Ενότητα 8: Το Σύνταγμα του 1975: τα μέρη του και το περιεχόμενό του

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Ενότητα 8: Το Σύνταγμα του 1975: τα μέρη του και το περιεχόμενό του Παρούσης Μιχαήλ Τμήμα Φιλοσοφίας 1

Σκοποί ενότητας 1. Σχέση δικαίου-ηθικής-πολιτικής 2. Υπάρχει η ισχύς του δικαίου ισορροπημένη μεταξύ της ηθικής και της πολιτικής; 3. Σύνταγμα και κράτος δικαίου 1. Σχέση δικαίου-ηθικής-πολιτικής Υπάρχει ένας κοινός πυρήνας μεταξύ δικαίου και ηθικής και πολιτικής. Υπάρχουν σημεία τομής μεταξύ δικαίου και πολιτικής, δικαίου και ηθικής και ηθικής και πολιτικής.όμως, υπάρχουν και πεδία που είτε το δίκαιο δεν παρεμβαίνει καθόλου για να ρυθμίσει. 2.Ισχύς του δικαίου Άρα, όταν μιλάμε για ηθική πολλές φορές σε σχέση με το δίκαιο, θέτουμε και ένα ζήτημα ισχύος του δικαίου. Δηλαδή, ένα δίκαιο ισχύει μόνο αν έχει ηθικό θεμέλιο, ανεξάρτητα από ηθικό θεμέλιο, εναντίον της ηθικής; 2

3. Σχέση δικαίου-πολιτικής Αντίστοιχα με παραπάνω και εδώ θα είχαμε: εάν η ισχύς του δικαίου ισχύει μόνο όταν έχει ηθικό θεμέλιο τότε μιλάμε για μια αποκομμένη σχέση δικαίου και πολιτικής, διότι ήταν η ηθική το βασικό θεμέλιο του δικαίου, αν ήταν ανεξάρτητη από το ηθικό θεμέλιο η ισχύς του δικαίου, τότε θα είχαμε μια σχετική επίδραση και αν είχαμε τη δυνατότητα να είχαμε δίκαιο ενάντια στην ηθική, τότε θα είχαμε μία απόλυτη επικράτηση της πολιτικής έναντι του δικαίου, γιατί την πολιτική την έχουμε ορίσει ως τον χώρο άσκησης εξουσίας και σκοπιμότητας ενώ η ηθική δεν είναι χώρος απλής σκοπιμότητας. 4.Μπορεί να υπάρχει η ισχύς του δικαίου ισορροπημένη μεταξύ της ηθικής και της πολιτικής; Το δίκαιο έχει πολλούς κανόνες, οι οποίοι είναι ηθικά αδιάφοροι. Το δίκαιο ούτε είναι αποκομμένο από την πολιτική αλλά ούτε μπορεί να ισχύει μόνο όταν έχει ηθικό θεμέλιο. Μπορεί να υπάρχει δικαιοσύνη χωρίς ένα ηθικό έρισμα; Για τους απόλυτους θετικιστές δεν χρειάζεται να εξετάζουμε το περιεχόμενό του. Το μόνο που χρειάζεται να εξετάζουμε είναι εάν αυτός ο οποίος δίνει τη διαταγή έχει εξουσία και αρμοδιότητα. Στην περίπτωση αυτή θα μπορούσε ένας νόμος να ισχύσει και εναντίον της ηθικής, όπως οι νόμοι του ναζιστικού κράτους. Όσο πιο τυραννικό είναι ένα καθεστώς τόσο πιο πολύ αποτελεί το δίκαιο ένα είδος σκέτης βούλησης και όσο πιο δημοκρατικό είναι τόσο πιο δύσκολο γίνεται να νομοθετούμε ενάντια σε ηθικές αρχές γιατί σε ένα δημοκρατικό καθεστώς υπάρχει η ελευθερία του λόγου και της έκφρασης, υπάρχει το αντεπιχείρημα. Σε ένα τυραννικό καθεστώς αυτό που δεν υπάρχει είναι η έλλειψη δυνατότητας έκφρασης αντεπιχειρήματος. Έτσι λοιπόν η ηθική μας δίνει επιχειρήματα στην κριτική του δικαίου και η άσκηση κριτικής υπό συνθήκες ελευθερίας είναι το χαρακτηριστικό της δημοκρατίας. Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι σε σχετικές ιστορικές και χρονικές συνθήκες υπάρχουν κοινωνίες όπου ένα δίκαιο και ισχύει και έχει ισχύσει ενάντια στην ηθική. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι αυτοί οι περίοδοι της ιστορίας δεν υπόκεινται στην ηθική καταδίκη ενός πανανθρώπινου ακροατηρίου, 3

