Σχέδιο Δράσης: «Φτώχεια και Εργασία: Μια Ολοκληρωμένη Προσέγγιση Διερεύνησης και Άμβλυνσης του Φαινομένου» «Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης» «To άρθρο αυτό έχει παραχθεί με την οικονομική υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι απόψεις που εκφράζονται σε αυτό δεν μπορεί κατά κανένα τρόπο να θεωρηθεί ότι αντανακλούν την επίσημη άποψη της Ευρωπαϊκής Ένωσης».
Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική Χρίστος Παπαθεοδώρου (Επιστημονικός Υπεύθυνος) Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης christos@socadm.duth.gr Γιάννης Δαφέρμος Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Οικονομικών Επιστημών idaferm@econ.uoa.gr Επιστημονική Εταιρεία Κοινωνικής Πολιτικής www.eekp.gr
Στόχος της Μελέτης Η αποτύπωση και ανάλυση βασικών διαστάσεων της φτώχειας των εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική. Η διερεύνηση της σχέσης της φτώχειας των εργαζομένων με το είδος των εργασιακών σχέσεων, την ένταση της απασχόλησης, τον κλάδο οικονομικής δραστηριότητας και τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ατόμων και των νοικοκυριών. Η εξέταση του ρόλου των κοινωνικών μεταβιβάσεων και του συστήματος κοινωνικής προστασίας στην άμβλυνση της φτώχειας των εργαζομένων. 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 3
Δομή της παρουσίασης 1. Γενικά στοιχεία για τη φτώχεια στην Ελλάδα και την ΕΕ 2. Διαστάσεις της φτώχειας των εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 3. Η επίδραση των κοινωνικών μεταβιβάσεων στη φτώχεια των εργαζομένων 4. Συμπεράσματα και κατευθύνσεις πολιτικής 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 4
1. Γενικά στοιχεία για τη φτώχεια στην Ελλάδα και την ΕΕ Στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία δεν υπάρχει ένα κοινά αποδεκτός ορισμός της φτώχειας. Μπορεί κανείς να εντοπίσει μία σειρά εναλλακτικών προσεγγίσεων, μερικές από τις οποίες επικεντρώνονται στη σχετική φτώχεια και άλλες στην απόλυτη φτώχεια. Στην παρούσα μελέτη γίνεται χρήση 2 εναλλακτικών προσεγγίσεων της φτώχειας: 1) Του ευρέως διαδεδομένου ορισμού της σχετικής φτώχειας, ο οποίος βασίζεται αποκλειστικά στο εισόδημα των νοικοκυριών (επίσημος ορισμός της Eurostat). 2) Ενός ορισμού της φτώχειας που προκύπτει με βάση τη δυνατότητα κάλυψης συγκεκριμένων αναγκών. 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 5
1. Γενικά στοιχεία για τη φτώχεια στην Ελλάδα και την ΕΕ Σύμφωνα με τον ευρέως διαδεδομένο ορισμό της φτώχειας, ένα άτομο θεωρείται φτωχό όταν το εισόδημα του νοικοκυριού στο οποίο είναι μέλος είναι μικρότερο από το 60% του διαθέσιμου ισοδύναμου εισοδήματος της χώρας. Το διαθέσιμο εισόδημα ορίζεται ως το εισόδημα μετά τους φόρους και τις ασφαλιστικές εισφορές. Για τον προσδιορισμό του διαθέσιμου εισοδήματος χρησιμοποιείται μία κλίμακας ισοδυναμίας η οποία σταθμίζει το πρώτο μέλος της οικογένειας με 1, κάθε επιπλέον ενήλικα με 0,5 και κάθε επιπλέον παιδί με 0,3. Το χάσμα φτώχειας υπολογίζεται ως ο λόγος της απόστασης του διάμεσου εισοδήματος των φτωχών από το κατώφλι φτώχειας, προς το κατώφλι φτώχειας. 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 6
1. Γενικά στοιχεία για τη φτώχεια στην Ελλάδα και την ΕΕ Ποσοστό φτώχειας και χάσμα φτώχειας στην Ελλάδα, 1995-2008 Πηγή: Eurostat 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 7
