μη παραμετρικό τεστ, δηλαδή δεν απαιτούνται υποθέσεις για την κατανομή του πληθυσμού, είναι ελεύθερο κατανομής. Συγκρίνει δύο ή περισσότερες ομάδες περιπτώσεων μιας μεταβλητής και αποφαίνεται εάν παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις ομάδες αυτές (Asymp. Sig.). Επίσης εξετάζουμε εάν παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις μεταβλητές «Εμπιστοσύνη στα πολιτικά κόμματα» και «Εμπιστοσύνη στα εργατικά σωματεία/συνδικάτα», χρησιμοποιώντας το Wilcoxon Signed Ranks τεστ. Ο έλεγχος στατιστικής σημαντικότητας πραγματοποιείται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p= 0,05 ή 5%. Εάν το αποτέλεσμα του ελέγχου (Asymp. Sig.) είναι μικρότερο από το 0,05, τότε οι παρατηρούμενες διαφορές είναι στατιστικά σημαντικές και συνεπώς μπορεί να γίνει γενίκευση των συμπερασμάτων στο σύνολο του πληθυσμού, ενώ εάν είναι μεγαλύτερο από το 0,05 οι παρατηρούμενες διαφορές δεν είναι στατιστικά σημαντικές και δε μπορεί να γίνει γενίκευση των συμπερασμάτων στο σύνολο του πληθυσμού. 3. Παρουσίαση ευρημάτων της έρευνας Από την ανάλυση αντιστοιχιών (correspondence analysis), προκύπτουν τα διαγράμματα: Σελίδα 5 / 96
Σελίδα 6 / 96
Σελίδα 7 / 96
Σελίδα 8 / 96
Σελίδα 9 / 96
Σελίδα 10 / 96
Από την ανάλυση των δεδομένων προκύπτουν ο Πίνακας συνάφειας καθώς και ο Πίνακας ελέγχων σημαντικότητας. Πίνακας συνάφειας (ποσοστό %) Σελίδα 11 / 96
Αριστερά Κεντροαριστερά Κέντρο Κεντροδεξιά Δεξιά Σύνολο δείγματος Σελίδα 12 / 96
Κοινωνική ανασφάλεια (αίσθημα ασφάλειας για το μέλλον) (Πολύ σίγουροι + Αρκετά σίγουροι) 10,96 Σελίδα 13 / 96
11,89 17,38 34,81 Σελίδα 14 / 96
46,97 21,17 Σελίδα 15 / 96
Ικανοποίηση από την πολιτική ενημέρωση που παρέχεται από τα Μέσα Ενημέρωσης (Πολύ ικανοποιημένοι + Αρκετά ικανοποιημένοι) 26,03 Σελίδα 16 / 96
21,62 38,72 51,27 Σελίδα 17 / 96
58,33 37,20 Σελίδα 18 / 96
Ικανοποίηση από τον τρόπο που λειτουργεί η Δημοκρατία στην Ελλάδα (Πολύ ικανοποιημένοι + Αρκετά ικανοποιημένοι) 15,07 Σελίδα 19 / 96
27,03 33,23 56,96 Σελίδα 20 / 96
70,45 37,91 Σελίδα 21 / 96
Εμπιστοσύνη στα πολιτικά κόμματα (Εμπιστεύονται) 19,18 Σελίδα 22 / 96
20,54 15,85 38,61 Σελίδα 23 / 96
41,67 21,08 Σελίδα 24 / 96
Εμπιστοσύνη στα εργατικά σωματεία/συνδικάτα (Εμπιστεύονται) 45,21 Σελίδα 25 / 96
60,00 39,02 37,34 Σελίδα 26 / 96
31,82 39,24 Σελίδα 27 / 96
«Είτε πρόκειται για τη δεξιά, είτε για την αριστερά, όποιος και να κυβερνά είναι το ίδιο πράγμα» (Συμφωνούν) 28,77 Σελίδα 28 / 96
41,62 47,87 34,18 Σελίδα 29 / 96
22,73 44,20 Σελίδα 30 / 96
«Προτιμώ να κοιτάζω τον εαυτό μου, παρά να προσπαθώ να αλλάξω την κοινωνία» (Συμφωνούν) 26,03 Σελίδα 31 / 96
32,97 36,89 38,61 Σελίδα 32 / 96
37,88 39,68 Σελίδα 33 / 96
«Η οικονομία λειτουργεί καλύτερα όσο λιγότερο παρεμβαίνει το κράτος και όσο περισσότερη ελευθερία έχουν οι επιχειρήσεις» (Συμφωνούν) 10,96 Σελίδα 34 / 96
27,03 33,23 41,14 Σελίδα 35 / 96
41,67 31,71 Σελίδα 36 / 96
«Διαφωνώ με την ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων γιατί η Παιδεία είναι δημόσιο αγαθό στο οποίο πρέπει όλοι να έχουν δικαίωμα» (Συμφωνούν) 69,86 Σελίδα 37 / 96
59,46 54,57 42,41 Σελίδα 38 / 96
50,76 54,03 Σελίδα 39 / 96
«Μέσα στην Ευρώπη κινδυνεύουμε να χάσουμε την εθνική μας ταυτότητα/αξίες» (Συμφωνούν) 63,01 Σελίδα 40 / 96
48,65 48,78 56,33 Σελίδα 41 / 96
50,00 50,40 Σελίδα 42 / 96
«Οι περισσότεροι μετανάστες στη χώρα μας προσφέρουν στην ελληνική οικονομία και θα πρέπει να νομιμοποιηθούν» (Συμφωνούν) 63,01 Σελίδα 43 / 96
55,14 35,06 32,28 Σελίδα 44 / 96
25,76 35,78 Σελίδα 45 / 96
«Η εγκληματικότητα οφείλεται στο μεγάλο αριθμό ξένων που βρίσκεται στη χώρα μας» (Συμφωνούν) 42,47 Σελίδα 46 / 96
33,51 55,18 58,86 Σελίδα 47 / 96
65,91 52,26 Σελίδα 48 / 96
