ΑΣΚΗΣΗ 10 Φωτοηλεκτρικό φαινόµενο Μέτρηση σταθεράς του Planck Έχετε ποτέ αναρωτηθεί ποιο φυσικό φαινόµενο κρύβεται πίσω από απλές τεχνολογικές κατασκευές που συναντούµε στην καθηµερινή ζωή όπως οι αυτόµατες πόρτες στα αεροδρόµια που ανοίγουν µόλις πλησιάσουµε ή το κοµπιουτεράκι µε το ηλιακό κύτταρο που λειτουργεί µόλις πέσει φως επάνω του χωρίς τη βοήθεια µπαταρίας; Έχετε σκεφτεί ότι στο ίδιο φυσικό φαινόµενο στηρίζεται η αρχή λειτουργίας των φωτοβολταϊκών στοιχείων τα οποία χρησιµοποιούµε για τη µετατροπή της ηλιακής ενέργειας σε ηλεκτρική; Με τα φωτοβολταϊκά έχουµε ένα καθαρό τρόπο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας που δε µολύνει το περιβάλλον. Για να δούµε λοιπόν ποιο είναι αυτό το φυσικό φαινόµενο που πρωτοπαρατηρήθηκε στο τέλος του 19 ου αιώνα. Το 1887 πρώτος ο Γερµανός φυσικός Hertz και τα επόµενα χρόνια µέχρι το 1900 και άλλοι ερευνητές παρατήρησαν πως όταν υπεριώδες φως φώτιζε την επιφάνεια κάποιων µετάλλων, ηλεκτρόνια εκδιώκονταν από την επιφάνειά τους. Αυτό το φαινόµενο το ονοµάζουµε φωτοηλεκτρικό. Το φωτοηλεκτρικό φαινόµενο το ονοµάζουµε εξωτερικό αν τα ηλεκτρόνια εκπέµπονται έξω από τη δοµή που βρίσκονταν στην αρχή όπως στην περίπτωση των µετάλλων για τα οποία µιλήσαµε παραπάνω και εσωτερικό όταν τα ηλεκτρόνια παραµένουν στο εσωτερικό της ύλης όπως στην περίπτωση κάποιων ηµιαγωγών όπου τα ηλεκτρόνια µεταπηδούν από τη ζώνη σθένους στη ζώνη αγωγιµότητας αυξάνοντας έτσι την αγωγιµότητα του υλικού. Η κλασσική κυµατική θεωρία για το φως που κυριαρχούσε εκείνη την εποχή δεν µπορούσε να εξηγήσει αυτό το φαινόµενο. Σύµφωνα µε τη θεωρία αυτή όσο περισσότερο φως έπεφτε στο µέταλλο τόσο περισσότερο θα επιτάχυνε τα ηλεκτρόνια και θα τα ανάγκαζε να φύγουν από το µέταλλο µε περισσότερη ενέργεια. Αντίθετα το πείραµα έδειχνε ότι: 1) Η κινητική ενέργεια των εκπεµπόµενων ηλεκτρονίων είναι ανεξάρτητη από το πόσο ισχυρός γινόταν ο φωτισµός του µετάλλου. Επίσης σύµφωνα µε την κυµατική θεωρία, η ενέργεια την οποία έχουν τα ηλεκτρόνια καθώς βγαίνουν από το µέταλλο δε θα έπρεπε να εξαρτάται από τη συχνότητα της ακτινοβολίας που φώτιζε το µέταλλο (δηλαδή από το εάν πάνω στο µέταλλο ρίχνουµε κόκκινο, µώβ ή υπεριώδες φως). Όµως το πείραµα έδειχνε ότι: 2) Τα εκπεµπόµενα ηλεκτρόνια έχουν µέγιστη κινητική ενέργεια που εξαρτάται από τη συχνότητα της προσπίπτουσας ακτινοβολίας και µάλιστα 3) Κάτω από µια ορισµένη συχνότητα κανένα ηλεκτρόνιο δεν εγκαταλείπει το µέταλλο όσο µεγάλη και αν είναι η ένταση της ακτινοβολίας.
