Αριστοτέλης - «Πολιτικά»

ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ «ΣΥΝ ΑΘΗΝΑ» Αριστοτέλης - «Πολιτικά» Βιβλίο ΙΙΙ Παρασκευή Φετά 9/4/2016 Ομάδα Μελέτης Αριστοτελικών Κειμένων

1

Αριστοτέ λης «Πολιτικά» - Βιβλι ο ΙΙΙ Κεφάλαιο 1: Η έννοια του πολίτη Το πρώτο κεντρικό θέμα που απασχολεί τον Αριστοτέλη στο βιβλίο III των «Πολιτικών» είναι η έννοια του πολίτη. Αν θέλουμε, μας λέει, να αναλύσουμε και να μελετήσουμε τα πολιτεύματα, πρέπει πρώτα να ορίσουμε τι είναι πόλη και τι πολίτης. Αφού η πόλη αποτελείται από το πλήθος των πολιτών της, πρέπει πρώτα από όλα να εξετάσουμε τι είναι ο πολίτης. Τι εννοούμε, λοιπόν, με τον όρο «πολίτης»; Ποιος μπορεί να αποκαλείται αληθινός πολίτης μιας πόλης; Κατά τον Αριστοτέλη και σύμφωνα με την αρχαία ελληνική αντίληψη, πολίτης δεν είναι κάποιος επειδή κατοικεί σε μια πόλη (πχ. δεν είναι πολίτες οι μέτοικοι ή οι δούλοι), ούτε τα παιδιά ούτε οι γέροντες, οι εξόριστοι ή όσοι έχουν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώματα. Αποκλείοντας όλους αυτούς, ο Αριστοτέλης αναζητά τον ακριβή ορισμό του πολίτη που δεν περιέχει καμιά ατέλεια και δεν επιδέχεται βελτίωση: «ζητοῦμεν γὰρ τὸν ἁπλῶς πολίτην καὶ μηδὲν ἔχοντα τοιοῦτον ἔγκλημα διορθώσεως δεόμενον», 1274a. Έτσι, λοιπόν, παρατηρεί ότι το κύριο γνώρισμα του πολίτη είναι το δικαίωμα να συμμετέχει στην απονομή δικαιοσύνης και στα δημόσια αξιώματα. Πολίτης, κατά τον Αριστοτέλη, είναι εκείνος που συμμετέχει είτε στη βουλευτική είτε στη δικαστική εξουσία και πόλη το σύνολο των πολιτών ικανό να εξασφαλίσει αυτάρκεια ζωής: «ᾧ γὰρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς ἢ κριτικῆς, πολίτην ἤδη λέγομεν εἶναι ταύτης τῆς πόλεως, πόλιν δὲ τὸ τῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανὸν πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς, ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν» (1275b). Ο Αριστοτέλης στη συνέχεια εύστοχα σημειώνει ότι ο πολίτης του ενός πολιτεύματος διαφέρει από τον πολίτη ενός άλλου. Γι αυτό και ο ορισμός που δόθηκε παραπάνω, όπως εξηγεί, ισχύει κυρίως για τα δημοκρατικά πολιτεύματα καθώς σε αυτά ο πολίτης συμμετέχει στην άσκηση της εξουσίας. Κεφάλαιο 2: Περαιτέρω προσδιορισμοί του όρου «πολίτης» «Είναι άραγε η καταγωγή εκείνη που καθορίζει ποιος είναι πολίτης;», αναρωτιέται ο φιλόσοφος. Συνήθως χαρακτηρίζεται πολίτης εκείνος που κατάγεται από γονείς που και οι δύο είναι πολίτες. Για τον Αριστοτέλη, ωστόσο, δεν είναι η καταγωγή που καθιστά κάποιον πολίτη αλλά η συμμετοχή του ατόμου μέσα στην εξουσία: «ὁ γὰρ κοινωνῶν τῆς τοιᾶσδε ἀρχῆς πολίτης ἐστίν, ὡς ἔφαμεν», 1276a. Επιπλέον, μπορούμε άραγε να θεωρήσουμε πολίτη κάποιον που απέκτησε αυτή την ιδιότητα άδικα (πχ κάποιος που συμμετέχει σε μια επανάσταση που μεταβάλλει το πολίτευμα); Ο Κλεισθένης ο Αθηναίος, παραδείγματος χάριν, μετά την εκδίωξη των τυράννων ενέγραψε στα μητρώα της πόλης πολλούς ξένους, δούλους και μέτοικους. Όλοι αυτοί έγιναν πολίτες δίκαια άραγε ή άδικα; Γιατί το άδικο εξισώνεται με το ψεύδος. Επειδή όμως βλέπουμε και μερικούς που είναι άρχοντες άδικα, για τους οποίους δεν 2

λέμε ότι κατέχουν άδικα το αξίωμά τους, είναι φανερό πως και τούτους πρέπει να τους ονομάζουμε πολίτες, εξηγεί ο Αριστοτέλης. Επίσης, τι συμβαίνει με τον όρο «πολίτης» όταν υπάρχει μια μεταβολή πολιτεύματος; Όταν, πχ, από ολιγαρχικό ή τυραννικό το πολίτευμα γίνει δημοκρατικό. Υπάρχουν τότε μερικοί που δεν θέλουν να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους, με το επιχείρημα ότι δεν τις καθόρισε η πόλη αλλά ο τύραννος. Η αιτία της απορίας αυτής είναι η εξής: Πότε λέγεται ότι μια πόλη παραμένει η ίδια και πότε δεν είναι η ίδια αλλά άλλη («πότε χρὴ λέγειν τὴν πόλιν εἶναι τὴν αὐτὴν ἢ μὴ τὴν αὐτὴν ἀλλ ἑτέραν», 1276a); Η πιο επιφανειακή εξέταση αυτής της απορίας αναφέρεται στον τόπο και τους ανθρώπους. Κι όταν όμως οι άνθρωποι κατοικούν στον ίδιο τόπο, πότε πρέπει να θεωρεί κανείς ότι αποτελούν μια πόλη; Ο Αριστοτέλης ορθώς παρατηρεί ότι είναι, κατά συνέπεια, πολλές οι εκδοχές του όρου «πόλη», ανάλογα με το κριτήριο που λαμβάνουμε υπόψη. Κεφάλαιο 3: Πότε