Το κυπριακό ζήτημα στο δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας Ομιλία για την ημερίδα της ΕΔΠΙ, 25 Μάϊου 2015, «Η πνευματική ιδιοκτησία είναι παντού!». Philippe Jougleux, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Νομικής, Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου Κυρίες, Κύριοι, Όταν συζητήθηκε για πρώτη φορά η διοργάνωση μιας ημερίδας με τίτλο «Η πνευματική ιδιοκτησία είναι παντού», μου ήρθε αμέσως στο νου ένας περίεργος παραλληλισμός με το Κυπριακό ζήτημα. Εκ πρώτης όψεως, όλοι θα συμφωνήσουν ότι τίποτα δεν ενώνει αυτά τα δύο θέματα. Ωστόσο, το κυπριακό ζήτημα έπαψε γρήγορα - εάν όντως υπήρξε ποτέ μόνο ένα ζήτημα διεθνούς δημοσίου δικαίου για και επηρεάζει πολλούς τομείς του κυπριακού δικαίου: το δίκαιο ακίνητης ιδιοκτησίας, το δίκαιο της ανάγκης από μια συνταγματική σκοπιά, το δίκαιο της παραγραφής, τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ενσωμάτωση του acquis communautaire, κλπ Θα μπορούσε άραγε να βρεθεί ένα σημείο σύγκλισης μεταξύ των δύο αυτών θεμάτων, με την έννοια ότι το κυπριακό δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας επηρεάστηκε από την δυστυχώς ιδιαίτερη Κυπριακή κατάσταση; Ι. Πνευματική ιδιοκτησία και πολιτική Θα ξεκινήσουμε με μια γενική προσέγγιση του θέματος, αναλύοντάς το με τους εξής όρους: ποια είναι η σχέση γενικά μεταξύ πνευματικής ιδιοκτησίας και πολιτικής; 1
Ξέρουμε βεβαίως ότι η πνευματική ιδιοκτησία δεν διακρίνει, καταρχάς, ανάλογα με τον σκοπό ή την αξία του έργου : προστατεύεται με τον ίδιο τρόπο ένα ρομαντικό ποίημα, ένας οδηγός χρήσης για ένα κινητό τηλέφωνο και μια πολιτική ομιλία: θεωρούνται όλα ως «φιλολογικά έργα». Ωστόσο, το άρθρο 2 του κυπριακού νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας (Ν.59/1976) περιορίζει τον ορισμό του φιλολογικού έργου 1, ώστε να εξαιρούνται ρητά από την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας οι συνεδριάσεις της Βουλής, οι δικαστικές αγορεύσεις και οι πολιτικές ομιλίες! Πρόκειται, βεβαίως, για μια ειδική περίπτωση και αμφισβητείται πολύ εάν περιλαμβάνει όλες τις συζητήσεις, συνεντεύξεις και δηλώσεις από πολιτικά πρόσωπα που αφορούν το κυπριακό. Ωστόσο, το καθεστώς αυτό συμπληρώνεται με μια δεύτερη διάταξη, στο άρθρο 7 του ίδιου νόμου, όπου ο νομοθέτης απαριθμεί μια λίστα από εξαιρέσεις της πνευματικής ιδιοκτησίας. Χρήσιμη για τον σχολιαστή και ερευνητή του κυπριακού ζητήματος αποτελεί η εξαίρεση σχετικά με την παράθεση αποσπάσματων, η οποία προσφέρει την δυνατότητα για σκοπούς άσκησης κριτικής και έρευνας να αναπαράγεται ένα έργο, αλλά μόνο εν μέρει. Επίσης, πιο συγκεκριμένα, μια άλλη εξαίρεση 2 εξουδετερώνει απόλυτα την πνευματική ιδιοκτησία ενός έργου που σχετίζεται άμεσα «με οικονομικά, πολιτικά ή θρησκευτικά θέματα επικαιρότητας», 1 «"φιλoλoγικόv έργov" σημαίvει, αvεξαρτήτως φιλoλoγικής πoιότητoς, oιovδήπoτε τωv κάτωθι ή παρoμoίωv πρoς αυτά έργωv, ήτoι- ( ) (στ) διαλέξεις, oμιλίας και κηρύγματα μη περιλαμβαvoμέvωv τωv από άμβωvoς oμιλιώv και τωv εv τη Βoυλή τωv Αvτιπρoσώπωv, τoις συvεδρίoις και Δικαστηρίoις αγoρεύσεωv». 2 «Το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας δεν περιλαμβάνει το δικαίωμα ελέγχου ( ) (ζ) της αναπαραγωγής δια του τύπου, παρουσίασης στο κοινό ( ) ή διάθεσης δημοσιευμένων άρθρων για οικονομικά, πολιτικά ή θρησκευτικά θέματα επικαιρότητας ή ραδιοτηλεοπτικώς μεταδιδομένων έργων ή άλλων αντικειμένων του ιδίου τύπου, όταν η χρήση αυτή δεν απαγορεύεται ρητά και εφόσον αναφέρεται η πηγή, συμπεριλαμβανομένου του ονόματος του δημιουργού, ή χρήση έργων ή άλλων αντικειμένων κατά την παρουσίαση της επικαιρότητας, στο βαθμό που δικαιολογείται από τον ενημερωτικό σκοπό και εφόσον αναφέρεται η πηγή, συμπεριλαμβανομένου του ονόματος του δημιουργού, εκτός εάν διαπιστωθεί ότι αυτό είναι αδύνατο» 2