Πίνακας ελέγχων σημαντικότητας Kruskal Wallis, Grouping Variable: Ιδεολογική αυτοτοποθέτηση, Κοινωνική ανασφάλεια (αίσθημα ασφάλειας για το μέλλον) Σελίδα 49 / 96
0,000 Ικανοποίηση από την πολιτική ενημέρωση που παρέχεται από τα Μέσα Ενημέρωσης 0,000 Σελίδα 50 / 96
Ικανοποίηση από τον τρόπο που λειτουργεί η Δημοκρατία στην Ελλάδα 0,000 Σελίδα 51 / 96
Εμπιστοσύνη στα πολιτικά κόμματα 0,000 Σελίδα 52 / 96
Εμπιστοσύνη στα εργατικά σωματεία/συνδικάτα 0,000 Σελίδα 53 / 96
«Είτε πρόκειται για τη δεξιά, είτε για την αριστερά, όποιος και να κυβ 0,000 Σελίδα 54 / 96
«Προτιμώ να κοιτάζω τον εαυτό μου, παρά να προσπαθώ να αλλάξω τη 0,000 Σελίδα 55 / 96
«Η οικονομία λειτουργεί καλύτερα όσο λιγότερο παρεμβαίνει το κράτο 0,000 Σελίδα 56 / 96
«Διαφωνώ με την ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων γιατί η Παιδεία εί 0,000 Σελίδα 57 / 96
«Μέσα στην Ευρώπη κινδυνεύουμε να χάσουμε την εθνική μας ταυτότ 0,091 Σελίδα 58 / 96
«Οι περισσότεροι μετανάστες στη χώρα μας προσφέρουν στην ελληνική 0,000 Σελίδα 59 / 96
«Η εγκληματικότητα οφείλεται στο μεγάλο αριθμό ξένων που βρίσκετα 0,000 Wilcoxon Signed Ranks Test, Asymp. Σελίδα 60 / 96
Σύνολο δείγματος 0,002 Από τα διαγράμματα της ανάλυσης αντιστοιχιών, τον πίνακα συνάφειας και τον πίνακα ελέγχων σημαντικότητας, παρατηρούμε ότι: Σε σχέση με την κοινωνική ανασφάλεια, όσοι δεν αισθάνονται κοινωνικά ασφαλείς είναι περισσότεροι από όσους αισθάνονται ασφαλείς, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης. Παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της ιδεολογικής Σελίδα 61 / 96
αυτοτοποθέτησης, για τη μεταβλητή «Κοινωνική ανασφάλεια». Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής και η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας μειώνει την κοινωνική ανασφάλεια. Αναφορικά με την ικανοποίηση από την πολιτική ενημέρωση που παρέχεται από τα Μέσα Ενημέρωσης, αυτοί που εμφανίζουν μικρή ικανοποίηση είναι περισσότεροι από αυτούς που εμφανίζουν μεγάλη, στο σύνολο του δείγματος και στις θέσεις Αριστερά, Κεντροαριστερά, Κέντρο, ενώ αντίθετα είναι λιγότεροι στις θέσεις Κεντροδεξιά, Δεξιά. Καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, για τη μεταβλητή «Ικανοποίηση από την πολιτική ενημέρωση που παρέχεται από τα Μέσα Ενημέρωσης». Κατά συνέπεια η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής και η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας αυξάνει την ικανοποίηση. Σελίδα 62 / 96
Σε σχέση με την ικανοποίηση από τον τρόπο που λειτουργεί η Δημοκρατία στην Ελλάδα, όσοι εμφανίζουν μικρή ικανοποίηση είναι περισσότεροι από όσους εμφανίζουν μεγάλη, στο σύνολο του δείγματος και στις θέσεις Αριστερά, Κεντροαριστερά, Κέντρο, ενώ αντίθετα είναι λιγότεροι στις θέσεις Κεντροδεξιά, Δεξιά. Παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, για τη μεταβλητή «Ικανοποίηση από τον τρόπο που λειτουργεί η Δημοκρατία στην Ελλάδα». Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής και η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας αυξάνει την ικανοποίηση. Αναφορικά με την εμπιστοσύνη στα πολιτικά κόμματα, αυτοί που δεν εμπιστεύονται τα πολιτικά κόμματα είναι περισσότεροι από αυτούς που τα εμπιστεύονται, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης. Καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, για τη μεταβλητή «Εμπιστοσύνη στα πολιτικά κόμματα». Κατά συνέπεια η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική Σελίδα 63 / 96