μια πόλη θεωρείται ίδια; Η έκταση της πόλης, το μέγεθος του πληθυσμού καθώς και το κατά πόσο συμφέρει να αποτελείται από μία ή από περισσότερες εθνότητες είναι θέματα που δεν πρέπει να διαφεύγουν την προσοχή του πολιτικού. Πότε, λοιπόν, μια πόλη θεωρείται ίδια; Ακόμα κι αν το ίδιο γένος ανθρώπων κατοικούν στον ίδιο τόπο, θα λέγαμε άραγε ότι είναι ίδια η πόλη, παρ όλο που συνεχώς άλλοι πεθαίνουν κι άλλοι γεννιούνται; Επιπλέον, αν η πόλη είναι κοινωνία πολιτών βάσει πολιτεύματος, όταν το πολίτευμα μεταβληθεί-όπως αναφέρθηκε προηγουμένως-θα πρέπει να θεωρηθεί ίδια η πόλη; Όχι, κατά τον Αριστοτέλη, η πόλη σε αυτήν την περίπτωση είναι διαφορετική, όπως στο θέατρο που ο ίδιος χορός αλλάζει και από κωμικός γίνεται τραγικός. Για τον Αριστοτέλη ίδια είναι η πόλη που το πολίτευμά της παραμένει αμετάβλητο: «φανερὸν ὅτι μάλιστα λεκτέον τὴν αὐτὴν πόλιν εἰς τὴν πολιτείαν βλέποντας», 1276a. Σε όλες τις υπόλοιπες περιπτώσεις δεν μπορούμε να πούμε ότι παραμένει αναλλοίωτη. Το κατά πόσο, τώρα, έχει υποχρέωση μια πόλη να εκτελεί τις υποχρεώσεις της εφόσον έχει μεταβληθεί το πολίτευμα είναι ένα άλλο θέμα που δεν απασχολεί τον φιλόσοφο σε αυτό το σημείο. Κεφάλαιο 4: Ποια είναι η αρετή του πολίτη; Είναι η ίδια με αυτή του καλού ανθρώπου; Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τη μεταφορά του καραβιού και των ναυτικών στην προσπάθειά του να ορίσει την αρετή που πρέπει να χαρακτηρίζει τον ιδανικό πολίτη (1276β). Παρά το ότι το κάθε μέλος του πληρώματος σε ένα πλοίο έχει μια διαφορετική αρμοδιότητα, στόχος όλων είναι η ευόδωση του ταξιδιού. Με τον ίδιο τρόπο, η 3

διατήρηση της κοινωνίας είναι ο στόχος των πολιτών παρά τους ποικίλους ρόλους που μπορεί να έχει ο καθένας μέσα στην κοινωνία: «ὁμοίως τοίνυν καὶ τῶν πολιτῶν, καίπερ ἀνομοίων ὄντων, ἡ σωτηρία τῆς κοινωνίας ἔργον ἐστί, κοινωνία δ ἐστὶν ἡ πολιτεία» 1276b. Επειδή όμως υπάρχουν περισσότερες από μια μορφές πολιτειών, η τέλεια αρετή του ιδανικού πολίτη μπορεί να μην είναι η ίδια πάντα. Έτσι, λοιπόν, ο χρηστός πολίτης μπορεί να μην έχει την ίδια αρετή με τον καλό άνθρωπο, ο οποίος κατέχει την τέλεια αρετή. Αληθεύει ότι η πόλη αποτελείται από ανόμοια είδη ανθρώπων και σίγουρα δεν μπορούν όλοι να κατέχουν την τέλεια αρετή, οφείλουν όμως να κατέχουν την αρετή του σωστού πολίτη, αν πρόκειται η πόλη να λειτουργεί εύρυθμα: «εἰ γὰρ ἀδύνατον ἐξ ἁπάντων σπουδαίων ὄντων εἶναι πόλιν, δεῖ γ ἕκαστον τὸ καθ αὑτὸν ἔργον εὖ ποιεῖν, τοῦτο δὲ ἀπ ἀρετῆς: ἐπειδὴ ἀδύνατον ὁμοίους εἶναι πάντας τοὺς πολίτας, οὐκ ἂν εἴη μία ἀρετὴ πολίτου καὶ ἀνδρὸς ἀγαθοῦ», 1277a. Επίσης, ο άρχοντας και ο πολίτης έχουν διαφορετική αρετή. Είναι, ωστόσο, σημειώνει ο Αριστοτέλης, σημαντικό το να μπορεί κανείς τόσο να άρχει όσο και να άρχεται και η αρετή του χρηστού πολίτη έγκειται στο να μπορεί εξίσου καλά να είναι άρχοντας και αρχόμενος: «πολίτου δοκεῖ δοκίμου ἡ ἀρετὴ εἶναι τὸ δύνασθαι καὶ ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι καλῶς» (1277a). Ο Αριστοτέλης ονομάζει «πολιτικήν αρχήν» την εξουσία όπου ο άρχοντας άρχει στους ομοίους του και στους ελεύθερους. Αυτή την εξουσία πρέπει να μάθει ο άρχοντας, πρώτα ως αρχόμενος ο ίδιος. Η ιδιαίτερη αρετή του άρχοντα είναι η φρόνηση («ἡ δὲ φρόνησις ἄρχοντος ἴδιος ἀρετὴ μόνη», 1277b), ενώ όλες οι υπόλοιπες αρετές -όπως η γενναιότητα, η δικαιοσύνη κτλπρέπει να είναι κοινές τόσο στους άρχοντες όσο και στους αρχόμενους. Η ιδιαίτερη αρετή του αρχόμενου είναι η πραγματική εμπιστοσύνη προς τον άρχοντα («δόξα αληθής», 1277b). Από όλα τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι κατά τον Αριστοτέλη η αρετή του καλού ανθρώπου δεν ταυτίζεται απαραίτητα με αυτή του καλού πολίτη. Κεφάλαιο 5: Μπορούν να θεωρηθούν πολίτες αυτοί που ασκούν βαρέα επαγγέλματα; Η τελευταία απορία που απασχολεί τον Αριστοτέλη σχετικά με την έννοια του πολίτη είναι: Πραγματικός πολίτης είναι μόνο εκείνος που έχει δικαίωμα να αναλαμβάνει αξίωμα ή πρέπει να συμπεριλάβουμε και εκείνους που ασκούν βαρέα επαγγέλματα και που γι αυτόν τον λόγο δεν μπορούν να συμμετέχουν στην άσκηση της εξουσίας; Κατά τον Αριστοτέλη, το άριστο πολίτευμα δεν πρέπει να παραχωρήσει πολιτικά δικαιώματα σε κανέναν που ασκεί βαρέα επαγγέλματα («ἡ δὲ βελτίστη πόλις οὐ ποιήσει βάναυσον πολίτην», 1278a). Ο λόγος είναι ότι ένας άνθρωπος που μοχθεί για τα προς το ζην ή είναι θήτης (δηλαδή μέλος της κατώτερης κοινωνικής τάξης) δεν μπορεί να 4