«στο βαθμό που δικαιολογείται από τον ενημερωτικό σκοπό». Με αλλά λόγια, η πνευματική ιδιοκτησία δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί με τέτοιο τρόπο που να παρακωλύει την ελευθερία της έκφρασης. ΙΙ. Επισκόπηση του νομικού καθεστώτος του συμβόλου «Δεν ξεχνώ» Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποτελεί η περίπτωση του σχεδίου «Δεν ξεχνώ». Το διάσημο σχέδιο απεικονίζει την Κύπρο, με την βόρια πλευρά καλυμμένη με φρέσκο αίμα σαν να είχε περάσει μαχαίρι στο σημείο της λεγομένης «πράσινης γραμμής». Το σχέδιο έχει δημιουργηθεί το 1974 από τον Νίκο Δήμου ως μορφή διαμαρτυρίας. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να υποστηρίξουμε ότι προστατεύεται από την πνευματική ιδιοκτησία; Και ποιες θα ήταν οι πρακτικές συνέπειες μιας καταφατικής απάντησης; Εάν ο τίτλος και σλόγκαν του σχεδίου, από μόνο του, το «δεν ξεχνώ», δεν αντανακλά πρόδηλα αρκετή δημιουργική προσπάθεια για να δικαιολογηθεί μια προστασία 3, αλλά πρέπει να αναλυθεί το σύνολο της προσπάθειας : η επιλογή των χρωμάτων, ο συνδυασμός του κειμένου και του σχεδίου, η πρωτοτυπία του ίδιου του σχεδίου. Συνεπώς, και υπό το φως του κοινοτικού ορισμού της πρωτοτυπίας ως κριτηρίου κτήσης της προστασίας 4, το σχέδιο θεωρείται χωρίς αμφιβολία ως έργο. Συνεπώς ο κ. Δήμος, ως δημιουργός, λαμβάνει μια προστασία η οποία διακρίνεται σε περιουσιακά και ηθικά δικαιώματα. Ο ίδιος ο δημιουργός αναφέρει ότι οι πιο πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν καν την προέλευση του σχεδίου, ενώ το ηθικό δικαίωμα στην πατρότητα υπαγορεύει να αναφέρεται το όνομα του δημιουργού σε κάθε χρήση του έργου όταν είναι δυνατόν σε κάθε χρήση του σχεδίου. Σχετικά με τα 3 Exxon Corp. v. Exxon Insurance Consultants International Ltd [1982] Ch. 119. 4 Infopaq v Danske Dagblades Forening ECJ.C-5/08. 3
περιουσιακά δικαιώματα, ωστόσο, οι συνθήκες δημιουργίας του σχεδίου, η επανειλημμένη προσπάθεια του ίδιου του δημιουργού για την ευρεία δημοσίευση του, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι το έργο έχει καταπέσει στον δημόσιο τομέα, οδηγούν στο συμπέρασμα στο πλαίσιο των γενικών αρχών του δικαίου (estoppel) αλλά και με βάσει των μηχανισμών του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας (σιωπηρή μη αποκλειστική άδεια χρήσης χωρίς ανταμοιβή) ότι ο δημιουργός δεν είναι προσωρινά σε θέση, εάν φυσικά θα το επιθυμούσε, να απαγορεύσει την κυκλοφορία του σχεδίου. ΙΙΙ. Νομολογιακή εφαρμογή της πνευματικής ιδιοκτησίας στο πλαίσιο του κυπριακού ζητήματος Τέλος, θα ήθελα να αναφερθώ σε μια άκρως ενδιαφέρουσα δικαστική υπόθεση στην οποία αποτυπώνεται την ιδιαιτερότητα του κυπριακού ζητήματος και η επιρροή του στην πνευματική ιδιοκτησία. Στην υπόθεση Άγγελος Κυριακός Εκδόσεις Λτδ 5, το Ανώτατο δικαστήριο κλήθηκε να κρίνει μια υπόθεση που αφορούσε φωτογραφίες των κατεχομένων από τα τουρκικά στρατεύματα περιοχών οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για την εκτύπωση σειράς σχολικών βιβλίων. Οι φωτογραφίες του δημιουργού ενσωματωθήκαν στα