παράμετρο της μεταβλητής και η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας αυξάνει την εμπιστοσύνη. Σε σχέση με την εμπιστοσύνη στα εργατικά σωματεία/συνδικάτα, όσοι δεν εμπιστεύονται τα εργατικά σωματεία/συνδικάτα είναι περισσότεροι από όσους τα εμπιστεύονται, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, εκτός της Κεντροαριστεράς. Παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, για τη μεταβλητή «Εμπιστοσύνη στα εργατικά σωματεία/συνδικάτα». Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής, με τα άκρα της κλίμακας να μην εμπιστεύονται σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι οι μεσαίες θέσεις. Στο σύνολο του δείγματος, καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στην εμπιστοσύνη στα κόμματα και στα εργατικά σωματεία/συνδικάτα Σελίδα 64 / 96
(0,002<0,05, Wilcoxon Test), με τα εργατικά σωματεία/συνδικάτα να απολαμβάνουν πολύ μεγαλύτερη εμπιστοσύνη από ότι τα κόμματα. Αναδύεται λοιπόν ένα ζήτημα έντονης έλλειψης εμπιστοσύνης προς τα κόμματα, έναντι μιας ισχυρότερης μεν, αλλά όχι πλειοψηφικής εμπιστοσύνης προς τα συνδικάτα. Αναφορικά με την άποψη ότι είτε πρόκειται για τη Δεξιά, είτε για την Αριστερά, όποιος και να κυβερνά είναι το ίδιο πράγμα, αυτοί που πιστεύουν ότι δεν υπάρχει διαφορά είναι λιγότεροι, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, εκτός από το Κέντρο. Καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, για τη μεταβλητή «Είτε πρόκειται για τη δεξιά, είτε για την αριστερά, όποιος και να κυβερνά είναι το ίδιο πράγμα». Κατά συνέπεια η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής, με τα άκρα της κλίμακας να πιστεύουν σε μικρότερο βαθμό από τις μεσαίες θέσεις, στη μη ύπαρξη διαφοράς. Σελίδα 65 / 96
Σε σχέση με την πολιτική ιδιώτευση, όσοι εμφανίζουν πολιτική ιδιώτευση είναι περισσότεροι από όσους δεν εμφανίζουν, στο σύνολο του δείγματος και στην Κεντροδεξιά, είναι ίσοι στη Δεξιά και στο Κέντρο, ενώ είναι λιγότεροι στην Αριστερά και στην Κεντροαριστερά. Παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, για τη μεταβλητή «Προτιμώ να κοιτάζω τον εαυτό μου, παρά να προσπαθώ να αλλάξω την κοινωνία». Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής και η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας αυξάνει την πολιτική ιδιώτευση. Αναφορικά με την άποψη ότι η οικονομία λειτουργεί καλύτερα όσο λιγότερο παρεμβαίνει το κράτος και όσο περισσότερη ελευθερία έχουν οι επιχειρήσεις, αυτοί που εμφανίζουν προτίμηση στον κρατικό παρεμβατισμό στην οικονομία είναι περισσότεροι από αυτούς που δεν εμφανίζουν, στο σύνολο του δείγματος, στην Αριστερά, στην Κεντροαριστερά και στο Κέντρο, ενώ είναι λιγότεροι στην Κεντροδεξιά και στη Δεξιά. Καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων Σελίδα 66 / 96
της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, για τη μεταβλητή «Η οικονομία λειτουργεί καλύτερα όσο λιγότερο παρεμβαίνει το κράτος και όσο περισσότερη ελευθερία έχουν οι επιχειρήσεις». Κατά συνέπεια η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής και η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας μειώνει την υποστήριξη του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία. Σε σχέση με την ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων, όσοι διαφωνούν με την ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων είναι περισσότεροι από όσους συμφωνούν, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης. Παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, για τη μεταβλητή «Διαφωνώ με την ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων γιατί η Παιδεία είναι δημόσιο αγαθό στο οποίο πρέπει όλοι να έχουν δικαίωμα». Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής και η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας ενισχύει την άποψη για την ίδρυση ιδιωτικών Πανεπιστημίων. Σελίδα 67 / 96