πράγμα που φάνηκε στις δίκες της Νιρεμβέργης. Πάνω στην αρχή ότι υπάρχει μία πανανθρώπινη ηθική στηρίχθηκε όλο το κατηγορητήριο των δικών. Το δίκαιο ουσιαστικά είναι ανάμεσα στην ηθική και στην πολιτική διότι είναι ένα μέσο ως ένα σύνολο κανόνων, ώστε να μπορεί είτε μια ηθική επιλογή είτε μια πολιτική επιλογή να πραγματωθεί. Η συμβιβαστική άποψη λέει ότι υπάρχουν περιπτώσεις που το δίκαιο ισχύει ανεξάρτητα από το ηθικό του θεμέλιο αλλά δεν είναι όλες οι ρυθμίσεις του δικαίου ανεξάρτητες από το ηθικό θεμέλιο. Δηλαδή, η ισχύς του δικαίου εξαρτάται από την εκάστοτε βιοτική σχέση που θέλουμε να ρυθμίσουμε, από το εκάστοτε κοινωνικό πρόβλημα που θέλουμε να λύσουμε. Άρα, και οι τρεις δυνατότητες μπορούν να ισχύουν, όπως τις περιγράψαμε παραπάνω. 5.Κράτος δικαίου [από 31:30] Το κράτος δικαίου είναι εκείνο το κράτος στο οποίο οι θεσμοί όπως τους έχει προβλέψει το δίκαιο προηγούνται των προσώπων και είναι εκείνο το κράτος στο οποίο ισχύει απολύτως η αρχή της νομιμότητας. Δηλαδή, ότι καμία δημόσια πράξη δεν μπορεί να γίνει χωρίς προηγούμενο νόμο και χωρίς να συμφωνεί με τον προηγούμενο νόμο. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν πολιτικές ενέργειες. Αυτό όμως είναι διαφορετικό από το να προβλέπονται θεσμικά οι αρμοδιότητές τους, τα όρια της δράσης του και τα όρια των πράξεών τους. Για να γίνεται αυτό χρειαζόμαστε το Σύνταγμα, δηλαδή αυτό που συντάσσει εξουσίες σε μια δομή μια πολιτείας. Το 1974 έχουμε μία αλλαγή καθεστώτος και περνάμε σε επίπεδο καθαρά ιστορικό από μία δικτατορία σε μία δημοκρατία. Η δικτατορία καταργεί το ισχύον Σύνταγμα μιας χώρας. Συντάσσει την πολιτεία με άλλο τρόπο παραγωγής δικαίου,άλλο τρόπο σχηματισμού της πολιτικής βούλησης, την οποία πολιτική βούληση την συγκεντρώνει στα πρόσωπα των ολίγων. Εάν έχουμε λοιπόν ένα νέο καθεστώς, τότε μπορεί να επαναφέρει το καταργημένο Σύνταγμα, μπορεί να κυβερνήσει με κάποιες συντακτικές πράξεις αλλά κυρίως να προκηρύξει εκλογές για να προέλθει από τις εκλογές αυτές μία Βουλή που θα φτιάξει ένα καινούριο Σύνταγμα. Έτσι λοιπόν με την αλλαγή καθεστώτος από την δικτατορία στη δημοκρατία: το πρώτο πράγμα που γίνεται είναι η προκήρυξη εκλογών για συντακτική βουλή. 4