βιβλία «η Εκκλησία της Κύπρου», «Δεν Ξεχνώ και Αγωνίζομαι» και «Γνωριμία με Κύπριους Καλλιτέχνες») χωρίς την συγκατάθεση του. Το πρωτόδικο δικαστήριο δεν είχε άλλη επιλογή παρά να επιβεβαιώνει ότι πρόκειται για προσβολή του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας του φωτογράφου, αλλά, κρίνοντας ότι δεν υπήρχε πραγματική ζημία, επιδίκασε μόνο 5 ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΛΤΔ ν. ΚΥΠΡΙΑΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, Πολιτική Έφεση Αρ.267/2009, 9/9/2013. 4
ονομαστικές αποζημιώσεις ύψους 200. Λόγω της τεράστιας έκτασης της προσβολής, η αποζημίωση θα μπορούσε εύλογα να κριθεί ως ανύπαρκτη. Γενικά, η αποζημίωση της προσβολής των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας αποτελεί ευαίσθητο θέμα, καθώς με δυσκολία μπορεί κάποιος να υπολογίσει την πραγματική ζημία που υπέστη ο δικαιούχος. Γι αυτόν τον λόγο, στην Ελλάδα για παράδειγμα, ο κανόνας είναι να αποζημιωθεί ο δικαιούχος στο διπλό της εμπορικής αξίας της άδειας που θα είχε δώσει για την εκμετάλλευση του έργου. Σχετικά με το θέμα του υπολογισμού της αποζημίωσης, η οδηγία της ΕΕ του 2004 σχετικά με την επιβολή της πνευματικής ιδιοκτησίας 6 ρυθμίζει το θέμα στο άρθρο 13 7 όπου εξηγείται ότι η αποζημίωση, αντίστοιχη προς την πραγματική ζημία, υπολογίζεται βάσει της απώλειας κερδών του δικαιούχου και του αδικαιολόγητου κέρδους του αδικοπραγούντα, συν την ηθική βλάβη του δικαιούχου. Η θέση του πρωτοδίκου δικαστηρίου, κατά συνέπεια, δεν ήταν ορθή και το Ανώτατο Δικαστήριο υπολόγισε την αποζημίωση σε 8.000. Ωστόσο, η ιδιαιτερότητα του θέματος επέβαλε μια ειδική διαχείριση και βάσει του γεγονότος ότι «όλες οι φωτογραφίες έχουν χρησιμοποιηθεί κατά τη συγγραφή σχολικών βιβλίων, που στόχο είχαν, τη διατήρηση της μνήμης των κατεχομένων εδαφών μας», το δικαστήριο αρνήθηκε να επιδικάσει τιμωρητικές αποζημιώσεις. 6 Οδηγία 2004/48/ΕC. 7 «Όταν οι δικαστικές αρχές καθορίζουν την αποζημίωση: α) λαμβάνουν υπόψη όλα τα συναφή ζητήματα, όπως τις αρνητικές οικονομικές επιπτώσεις, συμπεριλαμβανομένης της απώλειας κερδών, τις οποίες υφίσταται ο ζημιωθείς διάδικος, και τα τυχόν αδικαιολόγητα κέρδη που αποκόμισε ο παραβάτης και, εφόσον ενδείκνυται, άλλα στοιχεία, πέραν των οικονομικών, όπως η ηθική βλάβη που προκάλεσε στον κάτοχο του δικαιώματος η προσβολή ή β) εναλλακτικώς προς το στοιχείο α), δύνανται, εφόσον ενδείκνυται, να καθορίζουν την αποζημίωση ως κατ αποκοπή ποσό βάσει στοιχείων όπως τουλάχιστον το ύψος των δικαιωμάτων ή λοιπών αμοιβών που θα οφείλονταν αν ο παραβάτης είχε ζητήσει την άδεια να χρησιμοποιεί το επίμαχο δικαίωμα διανοητικής ιδιοκτησίας» 5
Με αυτόν τον τρόπο, αναγνωρίζει έμμεσα και σιωπηρά την ανάγκη οριοθέτησης της πνευματικής ιδιοκτησίας σχετικά με ένα θέμα ουσιώδες για το σύνολο της κυπριακής κοινωνίας. Συμπερασματικά, βλέπουμε ότι πράγματι η πνευματική ιδιοκτησία και το κυπριακό ζήτημα διατηρούν ορισμένες σχέσεις. Αφενός, το έντονο ρεύμα εναρμόνισης της πνευματικής ιδιοκτησίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο εμποδίζει να αναγνωριστεί σε εθνικό επίπεδο μια μεγάλη απόκλιση από τις γενικές αρχές της πνευματικής ιδιοκτησίας, ακόμη και σε ένα τόσο σημαντικό θέμα. Αφετέρου, η παραδοσιακή μεγάλη διακριτική ευχέρεια εκτίμησης που προσφέρεται στους δικαστές σε θέματα επιβολής πνευματικής ιδιοκτησίας επιτρέπει έμμεσα να δοθεί μια ειδική διαχείριση στο κυπριακό ζήτημα. 6