καλλιεργήσει την πολιτική αρετή όπως αυτή αναλύθηκε προηγουμένως: «οὐ γὰρ οἷόν τ ἐπιτηδεῦσαι τὰ τῆς ἀρετῆς ζῶντα βίον βάναυσον ἢ θητικόν», 1278.. Αφού, λοιπόν, τα πολιτεύματα είναι περισσότερα από ένα, τότε θα πρέπει και τα είδη του πολίτη να είναι διάφορα. Είναι αλήθεια ότι υπάρχουν περισσότερα είδη πολιτών και σε κάποια πολιτεύματα οι θήτες και οι ανειδίκευτοι εργάτες είναι αναγκαστικά πολίτες. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, είναι αδύνατο στο πολίτευμα που ονομάζουμε αριστοκρατικό, παρατηρεί ο Αριστοτέλης, όπου τα πολιτικά αξιώματα δίνονται σε όσους πολίτες έχουν διακριθεί για την αρετή τους και έχουν αναγνωριστεί για την αξία τους. Υπάρχουν, λοιπόν, περισσότερα είδη πολιτών. Πολίτης, ωστόσο, ονομάζεται κυρίως εκείνος που συμμετέχει ενεργά στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας («λέγεται μάλιστα πολίτης ὁ μετέχων τῶν τιμῶν», 1278a), χωρίς αυτό απαραίτητα να σημαίνει ότι είναι και καλός ως άνθρωπος. Κεφάλαιο 6: Υπάρχει ένα πολίτευμα ή περισσότερα; Αν ναι, ποιες είναι οι διαφορές μεταξύ τους; Το επόμενο ζήτημα που εξετάζει ο Αριστοτέλης είναι κατά πόσο υπάρχει ένα πολίτευμα ή πολλά. Αυτό το ζήτημα είναι πολύ σημαντικό καθώς, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, το πολίτευμα της πόλης κυριαρχεί στα πάντα και πολίτευμα είναι η πολιτική οργάνωση: «κύριον μὲν γὰρ πανταχοῦ τὸ πολίτευμα τῆς πόλεως, πολίτευμα δ ἐστὶν ἡ πολιτεία», 1278b, όπως παρατηρεί. Σίγουρα, υπάρχουν περισσότερα πολιτεύματα ανάλογα με το ποιος ασκεί σε κάθε περίπτωση την εξουσία και με γνώμονα ποιανού το συμφέρον. Έτσι, πρέπει να αναρωτηθεί κανείς: ασκείται η εξουσία σε μια πόλη με γνώμονα το συμφέρον των αρχομένων, όπως οι επιστήμες της ιατρικής και της γυμναστικής, ή εξυπηρετεί τα συμφέροντα όσων άρχουν; Δυστυχώς, παρατηρεί ο Αριστοτέλης, στην εποχή του (όπως και στη δική μας), λόγω των ωφελημάτων από τη διαχείριση των κοινών και την άσκηση της εξουσίας, θέλουν να βρίσκονται συνεχώς οι ίδιοι στη εξουσία, λες και όσοι βρίσκονται στην εξουσία είναι πάντα υγιείς, ενώ οι πολίτες είναι πάντα ασθενείς. Και μόνο αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, παρατηρεί με μια δόση χιούμορ ο Αριστοτέλης, θα υπήρχε λόγος να επιδιώκουν την εξουσία. Όσα πολιτεύματα αποβλέπουν στο κοινό συμφέρον, διευκρινίζει ο φιλόσοφος, είναι απολύτως σωστά και δίκαια, ενώ όσα αποβλέπουν μόνο στο συμφέρον των αρχόντων είναι ελαττωματικά και αποτελούν παρεκτροπές των σωστών πολιτευμάτων γιατί είναι δεσποτικά, τη στιγμή που η πόλη είναι κοινωνία ελευθέρων πολιτών: «φανερὸν τοίνυν ὡς ὅσαι μὲν πολιτεῖαι τὸ κοινῇ συμφέρον σκοποῦσιν, αὗται μὲν ὀρθαὶ τυγχάνουσιν οὖσαι κατὰ τὸ ἁπλῶς δίκαιον, ὅσαι δὲ τὸ σφέτερον μόνον τῶν ἀρχόντων, ἡμαρτημέναι πᾶσαι καὶ παρεκβάσεις τῶν ὀρθῶν πολιτειῶν: δεσποτικαὶ γάρ, ἡ δὲ πόλις κοινωνία τῶν ἐλευθέρων ἐστίν», 1279a. 5

Κεφάλαιο 7: Ποια είναι τα πολιτεύματα και πόσα; Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει ότι στη μελέτη του θα ασχοληθεί πρώτα με τα σωστά πολιτεύματα («ορθά») γιατί αν καθοριστούν αυτά θα γίνουν φανερές και οι παρεκτροπές τους. Η γνωστή διαίρεση των πολιτευμάτων από τον Αριστοτέλη σε ορθά και μη γίνεται με μοναδικό άξονα το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου, το «κοινόν συμφέρον», όπως το ονομάζει ο ίδιος (1279a). Ποια από τα πολιτεύματα στοχεύουν στο καλό όλων; Αυτά τα πολιτεύματα πρέπει να θεωρούμε ως ορθά. Σύμφωνα λοιπόν με αυτό το κριτήριο, βασιλεία ονομάζουμε συνήθως την άσκηση της εξουσίας από έναν, άσκηση όμως που αποβλέπει στο κοινό συμφέρον. Αριστοκρατία ονομάζουμε την άσκηση της εξουσίας από λίγους, περισσότερους όμως από έναν, με σκοπό το συμφέρον της πόλης και των κατοίκων της. Όταν πολιτεύονται οι πολλοί προς το κοινό συμφέρον, τότε ονομάζεται με το κοινό όνομα όλων των πολιτευμάτων, πολιτεία. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι: το τυραννικό πολίτευμα αποτελεί παρέκκλιση της βασιλείας καθώς αποβλέπει στο ατομικό συμφέρον του μονάρχη, η ολιγαρχία της αριστοκρατίας αφού αποβλέπει προς το συμφέρον των πλουσίων ενώ η δημοκρατία της πολιτείας, καθώς αποβλέπει στο συμφέρον των φτωχών. Άξονας, λοιπόν, για την κατάταξη των πολιτευμάτων αποτελεί το κατά πόσο αυτά συμβάλλουν στο συμφέρον ολόκληρου του κοινωνικού συνόλου. Κεφάλαιο 8: Αποσαφήνιση θεμάτων σχετικών με τα πολιτεύματα Πρέπει, ωστόσο, να αποσαφηνιστούν ορισμένα θέματα που σχετίζονται με τα προαναφερθέντα πολιτεύματα γιατί, ευλόγως, δημιουργούνται αρκετές απορίες. Τι όνομα, παραδείγματος χάριν, θα δώσουμε σε ένα πολίτευμα που την πλειοψηφία αποτελούν οι πλούσιοι, οι οποίοι και ασκούν την εξουσία; Θα το ονομάζαμε δημοκρατία ή όχι; Ή σε ένα άλλο που η μειοψηφία είναι οι φτωχοί επειδή όμως είναι γενναιότεροι είναι κυρίαρχοι στην πόλη; Θα το ονομάζαμε ολιγαρχία; Σε τέτοιες περιπτώσεις οι ορισμοί που δώσαμε στα πολιτεύματα δεν φαίνονται ορθοί. Ο Αριστοτέλης σημειώνει πως είναι απλό, τυχαίο γεγονός το αν είναι κυρίαρχοι οι πολλοί ή οι λίγοι στις δημοκρατίες και τις ολιγαρχίες, γιατί παντού οι φτωχοί είναι πολλοί και οι πλούσιοι λίγοι. Έτσι προκύπτει ότι το ουσιαστικό σημείο όπου διαφέρουν η δημοκρατία και η ολιγαρχία μεταξύ τους είναι η φτώχεια και ο πλούτος: «ᾧ δὲ διαφέρουσιν ἥ τε δημοκρατία καὶ ἡ ὀλιγαρχία ἀλλήλων πενία καὶ πλοῦτός ἐστιν», 1280a. Όπου τα αξιώματα δίνονται λόγω του πλούτου, είτε περισσότεροι είτε λιγότεροι είναι οι πλούσιοι, το πολίτευμα είναι ολιγαρχία. Όπου κυριαρχούν οι φτωχοί, εκεί υπάρχει δημοκρατία. 6

Κεφάλαιο 9: Ποιος ο απώτερος σκοπός των πολιτικών κοινωνιών; Για ποιον λόγο συγκροτήθηκε μια πόλη; Για χάρη του πλούτου; Απλά για να επιβιώνει κανείς πιο εύκολα ζώντας ανάμεσα σε πολλούς; Για να ανταλλάσσουν οι κάτοικοι τα προϊόντα τους πιο αποτελεσματικά; Ή μήπως για να μπορεί να αμύνεται ως πόλη σε εχθρικές επιθέσεις ή για να επιτίθεται η ίδια; Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, για τίποτα από τα παραπάνω. Η πρώτη φροντίδα μιας πραγματικής πόλης πρέπει να είναι, όπως τονίζει, για την αρετή («ᾗ καὶ φανερὸν ὅτι δεῖ περὶ ἀρετῆς ἐπιμελὲς εἶναι τῇ γ ὡς ἀληθῶς ὀνομαζομένῃ πόλει», 1280b). Γι αυτό είναι σημαντικό να υπάρχουν καλοί νόμοι, όπως και είναι σημαντικό αυτοί που τους γράφουν να σκέφτονται σοβαρά γύρω από την πολιτική αρετή και την πολιτική διαφθορά. Ωστόσο, από μόνοι τους οι νόμοι δεν είναι αρκετοί. Ο Αριστοτέλης αναφέρει στο σημείο αυτό την γνώμη του Λυκόφρονα του σοφιστή σχετικά με τους νόμους: «Ο νόμος είναι ο εγγυητής των δικαιωμάτων του ατόμου, δεν μπορεί όμως να κάνει τους πολίτες καλούς και δίκαιους» («καὶ ὁ νόμος συνθήκη καί, καθάπερ ἔφη Λυκόφρων ὁ σοφιστής, ἐγγυητὴς ἀλλήλοις τῶν δικαίων, ἀλλ οὐχ οἷος ποιεῖν ἀγαθοὺς καὶ δικαίους τοὺς πολίτας», 1280b). Ο στόχος της πόλης είναι να παρέχει τις προϋποθέσεις για να γίνει ο άνθρωπος δίκαιος και αγαθός (1280b). Για να συσταθεί μια πόλη δεν φτάνουν ούτε μόνο τα σπίτια, ούτε να μην αδικούνται οι κάτοικοι μεταξύ τους, ούτε να υπάρχουν εμπορικές σχέσεις. Όλα αυτά είναι απαραίτητα για να υπάρξει, κι αν όμως όλα τούτα ισχύουν, πόλη δεν γίνεται αν δεν υπάρχει συμμετοχή στο ευ ζην και για τις οικογένειες και για τα γένη και για τα άτομα κι αν δεν αποσκοπεί σε ολοκληρωμένη και αυτάρκη ζωή: «[ἡ πόλις ἔστι ] ἡ τοῦ εὖ ζῆν κοινωνία καὶ ταῖς οἰκίαις καὶ τοῖς γένεσι, ζωῆς τελείας χάριν καὶ αὐτάρκους», 1280b. Κι όλα τούτα, παρατηρεί ο Αριστοτέλης, είναι αποτέλεσμα της φιλίας (έννοια που απασχόλησε έντονα τον φιλόσοφο στα «Ηθικά Νικομάχεια») γιατί η επιθυμία για συμβίωση αποτελεί φιλική διάθεση («τὸ δὲ τοιοῦτον φιλίας ἔργον: ἡ γὰρ τοῦ συζῆν προαίρεσις φιλία», 1280b). Στόχος της πόλης, μας λέει ξεκάθαρα ο Αριστοτέλης, είναι η ευτυχισμένη ζωή: «τέλος μὲν οὖν πόλεως τὸ εὖ ζῆν», 1280b. Σκοπός, κατ επέκταση, της πολιτικής κοινωνίας είναι οι ενάρετες πράξεις των πολιτών κι όχι μόνο η μεταξύ τους συμβίωση. Κι όσοι βοηθούν περισσότερο με τις πράξεις τους στη σύσταση μιας τέτοιας κοινωνίας, θα έπρεπε να έχουν και περισσότερα δικαιώματα στην πόλη από τους άλλους, κι ας είναι αυτοί οι άλλοι πιο πλούσιοι στην περιουσία ή ανώτεροί τους. Γιατί όλοι αυτοί είναι φτωχότεροι και κατώτεροι στην πολιτική αρετή (1280b). Κεφάλαιο 10: Σε ποιον πρέπει να ανήκει η κυριαρχία της πόλης; «Στον λαό ή στους πλούσιους, ή στους ενάρετους ή στον καλύτερο από όλους, ή σε έναν τύραννο θα έπρεπε να ανήκει η κυριαρχία της πόλης;», αναρωτιέται ο Αριστοτέλης. 7