6.Σύνταγμα-δίκαιο-ηθική Το Σύνταγμα ενώ οφείλει να είναι μια απόλυτη νίκη του θετικισμού, διότι θετικοποιεί οποιεσδήποτε διατάξεις περιλαμβάνει, στην ουσία καταλήγει να είναι ο εγγυητής της ύπαρξης άμεσων σχέσεων μεταξύ δικαίου και ηθικής. 7.Τέσσερα μέρη Συντάγματος Το Σύνταγμα του 1975, το οποίο ισχύει μέχρι και σήμερα στην Ελλάδα, έχει τέσσερα μέρη: Μέρος Α: Βασικές διατάξεις, άρθρα 1-3 Μέρος Β: Ατομικά και Κοινωνικά δικαιώματα, άρθρα 4-25 Μέρος Γ: Οργάνωση και λειτουργίες της πολιτείας, άρθρα 26-105 Μέρος Δ: Ειδικές και μεταβατικές διατάξεις, άρθρα 106-119 Ακροτελεύτια διάταξη: άρθρο 120 : θεμελιώνει αυτό που ονομάζουμε συνταγματικό πατριωτισμό, δηλαδή το δικαίωμα του καθενός μας να υπερασπίζεται το Σύνταγμα σε περίπτωση βίαιης κατάλυσής του. 8. Μέρος Α: Βασικές διατάξεις, άρθρα 1-3 Το Σύνταγμα της Ελλάδος έχει ένα προοίμιο που αναφέρεται στην Αγία Τριάδα. Είναι το μοναδικό Σύνταγμα που έχει προοίμιο θρησκευτικού χαρακτήρα. Με αυτό θέλει να δηλώσει την τεράστια ιστορία που διακρίνει τον ελληνισμό όχι μόνο ως κράτος αλλά και ως εθνότητα μέσα στην ιστορία, όπως αυτό συνδέεται με την ορθοδοξία και την εκκλησία. 9.Το πρώτο άρθρο βασικών διατάξεων Το πρώτο άρθρο αναφέρεται στη μορφή του πολιτεύματος. Το πολίτευμα της Ελλάδας είναι προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία. Αυτό σημαίνει ότι στην Ελλάδα το βασικό μέρος άσκησης της εξουσίας είναι το κοινοβούλιο. 5

Στην δεύτερη παράγραφο του άρθρου 1 έχουμε μια αναφορά στο θεμέλιο του πολιτεύματος. Σε πολιτικό επίπεδο θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία. Η λαϊκή κυριαρχία ως θεμέλιο του πολιτεύματος έχει να κάνει με την αναγνώριση της ισότητας και της ελευθερία όλων όσων είμαστε δυνάμει πολίτες αυτής της χώρας. Η λαϊκή κυριαρχία εκφράζεται κυρίως με τη Γαλλική επανάσταση και με την Αμερικανική επανάσταση. Η τρίτη παράγραφος του άρθρου 1 ξαναλέει ότι όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον λαό. Ενώ όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του έθνους και ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα. Ξαφνικά λοιπόν εδώ δίπλα στη λέξη λαός εμφανίζεται μια άλλη ιστορική οντότητα που ονομάζεται έθνος. Σε τι διαφέρει ο λαός από το έθνος; Το έθνος έχει μια διττή διάσταση: 1) όσοι είναι εκτός Ελλάδος αλλά διατηρούν μια σχέση με το έθνος, 2) ιστορική αξία, οποιαδήποτε πολιτική συμβαίνει πρέπει να μην αντιβαίνει στα λεγόμενα εθνικά συμφέροντα. Γι αυτό λοιπόν το έθνος και ο λαός δεν είναι ταυτόσημες έννοιες. Επίσης, πολιτογραφημένοι αλλοδαποί ως Έλληνες δε σημαίνει ότι ανήκουν αυτομάτως και στο ελληνικό έθνος. Έτσι λοιπόν το άρθρο ένα μας λέει τι είναι το πολίτευμα της Ελλάδος, ποιο είναι το θεμέλιό του και υπέρ ποίου πρέπει να ασκούνται όλες οι εξουσίες. 10. Το δεύτερο άρθρο των βασικών διατάξεων Το δεύτερο άρθρο από τις βασικές διατάξεις είναι το βασικότερο κάθε ηθικής αντίληψης για την λειτουργία του νόμου και της πολιτικής. Η πρώτη παράγραφος του άρθρου 2 λέει ότι ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας. Η αξία του ανθρώπου μπαίνει ως όρος άσκησης των εξουσιών της πολιτείας. Όμως η αξία του ανθρώπου είναι μια φιλοσοφική έννοια και μάλιστα μια έννοια της φιλοσοφικής ηθικής. Δεν είναι μια πολιτική έννοια. Η αξία του ανθρώπου έγκειται σε μία και μοναδική έκφανση: να μην χρησιμοποιείται ποτέ ως μέσο αλλά πάντα ως αυτοσκοπός. Αυτό σημαίνει σεβασμός της αξίας του ανθρώπου. 6