Αναφορικά με το φόβο απώλειας της εθνικής ταυτότητας και των αξιών εντός της Ευρώπης, αυτοί που φοβούνται είναι περισσότεροι από αυτούς που δε φοβούνται, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης. Δεν καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,091>0,05) μεταξύ των θέσεων της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, για τη μεταβλητή «Μέσα στην Ευρώπη κινδυνεύουμε να χάσουμε την εθνική μας ταυτότητα/αξίες». Κατά συνέπεια η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση δεν αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής. Σε σχέση με τη νομιμοποίηση των μεταναστών, όσοι τάσσονται υπέρ είναι περισσότεροι από αυτούς που τάσσονται κατά στην Αριστερά και στην Κεντροαριστερά, ενώ είναι λιγότεροι στο σύνολο του δείγματος, στο Κέντρο, στην Κεντροδεξιά, στη Δεξιά. Παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, για τη μεταβλητή «Οι περισσότεροι μετανάστες στη χώρα μας προσφέρουν στην ελληνική οικονομία και θα πρέπει να νομιμοποιηθούν». Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής και η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας Σελίδα 68 / 96
ενισχύει την άποψη περί της μη νομιμοποίησης. Αναφορικά με την απόδοση ευθυνών για την εγκληματικότητα, αυτοί που αποδίδουν την εγκληματικότητα στο μεγάλο αριθμό ξένων που βρίσκεται στη χώρα μας, είναι περισσότεροι από αυτούς που δεν την αποδίδουν, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, εκτός της Κεντροαριστεράς. Καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, για τη μεταβλητή «Η εγκληματικότητα οφείλεται στο μεγάλο αριθμό ξένων που βρίσκεται στη χώρα μας». Κατά συνέπεια η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής και η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας αυξάνει το ποσοστό αυτών που αποδίδουν την εγκληματικότητα στο μεγάλο αριθμό ξένων που βρίσκεται στη χώρα μας. Σελίδα 69 / 96
4. Συμπεράσματα συζήτηση Συμπερασματικά η ελληνική κοινωνία εμφανίζει την εξής εικόνα: Όσοι δεν αισθάνονται κοινωνικά ασφαλείς είναι περισσότεροι από όσους αισθάνονται ασφαλείς, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, όμως η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας μειώνει την κοινωνική ανασφάλεια Αυτοί που εμφανίζουν μικρή ικανοποίηση τόσο από την πολιτική ενημέρωση που παρέχουν τα Μ.Μ.Ε., είναι περισσότεροι από αυτούς που εμφανίζουν μεγάλη, στο σύνολο του δείγματος και στις θέσεις Αριστερά, Κεντροαριστερά, Κέντρο, ενώ αντίθετα είναι λιγότεροι στις θέσεις Κεντροδεξιά, Δεξιά. Η μετατόπιση προς τη δεξιά Σελίδα 70 / 96
πλευρά της κλίμακας αυξάνει την ικανοποίηση. Όσοι εμφανίζουν μικρή ικανοποίηση από τον τρόπο λειτουργίας της Δημοκρατίας, είναι περισσότεροι από όσους εμφανίζουν μεγάλη, στο σύνολο του δείγματος και στις θέσεις Αριστερά, Κεντροαριστερά, Κέντρο, ενώ αντίθετα είναι λιγότεροι στις θέσεις Κεντροδεξιά, Δεξιά. Η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας αυξάνει την ικανοποίηση. Αυτοί που δεν εμπιστεύονται τα πολιτικά κόμματα είναι περισσότεροι από αυτούς που τα εμπιστεύονται, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, όμως η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας αυξάνει την εμπιστοσύνη. Σελίδα 71 / 96
Όσοι δεν εμπιστεύονται τα εργατικά σωματεία/συνδικάτα είναι περισσότεροι από όσους τα εμπιστεύονται, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, εκτός της Κεντροαριστεράς. Τα άκρα της κλίμακας δεν εμπιστεύονται σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι οι μεσαίες θέσεις. Αυτοί που πιστεύουν ότι δεν υπάρχει διαφορά στη διακυβέρνηση μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς είναι λιγότεροι, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, εκτός από το Κέντρο. Τα άκρα της κλίμακας πιστεύουν ασθενέστερα στη μη ύπαρξη διαφοράς, από τις μεσαίες θέσεις. Όσοι εμφανίζουν πολιτική ιδιώτευση είναι περισσότεροι από όσους δεν εμφανίζουν, στο σύνολο του δείγματος και στην Κεντροδεξιά, είναι ίσοι στη Δεξιά και στο Κέντρο, ενώ είναι λιγότεροι στην Αριστερά και στην Κεντροαριστερά. Έτσι η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας αυξάνει την πολιτική ιδιώτευση. Σελίδα 72 / 96