Το 1905 ο Einstein έδωσε την εξήγηση του φωτοηλεκτρικού φαινοµένου χρησιµοποιώντας την έννοια της κβάντωσης, που είχε εισάγει ο Planck, την ίδια εποχή που έβαζε και τα θεµέλια για την ειδική θεωρία της σχετικότητας. Μάλιστα για τις δύο του αυτές εργασίες ο Einstein τιµήθηκε το 1921 µε το βραβείο Nobel για τη φυσική. Ο Einstein λοιπόν έβλεπε την ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία σαν βροχή από σωµατίδια, τα φωτόνια. Μονοχρωµατική ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία µε συχνότητα του ηλεκτροµαγνητικού κύµατος ν, αποτελείται από φωτόνια που καθ ένα έχει ενέργεια Ε=hν (1) Όπου h=6.63x10-34 Joule sec η σταθερά του Planck. Έτσι έχουµε τη σωµατιδιακή θεωρία για τη φύση του φωτός σε αντιδιαστολή µε την παλαιότερη κλασσική κυµατική θεωρία για το φως. Σύµφωνα λοιπόν µε τη θεωρία του Einstein, για να εκδιωχθεί ένα ηλεκτρόνιο από το µέταλλο χρειάζεται ενέργεια W εξ για να υπερνικήσει τις ελκτικές δυνάµεις που το κρατούν µέσα στο µέταλλο. Το W εξ το ονοµάζουµε έργο εξαγωγής και εξαρτάται µόνο από το είδος του µετάλλου. Όταν φωτίζουµε το µέταλλο µε ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία συχνότητας ν, µια βροχή από φωτόνια ενέργειας hν πέφτουν πάνω στο µέταλλο. Ένα ηλεκτρόνιο του µετάλλου είτε απορροφά όλη την ενέργεια hν ενός φωτονίου ή τίποτε. Αν η ενέργεια αυτή είναι µεγαλύτερη από την ενέργεια W εξ που χρειάζεται το ηλεκτρόνιο να διαφύγει από το µέταλλο και το ηλεκτρόνιο την απορροφήσει, εξέρχεται από το µέταλλο και η επιπλέον τού W εξ ενέργεια που απορρόφησε το ηλεκτρόνιο µετατρέπεται σε κινητική του ενέργεια. Η κινητική λοιπόν ενέργεια που θα έχει το ηλεκτρόνιο βγαίνοντας από το µέταλλο θα είναι: 1 2 E = mυ = hν W (2) κ εξ 2 Αν η ενέργεια hν του φωτονίου είναι ίση µε το έργο εξαγωγής W εξ τότε το ηλεκτρόνιο µόλις και φεύγει από το µέταλλο µε µηδενική κινητική ενέργεια ενώ αν hν< W εξ το ηλεκτρόνιο δεν µπορεί να βγει έξω από το µέταλλο. Η εξίσωση 2 είναι γνωστή ως φωτοηλεκτρική εξίσωση του Einstein. Η πειραµατική διάταξη που θα χρησιµοποιήσουµε για τη µελέτη του φωτοηλεκτρικού φαινοµένου είναι µια συσκευή µε µια φωτοδίοδο. Αποτελείται από δύο ηλεκτρόδια που βρίσκονται µέσα σε αερόκενο γυάλινο σωλήνα. Το ένα ηλεκτρόδιο έχει µια φωτοευαίσθητη επιφάνεια (ένα µέταλλο από το οποίο θα φύγουν τα ηλεκτρόνια) που το ονοµάζουµε φωτοκάθοδο. Το άλλο ηλεκτρόδιο το ονοµάζουµε άνοδο. Όταν ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία κατάλληλης συχνότητας φωτίσει τη φωτοκάθοδο, απελευθερώνει ηλεκτρόνια από αυτήν, που καθώς κινούνται προς την άνοδο, παράγουν ρεύµα που