Αφού επιγραμματικά σχολιάζει την κάθε μια από αυτές τις περιπτώσεις βρίσκοντάς τες όλες λανθασμένες, ο Σταγειρίτης καταλήγει ότι οι πολλοί μάλλον πρέπει να ασκούν την εξουσία κι όχι οι άριστοι και λίγοι («δεῖ κύριον εἶναι μᾶλλον τὸ πλῆθος ἢ τοὺς ἀρίστους μὲν ὀλίγους δε», 1281a), παρόλο που αυτό, όπως ομολογεί, δεν λύνει όλα τα προβλήματα. Ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι ο λόγος για τον οποίο πρέπει να κυριαρχεί το πλήθος είναι γιατί οι πολλοί-παρά το ότι ο καθένας ξεχωριστά δεν είναι σπουδαίος-ίσως να είναι καλύτεροι από τους λίγους ως σύνολο, όπως και τα δείπνα που γίνονται με κοινή δαπάνη είναι καλύτερα από εκείνα που τα πληρώνει μόνο ένας. Διότι όταν είναι πολλοί, ο καθένας έχει ένα μέρος αρετής και φρόνησης κι όταν συγκεντρωθούν μαζί γίνονται σαν ένας άνθρωπος με πολλά χέρια και πόδια και πολλές αισθήσεις, καλύτεροι στο ήθος και στην αντίληψη (1281b). Ποια πρέπει να είναι τα κυρίαρχα δικαιώματα του πλήθους των ελευθέρων πολιτών (εκείνων που ούτε πλούσιοι είναι ούτε διακρίνονται για τις αρετές τους); Πρέπει αυτοί να αναδεικνύονται στα ανώτερα αξιώματα; Είναι κάτι τέτοιο ασφαλές για την πόλη αφού αυτοί είναι επιρρεπείς στην αδικία και λόγω αφροσύνης είναι δυνατόν να διαπράξουν εγκλήματα; Αν, από την άλλη, αποκλεισθούν από την εξουσία, η πόλη θα είναι γεμάτη εχθρούς γιατί θα υπάρχει πλήθος άτιμων και φτωχών. Άρα, τούτοι πρέπει να μετέχουν και στη βουλή και στα δικαστήρια, όχι όμως στην άσκηση αξιωμάτων. Γιατί όταν βρίσκονται μαζί συγκεντρωμένοι έχουν ικανοποιητική συναίσθηση, μόνος του όμως ο καθένας έχει κρίση ατελή («πάντες μὲν γὰρ ἔχουσι συνελθόντες ἱκανὴν αἴσθησιν.. χωρὶς δ ἕκαστος ἀτελὴς περὶ τὸ κρίνειν ἐστίν», 1281b). Κεφάλαιο 11: Δυσκολίες που προκύπτουν από τα παραπάνω Μια πρώτη δυσκολία που προκύπτει από όσα αναφέρθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο είναι η εξής: οτιδήποτε στη ζωή το κρίνουν οι αντίστοιχοι ειδικοί (πχ. τη θεραπεία ενός αρρώστου την κρίνει ένας άλλος γιατρός, τον πλοίαρχο ένας ειδικός σε θέματα ναυσιπλοΐας κτλ). Μήπως, λοιπόν, ο λαός αφού δεν είναι ειδικός πάνω στα διάφορα θέματα δεν θα έπρεπε να έχει ψήφο ούτε για τις αρχαιρεσίες, ούτε για τον καταλογισμό ευθυνών σε αυτούς που τον άρχουν; Ο Αριστοτέλης απαντά αρνητικά, ισχυριζόμενος ότι όλοι μαζί στο πλήθος είναι καλύτεροι κριτές από ότι ο καθένας ξεχωριστά κι ότι όλοι μαζί ίσως να μην είναι χειρότεροι κριτές από τους ειδικούς. Όπως ένα σπίτι, δεν θα το κρίνει μόνο ένας ειδικός στις κατασκευές αλλά κυρίως εκείνος που θα το χρησιμοποιήσει, έτσι και στην πόλη δικαίωμα στην έκφραση κρίσης πρέπει να έχουν όλοι οι πολίτες, ακόμα κι αν δεν είναι ειδικοί πάνω σε συγκεκριμένα θέματα. Μια δεύτερη δυσκολία που ανακύπτει είναι ότι μοιάζει παράλογο σε μια οργανωμένη πολιτεία να έχουν μεγαλύτερα δικαιώματα οι κακοί από τους χρηστούς πολίτες. Πάνω από όλα, ωστόσο, ο Αριστοτέλης τονίζει ότι κυρίαρχοι στην πολιτεία πρέπει να είναι όχι οι διάφοροι άρχοντες αλλά οι ορθώς κείμενοι νόμοι («δεῖ τοὺς νόμους εἶναι 8

κυρίους κειμένους ὀρθῶς», 1282b). Ο άρχοντας έχει κυριαρχική δύναμη μόνο για όσα οι νόμοι δεν είναι δυνατόν να ορίζουν λεπτομερώς. Οι νόμοι, οι οποίοι είναι ανάλογοι με τα πολιτεύματα, συμφωνούν γενικά με το πολίτευμα κι έτσι στα σωστά πολιτεύματα είναι αναγκαστικά δίκαιοι, στα δε κατά παρέκβαση, μη δίκαιοι (1282b). Κεφάλαιο 12: Σε ποιους από τους πολίτες πρέπει να απονέμονται τα πολιτικά αξιώματα; Όλες οι τέχνες και οι επιστήμες έχουν ως τελικό τους σκοπό ένα αγαθό. Αφού η πολιτική ικανότητα («πολιτική δύναμις») αποτελεί την κυριότερη όλων των επιστημών και των τεχνών, το αγαθό στο οποίο αποσκοπεί