Αυτοί που εμφανίζουν προτίμηση στον κρατικό παρεμβατισμό στην οικονομία είναι περισσότεροι από αυτούς που δεν εμφανίζουν, στο σύνολο του δείγματος, στην Αριστερά, στην Κεντροαριστερά και στο Κέντρο, ενώ είναι λιγότεροι στην Κεντροδεξιά και στη Δεξιά. Έτσι η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας μειώνει την υποστήριξη του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία. Όσοι διαφωνούν με την ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων είναι περισσότεροι από όσους συμφωνούν, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, όμως η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας ενισχύει την άποψη για την ίδρυση ιδιωτικών Πανεπιστημίων. Αυτοί που φοβούνται την απώλεια της εθνικής ταυτότητας και των αξιών εντός της Ευρώπης είναι περισσότεροι από αυτούς που δε φοβούνται, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, με το φόβο αυτό να είναι ανεξάρτητος από την ιδεολογική αυτοτοποθέτηση. Σελίδα 73 / 96
Όσοι τάσσονται κατά της νομιμοποίησης των μεταναστών είναι περισσότεροι από αυτούς που τάσσονται υπέρ, στο σύνολο του δείγματος, στο Κέντρο, στην Κεντροδεξιά και στη Δεξιά, ενώ είναι λιγότεροι στην Αριστερά και στην Κεντροαριστερά. Η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας ενισχύει την άποψη περί της μη νομιμοποίησης. Αυτοί που αποδίδουν την εγκληματικότητα στο μεγάλο αριθμό ξένων που βρίσκεται στη χώρα μας, είναι περισσότεροι από αυτούς που δεν την αποδίδουν, τόσο στο σύνολο του δείγματος όσο και σε κάθε θέση της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, εκτός της Κεντροαριστεράς. Η μετατόπιση προς τη δεξιά πλευρά της κλίμακας αυξάνει το ποσοστό αυτών που αποδίδουν την εγκληματικότητα στο μεγάλο αριθμό ξένων που βρίσκεται στη χώρα μας. Στο σύνολο του δείγματος αποτυπώνονται: Σελίδα 74 / 96
- μια εκτεταμένη κοινωνική ανασφάλεια. - μικρή ικανοποίηση τόσο από την πολιτική ενημέρωση που παρέχουν τα Μ.Μ.Ε., όσο και από τον τρόπο λειτουργίας της Δημοκρατίας, που αποτελεί ένα δείκτη πολιτικής δυσαρέσκειας. - Σελίδα 75 / 96
έλλειψη εμπιστοσύνης προς συλλογικούς θεσμούς εκπροσώπησης, όπως τα πολιτικά κόμματα και τα συνδικάτα, με ισχυρότερη μεν αλλά όχι πλειοψηφούσα εμπιστοσύνη προς τα συνδικάτα, που υποδηλώνει την πολιτική δυσαρέσκεια. - αυξημένη πολιτική ιδιώτευση-αποστασιοποίηση από τα κοινά και τη δημόσια σφαίρα και πολιτικός ατομικισμός, που συγκροτούν ένα δείκτη πολιτικής αποξένωσης. - προσήλωση στον κρατικό παρεμβατισμό στην οικονομία και στα Πανεπιστήμια. - Σελίδα 76 / 96
φόβος απώλειας της εθνικής ταυτότητας και των αξιών εντός της Ευρώπης. - φόβος για τους μετανάστες, ο οποίος αποτυπώνεται με την άρνηση νομιμοποίησής τους καθώς και με την απόδοση ευθυνών για την εγκληματικότητα. Ως εκ τούτου φαίνεται να συγκροτείται ένας πόλος κοινωνικής ανασφάλειας, ο οποίος επάγει με τη σειρά του φαινόμενα πολιτικής δυσαρέσκειας, μειωμένης εμπιστοσύνης προς τους συλλογικούς θεσμούς εκπροσώπησης, πολιτικής αποξένωσης, πολιτικής ιδιώτευσης-αποστασιοποίησης από τα κοινά και τη δημόσια σφαίρα, πολιτικού ατομικισμού και φοβικών ανακλαστικών προς το «ξένο» (Ευρώπη, μετανάστες). Η προσήλωση στον κρατικό παρεμβατισμό (οικονομία, Παιδεία), παραπέμπει Σελίδα 77 / 96
στην αγωνιώδη αναζήτηση ενός σταθερού περιβάλλοντος «προστασίας», μέσα σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο και ως εκ τούτου απρόβλεπτο και αβέβαιο κοινωνικό περιβάλλον. Η εικόνα αυτή φαίνεται να συμφωνεί με τις θέσεις των Δώδου - Καφετζή - Νικολακόπουλου (1997: 246, 247, 249), περί της «τάσης απονομιμοποίησης και συρρίκνωσης της πολιτικής υποστήριξης του Πολιτικού». Ο «ευρωσκεπτικισμός» που καταγράφεται στην παρούσα έρευνα, επιβεβαιώνει τα συμπεράσματα του Βερναρδάκη (2007: 153-155), περί «ευρωσκεπτικισμού» στην Ελλάδα. Η μειωμένη υποστήριξη προς τους μετανάστες, φαίνεται να κινείται στην ίδια κατεύθυνση με τα συμπεράσματα του Κωνσταντινίδη (2007). Σελίδα 78 / 96