1. Γενικά στοιχεία για τη φτώχεια στην Ελλάδα και την ΕΕ Για τη συγκριτική ανάλυση της φτώχειας στις χώρες της ΕΕ και τη διερεύνηση της επίδρασης της κοινωνικής προστασίας οι χώρες ομαδοποιούνται ως προς τον τύπο του κοινωνικού κράτους που έχουν αναπτύξει (βλ. Esping-Andersen 1990, Leibfried 1992, Ferrera, 1996, Παπαθεοδώρου & Πετμεζίδου, 2004, 2005). 1. Σοσιαλδημοκρατικό (Σουηδία, Φιλανδία, Ολλανδία, Δανία) Η κοινωνική πολιτική έχει ευρεία εμβέλεια και εκφράζει μια θεσμοποιημένη δέσμευση(του κράτους) για την εξασφάλιση υψηλών επιπέδων διαβίωσης, μέσα από γενναιόδωρες κοινωνικές μεταβιβάσεις και ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών υπηρεσιών (συνθήκες που απαιτούν και ένα υψηλό επίπεδο φορολογίας). Οι κοινωνικές παροχές απευθύνονται στο σύνολο του πληθυσμού και έχουν ως μονάδα αναφοράς το άτομο. 2. Συντηρητικό-Κορπορατιστικό (Γαλλία, Γερμανία, Λουξεμβούργο, Βέλγιο, Αυστρία) Οι κοινωνικές παροχές καλύπτουν ένα σχετικά ευρύ φάσμα κοινωνικών κινδύνων, ωστόσο το δικαίωμα σε αυτές θεμελιώνεται με βάση το κοινωνικο-επαγγελματικό στάτους και την εργασιακή καριέρα των ατόμων. Ως εκ τούτου, η αναδιανεμητική επίδραση των παροχών είναι μικρότερη από ό,τι στο πλαίσιο του σοσιαλδημοκρατικού κοινωνικού κράτους. Μονάδα αναφοράς είναι η οικογένεια. 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 8
1. Γενικά στοιχεία για τη φτώχεια στην Ελλάδα και την ΕΕ 3. Φιλελεύθερο (Μ. Βρετανία, Ιρλανδία) Υποστηρίζει τον κεντρικό ρόλο της αγοράς στη διανομή των πόρων. Το κράτος αναλαμβάνει αρμοδιότητες για την προώθηση της ευημερίας μόνον όταν η οικογένεια και η αγορά αποτυγχάνουν. Οι δημόσιες παροχές είναι περιορισμένης κλίμακας, απευθύνονται στις ομάδες που έχουν τη μέγιστη ανάγκη (με τη μορφή κοινωνικής αρωγής) και διανέμονται με βάση τον έλεγχο των πόρων των δικαιούχων, με αποτέλεσμα τον στιγματισμό των αποδεκτών. 4. Νότιας Ευρώπης (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία) Καθυστερημένη ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους, περιορισμένη σημασία της αρχής της καθολικότητας, υψηλός βαθμός κατακερματισμού και πόλωσης του συστήματος αναπλήρωσης εισοδήματος και μεγάλα κενά στην κοινωνική προστασία. Η οικογένεια και τα συγγενικά δίκτυα παίζουν σημαντικό ρόλο στην παροχή κοινωνικής προστασίας. 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 9
1. Γενικά στοιχεία για τη φτώχεια στην Ελλάδα και την ΕΕ Η φτώχεια στην ΕΕ, 2008 Η Ελλάδα παρουσιάζει το υψηλότερο ποσοστό φτώχειας και χάσμα φτώχειας στην ΕΕ-15 (20,1%και 24,7% αντίστοιχα) και από τα υψηλότερα στην ΕΕ-27. Ιδιαίτερα υψηλή είναι στη χώρα και η μακροχρόνια φτώχεια. Τα χαμηλότερα ποσοστά φτώχειας στην ΕΕ εμφανίζουν οι Σκανδιναβικές χώρες και οι χώρες με συντηρητικόκορπορατιστικό καθεστώς. Πηγή: Eurostat 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 10
1. Γενικά στοιχεία για τη φτώχεια στην Ελλάδα και την ΕΕ Ένας εναλλακτικός δείκτης φτώχειας βασίζεται στη δυνατότητα κάλυψης των παρακάτω 9 αναγκών: 1) Γεύμα με ψάρι ή κρέας κάθε δεύτερη μέρα 2) Μία εβδομάδα διακοπές το χρόνο 3) Αντιμετώπιση έκτακτων εξόδων 4) Επαρκή θέρμανση στο σπίτι 5) Αποπληρωμή χωρίς δυσκολίες των τοκοχρεολυσίων, των ενοικίων και των λογαριασμών 6) Πλυντήριο στην κατοικία διαμονής 7) Έγχρωμη τηλεόραση στην κατοικία διαμονής 8) Τηλέφωνο στην κατοικία διαμονής 9) Κατοχή αυτοκινήτου. Ένα νοικοκυριό χαρακτηρίζεται από υλική αποστέρηση όταν αδυνατεί να καλύψει τουλάχιστον 3 από τις 9 παραπάνω ανάγκες. Επίσης, χαρακτηρίζεται από ακραία υλική αποστέρηση όταν υπάρχει αδυναμία κάλυψης τουλάχιστον 4 από 9 προαναφερθείσες ανάγκες. 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 11