πρέπει να είναι το σημαντικότερο όλων. Ποιο, όμως, είναι αυτό; Ποιος είναι ο απώτερος σκοπός της πολιτικής ικανότητας; Το δίκαιο, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, και δίκαιο στην περίπτωση της πόλης είναι το κοινό συμφέρον: «ἔστι δὲ τὸ πολιτικὸν ἀγαθὸν τὸ δίκαιον, τοῦτο δ ἐστὶ τὸ κοινῇ συμφέρον» 1282b. Μένοντας στην έννοια του δικαίου, ο φιλόσοφος τονίζει ότι όλοι θεωρούν ότι το δίκαιο είναι κάποια ισότητα και ότι επίσης πρέπει να ισχύει ισότητα μεταξύ ίσων («δοκεῖ δὴ πᾶσιν ἴσον τι τὸ δίκαιον εἶναι», «δεῖν τοῖς ἴσοις ἴσον εἶναι φασιν», 1282b). Σε ποιους όμως εφαρμόζεται η ισότητα και σε ποιους η ανισότητα, αναρωτιέται ο Αριστοτέλης («ποίων δὴ ἰσότης ἐστὶ καὶ ποίων ἀνισότης», 1282b); Αυτή είναι η δυσκολία που απαιτεί πολιτική φιλοσοφία. Πιο συγκεκριμένα, πως πρέπει σύμφωνα με το δίκαιο πάντα να απονέμονται τα πολιτικά αξιώματα; Όχι σύμφωνα με τις προσωπικές ανισότητες και τα σημεία στα οποία διαφέρει ο καθένας από τους πολιτικούς άνδρες, μας λέει ο Αριστοτέλης, γιατί αυτές οι διαφορές δεν αποτελούν λόγο για να έχουν κάποιοι περισσότερα ή λιγότερα πολιτικά αξιώματα. Για τον Αριστοτέλη, η διεκδίκηση των πολιτικών αξιωμάτων πρέπει να γίνεται με βάση τις αρχές που συνέστησαν την πόλη. Αυτές καθορίζονται αργότερα στο Βιβλίο ΙV και είναι «η γέννηση από ελεύθερους γονείς, ο πλούτος, η παιδεία και η ευγενής καταγωγή». Γι αυτό τα πολιτικά αξιώματα πρέπει να τα διεκδικούν οι ευγενείς, οι πλούσιοι και οι ελεύθεροι: «ἀλλ ἐξ ὧν πόλις συνέστηκεν, ἐν τούτοις ἀναγκαῖον ποιεῖσθαι τὴν ἀμφισβήτησιν. διόπερ εὐλόγως ἀντιποιοῦνται τῆς τιμῆς οἱ εὐγενεῖς καὶ ἐλεύθεροι καὶ πλούσιοι», 1283a. Πρέπει να είναι ελεύθεροι και να έχουν εισοδήματα γιατί η πόλη δεν μπορεί να διατηρηθεί χωρίς τέτοιους πολίτες, δηλαδή μόνο με δούλους και φτωχούς. Πρέπει όμως να υπάρχει ταυτόχρονα δικαιοσύνη και πολιτική αρετή γιατί χωρίς αυτά η πόλη μπορεί να υπάρξει αλλά είναι αδύνατον να ευτυχήσει. Κεφάλαιο 13: Σε ποιους δικαιωματικά ανήκει η άσκηση της εξουσίας; Ποιοι έχουν το δικαίωμα να άρχουν; Φαίνεται, μας λέει ο Αριστοτέλης, στην αρχή του κεφαλαίου πως έχουν δίκαιο όλες οι κοινωνικές ομάδες που διεκδικούν πολιτικά αξιώματα: οι πλούσιοι γιατί τους ανήκει μεγαλύτερη έκταση της γης και γιατί είναι, ως επί το πλείστον, αξιόπιστοι στις εμπορικές 9

τους συναλλαγές, οι ευγενείς γιατί η ευγενική καταγωγή χαίρει εκτίμησης σε όλες τις χώρες και οι πολλοί γιατί είναι και ισχυρότεροι και πλουσιότεροι και καλύτεροι, αν συγκριθούν συνολικά με τους λιγότερους (1283a). H αρετή επίσης (δηλ. οι ενάρετοι) δίκαια διεκδικεί πολιτικά δικαιώματα καθώς η ύψιστη μορφή της, που αποκαλείται δικαιοσύνη, εμπεριέχει όλες τις άλλες αρετές. Η δικαιοσύνη αποτελεί την πιο σημαντική κοινωνική αρετή και ως βασικό στοιχείο των κοινωνικών σχέσεων είναι απαραίτητη, κατά συνέπεια όλες οι άλλες αρετές πρέπει να την ακολουθούν: «κοινωνικὴν γὰρ ἀρετὴν εἶναί φαμεν τὴν δικαιοσύνην, ᾗ πάσας ἀναγκαῖον ἀκολουθεῖν τὰς ἄλλας», 1283a. Άρα, το ερώτημα που προκύπτει από τα παραπάνω είναι: ποιοι πρέπει να άρχουν αν σε μια πολιτεία συνυπάρχουν οι ενάρετοι, οι πλούσιοι κι οι ευγενείς και μαζί με αυτούς ένα πλήθος άλλων πολιτών; Κι αν οι ενάρετοι είναι λίγοι στον αριθμό, πως θα μοιράσουμε τα αξιώματα; Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι δεν είναι σωστός κανένας από τους παραπάνω όρους με βάση τους οποίους κάποιες κοινωνικές ομάδες διεκδικούν την εξουσία (πλούτος, αρετή) γιατί το πλήθος θα μπορούσε δικαιολογημένα να αντιταχθεί σε όλους αυτούς καθώς τίποτα δεν το εμποδίζει να είναι καλύτερο σε αρετή και πλουσιότερο από τους ολίγους, όχι ως άτομα αλλά ως σύνολο (1283b). Η άσκηση λοιπόν της εξουσίας καθώς και η θέσπιση των νόμων πρέπει να γίνεται με γνώμονα το συμφέρον όλων (1283b). Η νομοθεσία για να είναι δίκαιη και σωστή πρέπει να αναφέρεται σε ίσους ως προς την καταγωγή και τις ικανότητες. Τι συμβαίνει όμως με όσους ξεχωρίζουν υπερέχοντας από τους υπόλοιπους; Ο Αριστοτέλης απαντά ότι για τους πολύ ανώτερους σε αρετή και σε πολιτική ικανότητα δεν υπάρχει νόμος. Γιατί οι ίδιοι είναι ο νόμος: «δῆλον ὅτι καὶ τὴν