Με βάση την παρούσα μελέτη, παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις θέσεις της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, για τα περισσότερα από τα ζητήματα της νέας κοινωνικής ατζέντας. Σχηματικά, οι θέσεις στην αριστερή πλευρά της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, θα μπορούσαν να τοποθετηθούν πιο κοντά στον πόλο της κοινωνικής ανασφάλειας, της πολιτικής δυσαρέσκειας για τα Μ.Μ.Ε. και τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας, της έλλειψης εμπιστοσύνης για συλλογικούς θεσμούς εκπροσώπησης (κόμματα, συνδικάτα). Είναι χαρακτηριστικό ότι η μετατόπιση προς τη Δεξιά επάγει αύξηση της εμπιστοσύνης προς τα κόμματα και αντιστρόφως μείωση της εμπιστοσύνης προς τα συνδικάτα. Έτσι η Αριστερά εμπιστεύεται πολύ περισσότερο (45,21% έναντι 19,28%) τα συνδικάτα από τα κόμματα, ενώ η Δεξιά το αντίθετο (31,82% έναντι 41,67%). Το φαινόμενο αυτό παραπέμπει στις γενέθλιες μήτρες της Αριστεράς (εργατικά συνδικάτα) και στην εγγενή καχυποψία της προς τα αστικά κόμματα ως εκφραστές ταξικών αντιπάλων. Επιπλέον στο σύνολο του δείγματος, τα συνδικάτα απολαμβάνουν αυξημένη (παρότι όχι πλειοψηφική) εμπιστοσύνη έναντι των κομμάτων. Όμως αυτή η Σελίδα 79 / 96
επιφυλακτική έως αρνητική θέση έναντι των λειτουργιών της «δημόσιας σφαίρας», δεν οδηγεί και στη συλλήβδην απόρριψη του δημόσιου χώρου, γι αυτό οι αριστερές θέσεις παρουσιάζουν υψηλή ενεργό εμπλοκή στα κοινά και όχι πολιτικό αναχωρητισμό. Επιπλέον, οι αριστερές θέσεις παραμένουν «πιστές» στη μεγάλη παράδοση της ευρωπαϊκής Αριστεράς για το ρόλο του Δημόσιου τομέα, και τάσσονται υπέρ του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία και στην Παιδεία. Είναι αξιοσημείωτο ότι η μετατόπιση προς τη Δεξιά μειώνει εντυπωσιακά το βαθμό συμφωνίας για τη νομιμοποίηση των μεταναστών (63,01% Αριστερά έναντι 25,76% Δεξιά) και κατ αναλογία αυξάνει εξίσου εντυπωσιακά την απόδοση της εγκληματικότητας στους ξένους (42,47% Αριστερά έναντι 65,91% Δεξιά). Επιβεβαιώνεται έτσι η επίδραση της διαιρετικής τομής Αριστερά-Δεξιά σε ζητήματα κοινωνικών δικαιωμάτων και αλληλεγγύης, που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του αξιακού πλέγματος και της πολιτικής παράδοσης της Αριστεράς. Στον αντίποδα, οι θέσεις στη δεξιά πλευρά της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης, θα μπορούσαν να τοποθετηθούν πιο κοντά στον πόλο της κοινωνικής ασφάλειας, της Σελίδα 80 / 96
πολιτικής ικανοποίησης για τα Μ.Μ.Ε. και τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας, της εμπιστοσύνης προς συλλογικούς θεσμούς εκπροσώπησης (κόμματα). Είναι αξιοσημείωτο ότι η θετική αυτή στάση προς τις λειτουργίες της «δημόσιας σφαίρας», οδηγεί τις δεξιές θέσεις στον πολιτικό αναχωρητισμό και στην ιδιώτευση, ίσως λόγω της συνολικής «ευχαρίστησης» και της «επανάπαυσης». Οι δεξιές θέσεις είναι συνεπείς με το ρεύμα του «οικονομικού φιλελευθερισμού» (λιγότερο κράτος) που ενισχύθηκε τις τελευταίες δεκαετίες στους κόλπους της δεξιάς πολιτικής οικογένειας. Έτσι τάσσονται εναντίον του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία και υπέρ της ίδρυσης ιδιωτικών Πανεπιστημίων. Αντιθετικά με τον «οικονομικό φιλελευθερισμό», καταγράφεται ένας «κοινωνικός συντηρητισμός» με έντονα φοβικά σύνδρομα έναντι των μεταναστών. Αυτή η εσωτερική αντίφαση που διατρέχει τις δεξιές θέσεις της κλίμακας, παραπέμπει σε δύο κυρίαρχα ιδεολογικά ρεύματα που διαμορφώνουν την τελική πολιτική εκροή του χώρου. Το πρώτο αφορά στα θεωρητικά υποδείγματα για την όσο το δυνατόν μικρότερη παρέμβαση του κράτους στην οικονομική, κατά κύριο λόγο, δραστηριότητα και το δεύτερο αναφέρεται στον κοινωνικό προστατευτισμό, ιδιαίτερα προς τα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα, ως δομικό ιδιοσυστατικό αυτού που θα μπορούσε να ονομαστεί «λαϊκή Δεξιά». Βέβαια η κάθε μια από τις δύο αυτές εσωτερικές τυπολογίες των δεξιών θέσεων, παραπέμπει και σε διαφορετικό Σελίδα 81 / 96