το ονοµάζουµε φωτοηλεκτρικό. Τα ηλεκτρόνια συσσωρεύονται στην άνοδο και την φορτίζουν αρνητικά. Όσο περισσότερα ηλεκτρόνια µαζεύονται στην άνοδο τόσο περισσότερο αρνητικά φορτίζεται αυτή και τόσο περισσότερο αυξάνει η τάση V µεταξύ ανόδου και φωτοκαθόδου. Η τάση αυτή εµποδίζει τα καινούργια ηλεκτρόνια που φεύγουν από την φωτοκάθοδο να φτάσουν στην άνοδο. Υπάρχει µια τιµή τάσης V ο στην οποία το φωτοηλεκτρικό ρεύµα µηδενίζεται και την οποία ονοµάζουµε τάση αποκοπής. Γνωρίζοντας την τάση αποκοπής µπορούµε να προσδιορίσουµε την κινητική ενέργεια που έχουν τα ηλεκτρόνια που φεύγουν από τη φωτοκάθοδο γιατί η τάση αποκοπής είναι η διαφορά δυναµικού εκείνη που χρειάζεται για να µηδενιστεί η ταχύτητά τους. Όσο µεγαλύτερη ενέργεια έχουν τα ηλεκτρόνια όταν φεύγουν από το µέταλλο τόσο µεγαλύτερη θα είναι η τάση αποκοπής η οποία τα εµποδίζει να φτάσουν στην άνοδο. Όταν έχουµε φτάσει στην τάση αποκοπής κανένα ηλεκτρόνιο δεν φτάνει στην άνοδο, οπότε ισχύει Ε κ =V ο e όπου e=1.6x10-19 Cb, είναι το φορτίο του ηλεκτρονίου. Έτσι η εξίσωση 2 γίνεται: h Wεξ Voe= hν Wεξ Vo = ν (3) e e Αν ρίξουµε λοιπόν πάνω στη φωτοκάθοδο δέσµες φωτός διαφορετικής συχνότητας και για κάθε δέσµη µετρήσουµε την τάση αποκοπής V ο, και φτιάξουµε τη γραφική παράσταση V ο σα συνάρτηση του ν, θα πάρουµε µια ευθεία µε κλίση h/e και διατοµή W εξ /e. ιαβάστε το παρακάτω πρακτικό πρόβληµα το οποίο είναι σχετικό µε την εργαστηριακή σας άσκηση. Αφού το σκεφτείτε προσπαθήστε να απαντήσετε στις ερωτήσεις του. Πρακτικό πρόβληµα Θέλεις να τραβήξεις καλλιτεχνικές φωτογραφίες µε την φωτογραφική σου µηχανή, οπότε είναι πολύ σηµαντικό να µετρήσεις την ένταση του φωτός, που έρχεται από τα διάφορα αντικείµενα που υπάρχουν στο θέµα που θέλεις να φωτογραφήσεις. Η ένταση του φωτός µετριέται µε ένα φωτόµετρο. Για να κατασκευάσεις ένα απλό φωτόµετρο θα χρειαστείς µια φωτοδίοδο όπως αυτή που είδαµε στη θεωρία, η οποία θα µετατρέπει το φως (ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία) σε φωτοηλεκτρικό ρεύµα και ένα αµπερόµετρο για να µετράς το φωτοηλεκτρικό ρεύµα. Σου δίνουν δύο φωτοδιόδους. Η πρώτη έχει µέταλλο µε έργο εξαγωγής W εξ 1 =5.5x10-19 Joule και η δεύτερη W εξ 2 =2.5x10-19 Joule. 