νομοθεσίαν ἀναγκαῖον εἶναι περὶ τοὺς ἴσους καὶ τῷ γένει καὶ τῇ δυνάμει, κατὰ δὲ τῶν τοιούτων οὐκ ἔστι νόμος: αὐτοὶ γάρ εἰσι νόμος», 1284a). Γι αυτόν το λόγο οι δημοκρατίες θεσπίζουν τον οστρακισμό. Με τον οστρακισμό-όταν το μέτρο εφαρμόζεται σωστά-διώχνονται οι πολίτες που υπερέχουν. Το ίδιο συμβαίνει και στην τυραννίδα, μόνο που εκεί κάτι τέτοιο γίνεται μετά από απόφαση του τυράννου. Το πρόβλημα αυτών που υπερέχουν είναι καθολικό σε όλες τις γνωστές κοινωνίες, μας λέει ο Αριστοτέλης προβάλλοντας διάφορα παραδείγματα τόσο από Έλληνες όσο και από βαρβάρους, και αφορά σε όλα τα πολιτεύματα ακόμη και τα σωστά. (Ηρακλής Αργοναυτική εκστρατεία) Στις πραγματικές λοιπόν ανθρώπινες κοινωνίες αυτοί που υπερέχουν είναι καλό να απομακρύνονται. Τι θα συνέβαινε όμως στην ιδανική πολιτεία, αναρωτιέται ο Αριστοτέλης, με όσους υπερείχαν σε αρετή; Στην άριστη πολιτεία, μας λέει ο φιλόσοφος, εκείνον που υπερέχει ως προς την αρετή θα πρέπει να τον υπακούουν όλοι ευχαρίστως, ώστε οι άνθρωποι τέτοιου είδους να είναι ισόβιοι βασιλείς στις πόλεις: «λείπεται τοίνυν, ὅπερ ἔοικε πεφυκέναι, πείθεσθαι τῷ τοιούτῳ πάντας ἀσμένως, ὥστε βασιλέας εἶναι τοὺς τοιούτους ἀιδίους ἐν ταῖς πόλεσιν», 1284b. 10

Κεφάλαια 14 15: Εξέταση του πολιτεύματος της βασιλείας Ας περάσουμε στη συνέχεια στην εξέταση της βασιλείας, μια που αυτή-όπως δέχεται ο Αριστοτέλης-ανήκει στα ορθά πολιτεύματα. Κατά πόσο, άραγε, συμφέρει σε μια πόλη ή χώρα να έχει βασιλιά; Μήπως άλλους λαούς συμφέρει και άλλους όχι; Υπάρχει ένα ή πολλά είδη βασιλείας; - αναρωτιέται ο Αριστοτέλης. Υπάρχουν τέσσερα είδη βασιλείας, διαπιστώνει, και ο τρόπος διακυβέρνησης δεν είναι ίδιος σε όλα. Πρώτο είδος βασιλείας είναι εκείνη των ηρωικών χρόνων όπου οι πολίτες ήσαν πρόθυμοι να άρχονται από τον βασιλιά και ο βασιλιάς ήταν δικαστής, στρατηγός και αρμόδιος για τη λατρεία των θεών. Οι πόλεις εκείνη της εποχή ήταν μικρές σε μέγεθος και η ηγεσία του ενός γινόταν πιο εύκολα δεκτή από τους πολλούς, αν αυτός ξεχώριζε από τους υπόλοιπους. Δεύτερη η βασιλεία των βαρβάρων, των μη Ελλήνων, η οποία είναι δεσποτική και κληρονομική κυρίως γιατί οι βάρβαροι είναι από τη φύση τους πιο δουλοπρεπείς από τους Έλληνες. Τρίτο είδος η ονομαζόμενη «αισυμνητεία» (που είναι αιρετή τυραννίδα). Τέταρτο είδος, η Λακωνική, η οποία είναι με απλά λόγια κληρονομική, ισόβια στρατηγία (1285a). Υπάρχει, προσθέτει τέλος, και ένα πέμπτο είδος βασιλείας, η ονομαζόμενη «παμβασιλεία», όπου ένας και μόνο είναι κυρίαρχος όλων. Με την εξέταση αυτού του είδους βασιλείας θα ασχοληθεί πιο διεξοδικά ο φιλόσοφος στο επόμενο κεφάλαιο. Το κύριο θέμα που απασχολεί τον Αριστοτέλη σχετικά με το πολίτευμα της βασιλείας είναι το εξής: συμφέρει ή όχι να υπάρχει ένας και μόνο απόλυτος μονάρχης (ένας ή πολλοί); Και επίσης, συμφέρει περισσότερο την πόλη να έχει την εξουσία ένας άριστος άνδρας ή άριστοι νόμοι (άριστος ένας ή άριστοι νόμοι); Οι υποστηρικτές της βασιλείας πρεσβεύουν ότι οι νόμοι περιλαμβάνουν γενικές μόνο διατάξεις και δεν προβλέπουν όλες τις περιπτώσεις που προκύπτουν. Γι αυτό και το άριστο πολίτευμα δεν μπορεί, κατά την γνώμη τους, να βασίζεται αποκλειστικά σε γραπτό δίκαιο. Πρέπει, ωστόσο, υποστηρίζει ο Αριστοτέλης, να υπάρχουν κάποιες γενικές διατάξεις για την άσκηση της εξουσίας. Γιατί στο νόμο δεν υπάρχει εμπάθεια ή επιθυμία ενώ κανένας άνθρωπος, ούτε ένας βασιλιάς, δεν είναι απαλλαγμένος από αυτά καθώς κάθε ανθρώπινη ψυχή τα περιέχει ως ένα βαθμό. Στις περιπτώσεις όμως που ο νόμος δεν μπορεί να κρίνει ή να κρίνει καλά, ποιος είναι καλύτερα να κρίνει; Ένας, ο άριστος, ή όλοι; Καθένας, αν συγκριθεί με τον έναν, τον άριστο, ίσως είναι χειρότερος, παρατηρεί ο Αριστοτέλης, αλλά η πόλη αποτελείται από πολλούς και σε πολλά ζητήματα είναι πιο σωστή η κρίση των πολλών από ό,τι του ενός, όποιος κι αν είναι αυτός: «καθ ἕνα μὲν οὖν συμβαλλόμενος ὁστισοῦν ἴσως χείρων: ἀλλ ἐστὶν ἡ πόλις ἐκ πολλῶν [ ]: διὰ τοῦτο καὶ κρίνει ἄμεινον ὄχλος πολλὰ ἢ εἷς ὁστισοῦν» 1286a. 11