Η δεύτερη παράγραφος του άρθρου 2 λέει ότι η Ελλάδα ακολουθώντας τους γενικά αναγνωρισμένους κανόνες του διεθνούς δικαίου επιδιώκει την εμπέδωση της δικαιοσύνης, της ειρήνης καθώς και την ανάπτυξη των φιλικών σχέσεων μεταξύ των λαών και των κρατών. Αυτή είναι μια περισσότερο πανηγυρική διατύπωση, διότι αν και είναι γραμμένη ως αρχή στο Σύνταγμά μας, δεν σημαίνει ότι γίνεται και πραγματικότητα πάντα. 11. Μέρος Β: Ατομικά και Κοινωνικά δικαιώματα, άρθρα 4-25 Ο τίτλος για να είναι πλήρης θα έπρεπε να έχει και άλλη μια λέξη ή μια επιπλέον διάκριση. Όταν μιλάμε για ατομικά δικαιώματα θα έπρεπε να ξεχωρίζουμε τα ατομικά από τα πολιτικά δικαιώματα. Η παράγραφος 1 του άρθρου 4 ξεκινάει με μία αναφορά στην αρχή της ισότητας. Οι Έλληνες είναι ίσοι απέναντι στο νόμο. Όταν μιλάμε για Έλληνες στο Σύνταγμα αναφερόμαστε σε Έλληνες πολίτες/υπηκόους και όχι σε ανθρώπους. Στην παράγραφο 2 του άρθρου 4 λέει ότι οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Κάτι τέτοιο είναι περιττό διότι είναι αυτονόητο ότι αναφέρεται και στις Ελληνίδες με τον όρο Έλληνες. Το άρθρο 4 λοιπόν είδαμε ότι θεσπίζει ως δικαίωμα την ισότητα, ως συνέπεια κάθε καθεστώτος λαϊκής κυριαρχίας. Η ισότητα οφείλει να συνοδεύεται από συνθήκες ελευθερίας. 12. Το άρθρο 5 και εξής Από το άρθρο 5 και μετά απαριθμούνται οι ελευθερίες. Η ελευθερία δεν είναι μία. 13. Το άρθρο 5 Το άρθρο 5 αναφέρεται στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Καθένας είναι ελεύθερος να αναπτύσσει την προσωπικότητά του. Λέει «καθένας» και όχι «όλοι οι Έλληνες». Διότι η 7

ελευθερία ανήκει στον καθένα και όχι μόνο στους Έλληνες υπηκόους, που σημαίνει ότι η ελευθερία είναι ένα ανθρώπινο δικαίωμα. Στην παράγραφο 2 του άρθρου 5 είναι οι προϋποθέσεις για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας : Όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους χωρία διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Απαγορεύεται η έκδοση αλλοδαπού που διώκεται για τη δράση του υπέρ της ελευθερίας. Εδώ έχουμε τέσσερα έννομα αγαθά, αξίες οι οποίες θεωρούνται προϋποθέσεις για μια ελεύθερη ανάπτυξη προσωπικότητας. Είναι η ανενόχλητη απόλαυση της ζωής, της τιμής, της ελευθερίας και της μη ύπαρξης διακρίσεων. Στο άρθρο 5α εισάγει το δικαίωμα στην πληροφοριακή ελευθερία. Κατά το άρθρο 6 λέει ότι κανένας δεν συλλαμβάνεται και δεν φυλακίζεται χωρίς ένταλμα. Το άρθρο 7 αναφέρει ότι έγκλημα δεν υπάρχει ούτε ποινή επιβάλλεται χωρίς νόμο που να ισχύει πριν από την τέλεση της πράξης και να ορίζει τα στοιχεία της. Στο άρθρο 7.2 αναφέρεται ότι τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας ή άσκηση ψυχολογικής βίας καθώς και κάθε άλλη ανθρώπινη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, απαγορεύονται και τιμωρούνται όπως ο νόμος ορίζει. Θανατική ποινή δεν επιβάλλεται. ΓΙΑΤΙ ΟΛΑ ΤΑ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΔΕΝ ΤΑ ΒΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΠΟΙΝΙΚΟ ΚΩΔΙΚΑ? Γιατί στο Σύνταγμα υπάρχει άλλη διαδικασία αλλαγής αυτών των όρων απ ότι στον ποινικό κώδικα. 14. άρθρο 16: ελευθερία τέχνης και επιστήμης 8