ερμηνευτικό σχήμα, με την πρώτη να ανάγεται στην «κοινωνία των υψηλών προσδοκιών» και τη δεύτερη στην «κοινωνία της ανασφάλειας» (Παστιάδης 2008: 182). Η διάκριση μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς στη νέα κοινωνική ατζέντα δεν είναι ασύνδετη με τις μεταλλαγές του κοινωνικού σχηματισμού, τις ταξικές στρατηγικές, τις κοινωνικές συμμαχίες, τις σχέσεις εκπροσώπησης και τις πολιτικές μετατοπίσεις που καταγράφονται σήμερα στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό, στο πλαίσιο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Αφετηριακή ορίζουσα των καταγραφόμενων αλλαγών, αποτελεί η μετάλλαξη των εργασιακών σχέσεων (Ταρπάγκος 2003). Στις εργασιακές σχέσεις αποτυπώνεται σε όλη της την έκταση η νεοφιλελεύθερη κυβερνητική διαχείριση των τελευταίων χρόνων, μέσα στα ευρύτερα πλαίσια της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης, συνδυασμένη με το πολιτικό μοντέλο του «νεοφιλελεύθερου δικομματισμού» στο εποικοδόμημα. Οι εργασιακές σχέσεις αποτυπώνοντας τις σχέσεις μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου, συμπυκνώνουν και προδικάζουν και το πολιτικό πλαίσιο των ταξικών στρατηγικών, των κοινωνικών συμμαχιών και των σχέσεων εκπροσώπησης (συνδικάτα, αυτοδιοίκηση, κόμματα). Η ελαστικοποίηση του χρόνου εργασίας, η κατάργηση του 5μέρου, η κατάργηση της 8ωρης Σελίδα 82 / 96
απασχόλησης, η θεσμοθέτηση της μερικής απασχόλησης, αποτελούν όψεις της συνολικής επίθεσης κατά της μισθωτής εργασίας, όπως ξεδιπλώθηκε τα τελευταία 25 χρόνια περίπου στην Ελλάδα. Το θεωρητικό-πολιτικό τους πλαίσιο βέβαια, μορφοποιήθηκε και διατυπώθηκε στις αγγλοσαξονικές χώρες στα τέλη της δεκαετίας του 70, ως θεοποίηση της αγοράς και απαραίτητη φαρμακευτική κούρα για κάθε κοινωνική νόσο. Η Ελλάδα υποδέχθηκε το νεοφιλελευθερισμό με κάποια χρονική υστέρηση, άμεσα συναρτημένη με τη νεοφιλελεύθερη μετάλλαξη της σοσιαλδημοκρατίας ως πολιτικό όχημα υλοποίησης της παγκοσμιοποιημένης καπιταλιστικής ολοκλήρωσης. Από την αρχή της δεκαετίας του 90 καταγράφεται μια επιδείνωση των εργασιακών σχέσεων, με την εμφάνιση μορφών μαύρης εργασίας και υπερεκμετάλλευσης των μεταναστών. Μέσα σε αυτό το ζοφερό εργασιακό περιβάλλον, ο ελληνικός καπιταλισμός πραγματοποίησε το «όνειρο» της ένταξης στη ζώνη του ευρώ, αυξάνοντας την παραγωγικότητα και πολλαπλασιάζοντας την κερδοφορία του, μια κερδοφορία εδραζόμενη στην απαξίωση της μισθωτής εργασίας κυρίως και δευτερευόντως στον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό. Παράλληλα, η νεοφιλελεύθερη μετάλλαξη της σοσιαλδημοκρατίας, συνέτεινε στην ισχυροποίηση του αστικού δικομματισμού και την αναγωγή του ως θέσφατου και εκ των ων ουκ άνευ όρων πολιτικής εκπροσώπησης της κοινωνίας. Σελίδα 83 / 96
Ως εκ τούτου θα αποτελούσε ντετερμινιστικά επαγόμενη εκροή, η εκτεταμένη κοινωνική ανασφάλεια, η πολιτική δυσαρέσκεια από τον τρόπο λειτουργίας των Μ.Μ.Ε., της Δημοκρατίας και των κομμάτων, η αυξημένη πολιτική ιδιώτευση-αποστασιοποίηση από τα κοινά, καθώς και το διάχυτο αίσθημα επιδείνωσης προοπτικών, να συμπαρασύρει στην πλήρη αποδόμηση και το αξιακό υπόστρωμα της διάκρισης Αριστερά - Δεξιά. Αντιθέτως όμως, μέσα στο δυσμενές αυτό κοινωνικό περιβάλλον, αποτελεί παρήγορο και ευοίωνο γεγονός η καταγραφή, όπως προκύπτει από την αναγκαστικά περιορισμένη λόγω της εμπειρικής μεθοδολογικής προσέγγισης, οπτική της παρούσας μελέτης, μιας απόλυτα διακριτής αξιακής πόλωσης ανάμεσα στην Αριστερά και στη Δεξιά, στο σύνολο σχεδόν των ζητημάτων των κυρίαρχων καπιταλιστικών στρατηγικών. Το γεγονός αυτό φαίνεται να επιβεβαιώνει την ελπιδοφόρα επιβίωση της διαίρεσης Αριστερά - Δεξιά σήμερα σε επίπεδο αναπαραστάσεων, καθώς επίσης και το πολιτικό της περιεχόμενο, το συναισθηματικό της φορτίο και το ιστορικό της βάθος. Σελίδα 84 / 96