Επιπλέον, το πλήθος διαφθείρεται λιγότερο («ἔτι μᾶλλον ἀδιάφθορον τὸ πολύ» 1286a). Γιατί η κρίση του ενός διαστρεβλώνεται από οργή ή άλλο παρόμοιο πάθος, ενώ είναι δύσκολο να οργισθούν όλοι μαζί και να κάνουν λάθος. Το πλήθος θα αποτελείται από ελεύθερους πολίτες και θα αποφασίζουν σύμφωνα με το νόμο. Αν κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατό, είναι για τον Αριστοτέλη προτιμότερο να αποφασίζουν οι αγαθοί άνδρες και πολίτες από ότι ο ένας. Με άλλα λόγια, είναι για τον Αριστοτέλη προτιμότερη η αριστοκρατία από τη βασιλεία για τις πόλεις, αρκεί να αποτελείται από αγαθούς άνδρες («σπουδαῖοι τὴν ψυχήν», 1286α). Αν κάποιος υποστηρίξει πως το καλύτερο πολίτευμα είναι η βασιλεία, τότε τι να πούμε για τα παιδιά των βασιλέων; Πρέπει, άραγε, να γίνουν και αυτά βασιλείς; Αν όμως τύχει και μοιάσουν σε μερικούς θα είναι βλαβερό. Από την άλλη, ο βασιλιάς σαν άνθρωπος που είναι δεν θα θέλει να μεταβιβάσει την εξουσία στα παιδιά του; Γιατί το να μη θέλει είναι δύσκολο και απαιτεί αρετή μεγαλύτερη από αυτήν της ανθρώπινης φύσης. Μια ακόμα απορία που προκύπτει έχει σχέση με τη δύναμη: πρέπει άραγε ο βασιλιάς να έχει στρατιωτική δύναμη με την οποία να επιβάλλεται σε όσους αρνούνται να πειθαρχήσουν; H απάντηση είναι, για τον Αριστοτέλη, θετική γιατί, ακόμα κι αν ο ίδιος ο βασιλιάς είναι καθ όλα νομοταγής, πρέπει να είναι σε θέση να προστατεύσει την εφαρμογή των νόμων. Η στρατιωτική του δύναμη πρέπει να έχει τόση ισχύ, μεγαλύτερη από του καθενός χωριστά και των περισσοτέρων μαζί, μικρότερη όμως από την ισχύ ολόκληρου του λαού. Κεφάλαιο 16: Εξέταση του πολιτεύματος της «παμβασιλείας» Στο προτελευταίο κεφάλαιο του τρίτου βιβλίου ο Αριστοτέλης περνά στην εξέταση της λεγόμενης «παμβασιλείας»: στο πολίτευμα αυτό ο βασιλιάς είναι κυρίαρχος των πάντων και κυβερνά κατά τη θέλησή του: «περὶ δὲ τῆς παμβασιλείας καλουμένης (αὕτη δ ἐστὶ καθ ἣν ἄρχει πάντων κατὰ τὴν ἑαυτοῦ βούλησιν ὁ βασιλεύς) δοκεῖ δέ τισιν» 1287a. Ο Αριστοτέλης δεν πιστεύει ότι η παμβασιλεία είναι ένα προτιμητέο πολίτευμα. Καλύτερο είναι, κατά την γνώμη του, να κυβερνά ο νόμος παρά ένας οποιοσδήποτε από τους πολίτες. Αν ωστόσο πρέπει να κυβερνούν κάποιοι, αυτοί πρέπει να γίνουν φύλακες και υπηρέτες των νόμων. Κι αν πρέπει να υπάρχουν κάποιοι άρχοντες, καλό είναι να μην υπάρχει μόνο ένας αλλά πολλοί, αφού όλοι οι πολίτες είναι όμοιοι μεταξύ τους. Ο Αριστοτέλης τάσσεται έντονα υπέρ της κυριαρχίας των νόμων. Μας λέει χαρακτηριστικά: «Όποιος παροτρύνει να κυβερνά τα πάντα ο νόμος, φαίνεται πως παροτρύνει να κυβερνούν ο θεός μόνο και η λογική, όποιος όμως παροτρύνει να κυβερνά ένας μόνο άνθρωπος, προσθέτει κι ένα θηρίο» («ὁ μὲν οὖν τὸν νόμον κελεύων ἄρχειν δοκεῖ κελεύειν ἄρχειν τὸν θεὸν καὶ τὸν νοῦν μόνους, ὁ δ ἄνθρωπον κελεύων προστίθησι καὶ θηρίον», 1287a). 12

Σπουδαιότερα από τους γραπτούς νόμους είναι τα έθιμα, τα οποία ασχολούνται, κατά τον Αριστοτέλη, με πιο σημαντικά ζητήματα. Με μεγαλύτερη ασφάλεια όμως κυβερνά ο άνθρωπος σύμφωνα με τους γραπτούς νόμους παρά σύμφωνα με τα έθιμα. Ένα ακόμα επιχείρημα κατά της παμβασιλείας είναι ότι δεν είναι εύκολο να επιβλέψει πολλά ένας και μόνο άνθρωπος, άρα κατά ανάγκη θα διορίσει περισσότερους άρχοντες. Επιπλέον, αν είναι δίκαιο να κατέχει την εξουσία ο σπουδαίος άνδρας γιατί είναι καλύτερος, τότε δύο αγαθοί άνδρες είναι καλύτεροι από τον έναν. Κεφάλαιο 17: Τελευταία σχόλια σχετικά με τη βασιλεία Όταν οι βασιλιάδες μοιράζονται την εξουσία με τους φίλους τους αποκτούν πολλά μάτια και πολλά αυτιά και χέρια και πόδια κι έτσι μπορούν να διοικούν καλύτερα. Γιατί ο φίλος είναι ίσος και όμοιος και γιατί μεταξύ ομοίων ούτε ωφέλιμο είναι ούτε δίκαιο ένας να κυριαρχεί σε όλους είτε κυβερνά με νόμους είτε χωρίς, όντας ο ίδιος νόμος. Μόνο σε μια περίπτωση δικαιολογείται για τον Αριστοτέλη κάτι τέτοιο: όταν μια οικογένεια ή και ένα μόνο άτομο συμβεί να διαφέρει τόσο σε αρετή ώστε να υπερέχει απ όλους τους άλλους μαζί, τότε δίκαια η οικογένεια αυτή φτάνει να βασιλέψει σε όλους και τούτο το άτομο να αναδειχθεί βασιλιάς (1288a). Αφού καθόρισε τα των πολιτευμάτων, ο Αριστοτέλης θα επιχειρήσει στο επόμενο βιβλίο του να μιλήσει για το άριστο πολίτευμα και πώς αυτό θεσπίζεται και εγκαθιδρύεται. 13