Η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες. Η κριτική σκέψη και η έρευνα στηρίζονται στην ελευθερία και γι αυτό υπάρχει το Πανεπιστήμιο. Βέβαια δεν απαλλάσσονται από την υπακοή στο Σύνταγμα. Το Σύνταγμα είναι το όριο στο οποίο πάντα αναφερόμαστε. Παράγραφος 2 του άρθρου 16: η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους με σκοπό την ηθική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων. άρθρο 16 παράγραφος 5: τα Πανεπιστήμια δεν είναι κρατικά είναι δημόσια. Η σχέση μεταξύ δημοσίου και κρατικού είναι διαφορετική. Η σημασία να είναι κάτι δημόσιο, άρα να χρηματοδοτείται από το δημόσιο, αλλά να έχει συνθήκες αυτοτέλειας είναι εντελώς διαφορετικές από ένα φορέα όπου όλοι διορίζονται από ένα κρατικό λειτουργό, διότι είναι άμεσα συνδεδεμένοι με τις λειτουργίες της δημόσιας διοίκησης. Έτσι λοιπόν κρατικό θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε άπτεται αμέσως λειτουργικών αναγκών της διοίκησης ενώ δημόσιο είναι εκείνο το οποίο καλλιεργεί τα λεγόμενα δημόσια αγαθά. 15. Άρθρο 17 Κανένας δεν στερείται την ιδιοκτησία του παρά μόνο για δημόσια ωφέλεια. Τι σημαίνει αυτό; Η δημόσια απαλλοτροίωση επιτρέπεται στο βαθμό που επιτυγχάνεται ένα γενικό συμφέρον αλλά πάντα με αποζημίωση. 16. Άρθρο 19: Το απόρρητο της επικοινωνίας. 17.Άρθρο 20 Η αρχή της παροχής έννομης προστασίας. 9

Να μη στερείται κανείς της δυνατότητας και του δικαιώματος να προσφεύγει στη δικαιοσύνη. 18. Άρθρο 21-24 Από το άρθρο 21-24 έχουμε τα κοινωνικά δικαιώματα. Τα κοινωνικά δικαιώματα είναι για τα εκάστοτε μέλη μια κοινωνικής ομάδας. Η δημοκρατία στην οποία ζούμε είπαμε ότι είναι μία κοινοβουλευτική αντιπροσωπευτική δημοκρατία που την ονομάζουμε κράτος δικαίου, όπου ισχύει η αρχή της νομιμότητας. Εδώ το Σύνταγμα συνδέει όλα τα δικαιώματα με ένα μόρφωμα το οποίο ονομάζουμε κοινωνικό κράτος δικαίου. Δηλαδή, ένα κράτος στο οποίο η εξουσία έχει παρεμβατικό χαρακτήρα, ώστε να μπορούν να πραγματωθούν όλα αυτά τα κοινωνικά αγαθά και αξίες τις οποίες έχει προτάξει στα προηγούμενα άρθρα. Όλα αυτά για να γίνουν χρειάζονται ρυθμιστικές παρεμβάσεις. Έτσι, λοιπόν όταν έχουμε να κάνουμε με ένα κοινωνικό κράτος δικαίου θα πρέπει οι βασικές πολιτικές μας επιλογές να μην το καταργούν. Και επίσης είναι άλλο να κάνω λάθος επιλογές από βούληση και να μην πραγματώνονται τα αγαθά και άλλο να μην έχω τα μέσα για την πραγμάτωσή τους. Το Σύνταγμα, από τη σκοπιά της Φιλοσοφίας του Δικαίου, είναι ένα νομικό θεμέλιο, το οποίο έχει φτάσει στο σημείο να άρει ουσιαστικά στην πράξη τις αγεφύρωτες διαφορές που υπήρχαν παλιά μεταξύ θετικισμού και φυσικού δικαίου. Εκφράζει πολιτική βούληση αλλά και ηθικές αξίες. Είναι μια σύμπραξη αρχών της δικαιοσύνης, της ηθικής, πολιτικών που χαρακτηρίζουν τον 20ο αι. αλλά και ενός σεβασμού προς τα μέσα του δικαίου. 10

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Πατρών, Παρούσης Μιχαήλ 2015. «Φιλοσοφία του Δικαίου. Το Σύνταγμα του 1975: τα μέρη του και το περιεχόμενό του». Έκδοση: 1.0. Πάτρα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: https://eclass.upatras.gr/courses/phil1918/ Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 11

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Πατρών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 12