1. Γενικά στοιχεία για τη φτώχεια στην Ελλάδα και την ΕΕ Η υλική αποστέρηση στην ΕΕ, 2008 Η Ελλάδα παρουσιάζει το υψηλότερο ποσοστό υλικής αποστέρησης και ακραίας υλικής αποστέρησης στην ΕΕ-15 (28,1%και 11,2% αντίστοιχα). Η υλική αποστέρηση είναι χαμηλότερη στις χώρες με σοσιαλδημοκρατικό και συντηρητικό-κορπορατιστικό καθεστώς. Πηγή: Eurostat Ιδιαίτερα υψηλά είναι τα ποσοστά υλικής αποστέρησης στις χώρες με φιλελεύθερο καθεστώς. 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 12
1. Γενικά στοιχεία για τη φτώχεια στην Ελλάδα και την ΕΕ Ποσοστό φτώχειας στις διάφορες περιοχές της Ελλάδας, 2008 Πηγή: Eurostat 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 13
Δομή της παρουσίασης 1. Γενικά στοιχεία για τη φτώχεια στην Ελλάδα και την ΕΕ 2. Διαστάσεις της φτώχειας των εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 3. Η επίδραση των κοινωνικών μεταβιβάσεων στη φτώχεια των εργαζομένων 4. Συμπεράσματα και κατευθύνσεις πολιτικής 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 14
2. Διαστάσεις της φτώχειας των εργαζομένων Υλική αποστέρηση και ακραία υλική αποστέρηση των εργαζομένων άνω των 18 ετών, Ελλάδα, 2008 Πηγή: Eurostat 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 15
2. Διαστάσεις της φτώχειας των εργαζομένων Κίνδυνος φτώχειας με βάση την επαγγελματική κατάσταση του υπεύθυνου του νοικοκυριού, Ελλάδα, 2008 Πηγή: Παπαθεοδώρου και Δαφέρμος (2010) 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 16
2. Διαστάσεις της φτώχειας των εργαζομένων Κίνδυνος φτώχειας με βάση την επαγγελματική κατάσταση του υπεύθυνου του νοικοκυριού, Αττική, 2008 Πηγή: Παπαθεοδώρου και Δαφέρμος (2010) 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 17
2. Διαστάσεις της φτώχειας των εργαζομένων Συνεισφορά στη φτώχεια με βάση την επαγγελματική κατάσταση του υπεύθυνου του νοικοκυριού, Ελλάδα, 2008 Πηγή: Παπαθεοδώρου και Δαφέρμος (2010) 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 18
2. Διαστάσεις της φτώχειας των εργαζομένων Συνεισφορά στη φτώχεια με βάση την επαγγελματική κατάσταση του υπεύθυνου του νοικοκυριού, Αττική, 2008 Πηγή: Παπαθεοδώρου και Δαφέρμος (2010) 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 19
2. Διαστάσεις της φτώχειας των εργαζομένων Κίνδυνος φτώχειας εργαζόμενων ατόμων άνω των 18 ετών, 2008 Πηγή: Eurostat Οι εργαζόμενοι με συμβάσεις ορισμένου χρόνου παρουσιάζουν υπερτριπλάσιο κίνδυνο φτώχειας σε σχέση με τους εργαζομένους αορίστου χρόνου (16,0% έναντι 5,1%). Οι εργαζόμενοι μερικής απασχόλησης έχουν σχεδόν διπλάσιο κίνδυνο φτώχειας σε σχέση με τους εργαζόμενους πλήρους απασχόλησης (26% έναντι 13,5%). Ο κίνδυνος φτώχειας των εργαζόμενων πλήρους απασχόλησης στην Ελλάδα είναι υψηλότερος από τον κίνδυνο φτώχειας των εργαζόμενων μερικής απασχόλησης στην ΕΕ. Η ένταση απασχόλησης μειώνει τον κίνδυνο φτώχειας. Τον υψηλότερο κίνδυνο φτώχειας στην Ελλάδα και την ΕΕ εμφανίζουν τα μονογονεϊκά νοικοκυριά με παιδιά. Η εκπαίδευση μειώνει τον κίνδυνο φτώχειας. 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 20
2. Διαστάσεις της φτώχειας των εργαζομένων Ποσοστό (%) φτώχειας με βάση τον κλάδο απασχόλησης του υπεύθυνου του νοικοκυριού, Ελλάδα, 2008 Πηγή: Παπαθεοδώρου και Δαφέρμος (2010) Στο σύνολο της ελληνικής περιφέρειας, το υψηλότερο ποσοστό φτώχειας παρουσιάζει ο αγροτικός κλάδος και το χαμηλότερο ο κλάδος της εκπαίδευσης. Στην Αττική, υψηλότερος κίνδυνος φτώχειας καταγράφεται στον κατασκευαστικό κλάδο και χαμηλότερος στις επικοινωνίες. 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 21