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Campbell, Ag. - Converse, Ph.E. - Miller, W.E. - Stokes, D.E. (1960), The American Voter, The University of Chicago Press, Chicago. Franklin, M. (1985). The decline of class voting in Britain: Changes in the basis of electoral choice, 1964-1983. Oxford: Clarendon Press. Giddens, A. (1998). Ο Τρίτος Δρόμος. Αθήνα: Πόλις. Harrop, M. & Miller, W. (1987). Elections and Voters. A Comparative Introduction. London: MacMillan. Σελίδα 85 / 96
Inglehart, R. (1971). «Generational Change in Europe», στο Dogan, M. & Rose, R., European politics: A reader, London: MacMillan, 120-129. Inglehart, R. (1973). «The silent revolution in Europe. Intergenerational change in post industrial societies», στο Dennis, J. (eds.), Socialization to politics. A reader, London: John Wiley, 131-178. Inglehart, R. & Klingemann, H. (1976). «Party Identification, Ideological Preference and the Left-Right Dimension Among Western Mass Publics», στο Budge, I., Crewe & Farlie, D. (eds.), Party Identification and Beyond, London: Wiley, 243-276. Inglehart, R. (1977). The Silent Revolution Changing Values and Political Styles Among Western Publics. Princeton New Jersey: Princeton University Press. Σελίδα 86 / 96
Inglehart, R. (1981). «Post Materialism in an Environment of Insecurity», American Political Science Review, 75(4), 880-900. Inglehart, R. (1990). Culture Shift in Advanced Industrial Society. Princeton: Princeton University Press. Marcel, S. Witkowski, D. (2005). «Η διάκριση Αριστερά/Δεξιά», στο Βερναρδάκης, Χρ. (επιμ.), Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα 2004, Αθήνα: Σαββάλας, 164-198. Mayer, N., Perrineau, P., Boy, D., Cautrès, B. (2005). Εκλογική Συμπεριφορά. Ιστορικές διαδρομές και μοντέλα ανάλυσης. Αθήνα: Σαββάλας. Offe, G. (1987). «Challenging the Boundaries of Institutional Politics: Social Movement Since the 1960s», στο Maier, Ch. (επιμ.), Changing Boundaries of the Political, Σελίδα 87 / 96
Cambridge, 63-105. Poguntke, T. (1987). «New Politics and Party Systems: The Emergence of a New Type of Party?», West European Politics, 10 (1), 76-88. Robinson, M.J. (1975). «American Political Legitimacy in an Era of Electronic Journalism: Reflections on the Evening News», στο Cater, D. & Adler, R., Television as a Social Force: New Approaches to TV Critism, New York: Praeger. Robinson, M.J. (1976). «Public Affairs Television and the Growth of Political Μαlaise: The Case of «The Selling of the Pentagon», American Political Science Review, τομ. 70, τχ. 2, 409-432. Σελίδα 88 / 96
Rose, R. - McAllister, I. (1990). The Loyalties of Voters. A Lifetime Learning Model. London: Sage. Vernardakis, Chr. (2000). «Les élections grecques d avril 2000. Le cas d un bipartisme convergent». Pole Sud, τομ.13, 145-157. Βερναρδάκης, Χρ. (2004α). «Εκλογές 2004: Τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της πρόθεσης ψήφου», εφ. ΑΥΓΗ, 8/2/2004. Βερναρδάκης, Χρ. (2004β). «Βουλευτικές Εκλογές 2004: Μια αποτίμηση της προεκλογικής περιόδου και των εκλογικών αποτελεσμάτων». Επ. ΘΕΣΕΙΣ, τομ.87, 15-26. Βερναρδάκης, Χρ. (2005). «Πολιτικά κόμματα και «Μεσαίος χώρος». Οι ιδεολογικές, πολιτικές και πολιτισμικές συντεταγμένες των σημερινών πολιτικών δυνάμεων», Σελίδα 89 / 96