1) Ποια από τις δύο είναι κατάλληλη για να φτιάξεις το φωτόµετρό σου και γιατί; (αν δεν µπορείς να απαντήσεις στην ερώτηση αυτή απάντησε πρώτα την ερώτηση (2) παρακάτω και µετά ξαναπροσπάθησε να απαντήσεις την (1)) Υπόδειξη: Το φωτογραφικό σου φιλµ είναι ευαίσθητο και άρα µπορεί να καταγράψει φως µε εύρος συχνοτήτων από ν κοκ. =4.3 x10 14 Hz που αντιστοιχεί σε κόκκινο φως έως ν υπερ. = 8x10 14 Hz που αντιστοιχεί σε υπεριώδες φως. 2) Υπολόγισε πρώτα, χρησιµοποιώντας τη σχέση (1) της θεωρίας, πόση είναι η ενέργεια Ε κοκ. ενός φωτονίου που αντιστοιχεί σε κόκκινο φως και πόση η ενέργεια
Ε υπερ. ενός φωτονίου στην υπεριώδη περιοχή του ηλεκτροµαγνητικού φάσµατος. Ποιο από τα δύο φωτόνια έχει µεγαλύτερη ενέργεια; Για να είναι χρήσιµη η φωτοδίοδος για την κατασκευή φωτοµέτρου πρέπει το µέταλλό της να έχει έργο εξαγωγής τέτοιο ώστε πέφτοντας πάνω του φωτόνια από την κόκκινη έως την υπεριώδη περιοχή του ηλεκτροµαγνητικού φάσµατος να έχουν την δυνατότητα να βγάλουν ηλεκτρόνια από το µέταλλο και να δηµιουργήσουν φωτοηλεκτρικό ρεύµα το οποίο θα µετρήσεις µε το αµπερόµετρο. Μπορείς τώρα να απαντήσεις την ερώτηση 1; 3) Η συχνότητα και το µήκος κύµατος ενός φωτονίου είναι µεγέθη αντιστρόφως ανάλογα και συνδέονται µε τη σχέση λ=c/ν όπου c=3x10 8 m/sec η ταχύτητα του φωτός στο κενό. Χρησιµοποιώντας τη σχέση αυτή βρείτε το µήκος κύµατος του κόκκινου και του υπεριώδους φωτονίου της προηγούµενης ερώτησης. 4) Μπροστά από τη φωτοδίοδό µας βάζουµε ένα κόκκινο φίλτρο ώστε να µελετήσουµε την ένταση του κόκκινου µόνο φωτός που έρχεται από το θέµα φωτογράφησής µας. Επιτρέπουµε λοιπόν µόνο στα «κόκκινα» φωτόνια να πέσουν στο µέταλλο της φωτοδιόδου. Έχετε ήδη υπολογίσει στο ερώτηµα (2) την ενέργεια των κόκκινων φωτονίων και ξέρετε το έργο εξαγωγής του µετάλλου της φωτοδιόδου που χρησιµοποιείτε. Μπορείτε να υπολογίσετε την ενέργεια µε την οποία εξέρχονται από το µέταλλο της φωτοδιόδου τα ηλεκτρόνια; Πειραµατική διαδικασία α) Συσκευές που θα χρησιµοποιηθούν στο πείραµα: µια συσκευή µε φωτοδίοδο, µια λάµπα ατµών υδραργύρου (Hg), ένα φράγµα περίθλασης, χρωµατικά φίλτρα (κίτρινο και πράσινο) και φίλτρα περιορισµένης διέλευσης φωτός. β) Αρχικές ρυθµίσεις πειραµατικών συσκευών : 1) Για βολτόµετρο θα χρησιµοποιήσετε ένα ψηφιακό πολύµετρο. Συνδέστε το ψηφιακό πολύµετρο στις υποδοχές µε την ένδειξη output στη συσκευή της φωτοδιόδου. Προσέξτε ώστε να συνδέσετε το com του βολτοµέτρου στην υποδοχή µε το σύµβολο της γείωσης. Χρησιµοποιήστε την κλίµακα των 2Volt. Συσκευή µε Φωτοδίοδο Λευκό Πέτασµα Φράγµα Περίθλασης Λάµπα Hg