Δομή της παρουσίασης 1. Γενικά στοιχεία για τη φτώχεια στην Ελλάδα και την ΕΕ 2. Διαστάσεις της φτώχειας των εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 3. Η επίδραση των κοινωνικών μεταβιβάσεων στη φτώχεια των εργαζομένων 4. Συμπεράσματα και κατευθύνσεις πολιτικής 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 22
3. Η επίδραση των κοινωνικών μεταβ. στη φτώχεια των εργαζομένων Ποσοστιαία (%) μεταβολή στη φτώχεια των νοικοκυριών με υπεύθυνο μισθωτό (σε μη αγροτικό τομέα) λόγω των κοινωνικών μεταβιβάσεων σε Ελλάδα και επιλεγμένες χώρες της ΕΕ, 2008 Πηγή: Παπαθεοδώρου και Δαφέρμος (2010) 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 23
3. Η επίδραση των κοινωνικών μεταβ. στη φτώχεια των εργαζομένων Ποσοστιαία (%) μεταβολή στη φτώχεια των νοικοκυριών με υπεύθυνο αυτοαπασχολούμενο (σε μη αγροτικό τομέα) λόγω των κοινωνικών μεταβιβάσεων σε Ελλάδα και επιλεγμένες χώρες της ΕΕ, 2008 Πηγή: Παπαθεοδώρου και Δαφέρμος (2010) 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 24
3. Η επίδραση των κοινωνικών μεταβ. στη φτώχεια των εργαζομένων Ποσοστιαία (%) μεταβολή στη φτώχεια των νοικοκυριών με υπεύθυνο εργαζόμενο μερικής απασχόλησης λόγω των κοινωνικών μεταβιβάσεων σε Ελλάδα και επιλεγμένες χώρες της ΕΕ, 2008 Πηγή: Παπαθεοδώρου και Δαφέρμος (2010) 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 25
3. Η επίδραση των κοινωνικών μεταβ. στη φτώχεια των εργαζομένων Ποσοστό φτώχειας πριν και μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις με βάση την επαγγελματική κατάσταση του υπεύθυνου του νοικοκυριού, Αττική, 2008 Πηγή: Παπαθεοδώρου και Δαφέρμος (2010) Οι λοιπές κοινωνικές μεταβιβάσεις δεν έχουν καμία επίδραση στο ποσοστό φτώχειας των εργαζόμενων μερικής απασχόλησης και των εργαζόμενων στον αγροτικό τομέα. Επίσης, έχουν πολύ μικρή επίπτωση στο ποσοστό φτώχειας των μισθωτών. 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 26
Δομή της παρουσίασης 1. Γενικά στοιχεία για τη φτώχεια στην Ελλάδα και την ΕΕ 2. Διαστάσεις της φτώχειας των εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 3. Η επίδραση των κοινωνικών μεταβιβάσεων στη φτώχεια των εργαζομένων 4. Συμπεράσματα και κατευθύνσεις πολιτικής 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 27
4. Συμπεράσματα και κατευθύνσεις πολιτικής Τα ευρήματα αναδεικνύουν ότι το πρόβλημα των εργαζόμενων φτωχών είναι αρκετά έντονο τόσο στη χώρα ευρύτερα όσο και στην Αττική πιο συγκεκριμένα. Η συνεισφορά των εργαζομένων στη φτώχεια είναι ιδιαίτερα υψηλή. Οι εργαζόμενοι που απασχολούνται υπό το καθεστώς της μερικής απασχόλησης και με συμβάσεις ορισμένου χρόνου αντιμετωπίζουν πολύ υψηλότερο κίνδυνο φτώχειας σε σχέση με τους εργαζόμενους πλήρους απασχόλησης και με συμβάσεις αορίστου χρόνου. 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 28
4. Συμπεράσματα και κατευθύνσεις πολιτικής Στα πλαίσια αυτά, η ελαστικοποίηση των σχέσεων εργασίας που προωθείται από τις πρόσφατες νομοθετικές παρεμβάσεις αναμένεται να έχει ιδιαίτερα δυσμενείς επιπτώσεις στη φτώχεια των εργαζομένων. Επίσης, το σύστημα κοινωνικής προστασίας στη χώρα εμφανίζεται ιδιαίτερα αναποτελεσματικό όσον αφορά την άμβλυνση της φτώχειας των εργαζομένων. Συνεπώς, καθίσταται αναγκαία η ριζική αναμόρφωση του συστήματος κοινωνικής προστασίας και της διαδικασίας παροχής επιδομάτων στην Ελλάδα. Στα πλαίσια αυτά, η εμπειρία από τις Σκανδιναβικές χώρες μπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιμη. 29/12/2010 Διαστάσεις της Φτώχειας και της Αποστέρησης των Εργαζομένων στην Ελλάδα και την Αττική 29