2) Κατευθύνετε τη δέσµη φωτός της λάµπας Hg, αφού περάσει από το φράγµα περίθλασης προς το λευκό πέτασµα στο µπροστινό µέρος της συσκευής της φωτοδιόδου. Το φράγµα περίθλασης χρησιµοποιείται για να αναλύσουµε το φως που εκπέµπει η λάµπα στα χρώµατα από τα οποία αποτελείται. Το λευκό πέτασµα έχει πάνω του µια φθορίζουσα ουσία και µας επιτρέπει να δούµε και το υπεριώδες φως που εκπέµπει η λάµπα υδραργύρου σα µια µωβ αµυδρή γραµµή. Έτσι πάνω στο λευκό πέτασµα θα διακρίνετε πέντε διαφορετικά χρώµατα. 3) Ανασηκώστε το κυλινδρικό προστατευτικό κάλυµµα φωτός που υπάρχει πίσω από το λευκό πέτασµα και ρυθµίστε τη συσκευή της φωτοδιόδου στρίβοντάς την έτσι ώστε το χρώµα που πέφτει στην οπή του λευκού πετάσµατος να πέφτει και στην οπή της φωτοδιόδου. Τοποθετήστε ξανά το κυλινδρικό προστατευτικό κάλυµµα φωτός στην αρχική του θέση. Ανοίξτε τη συσκευή θέτοντας τον διακόπτη στη θέση on. Μετρήσεις και επεξεργασία 1) Για κάθε χρώµα που ρίχνετε στην οπή του φωτοκύτταρου, καταγράψτε το δυναµικό αποκοπής (ένδειξη του βολτοµέτρου) και συµπληρώστε τον παρακάτω πίνακα. Προσέξτε στην περίπτωση του κίτρινου και πράσινου χρώµατος να χρησιµοποιήσετε µπροστά από την οπή του πετάσµατος το κίτρινο και το πράσινο φίλτρο αντίστοιχα. Χρώµα Συχνότητα ν(x10 14 ) Hz Κίτρινο 5.19 Πράσινο 5.49 Μπλε 6.88 Ιώδες 7.41 Υπεριώδες 8.20 υναµικό αποκοπής V o (Volt) 2) Κάντε τη γραφική παράσταση V o =f(ν) µε βάση τις τιµές του πίνακα. 3) Από την κλίση της γραφικής παράστασης υπολογίστε τη σταθερά του Planck, h και βρείτε την % διαφορά της από τη θεωρητική τιµή της που είναι 6.63x10-34 Joule sec. 4) Από τη διατοµή της γραφικής παράστασης υπολογίστε το έργο εξαγωγής W εξ του µετάλλου.
5) Πώς επηρεάζει ο φωτισµός της οπής της συσκευής µε διαφορετικά χρώµατα, το δυναµικό αποκοπής κι εποµένως την κινητική ενέργεια των εκπεµπόµενων ηλεκτρονίων; Εξηγήστε. 6) Ρίξτε στην οπή του φωτοκύτταρου το φως πράσινου χρώµατος τοποθετώντας φυσικά µπροστά στην οπή το πράσινο φίλτρο. Τοποθετήστε το φίλτρο διέλευσης µπροστά από το πράσινο φίλτρο και ρίχτε διαδοχικά το 100%, 80%, 60%, 40% και 20% της έντασης του φωτός στην οπή της συσκευής. Προσοχή!! Κάθε φορά περιµένετε µέχρι η τάση που δείχνει το βολτόµετρο να σταθεροποιηθεί. Η τελική σταθερή τιµή είναι η τάση αποκοπής. Παρατηρήστε πως όσο µειώνεται η ένταση του φωτός τόσο µεγαλύτερος χρόνος χρειάζεται για να σταθεροποιηθεί η τάση. Γιατί; (Υπόδειξη: Σκεφτείτε ότι µικρή ένταση φωτός, δηλαδή ασθενής φωτισµός, σηµαίνει ότι µικρός αριθµός φωτονίων πέφτει στο µέταλλο της φωτοδιόδου). 7) Αλλάζει το δυναµικό αποκοπής καθώς µεταβάλλουµε την ένταση του φωτός που πέφτει στην οπή; Τι συµπέρασµα µπορείτε να βγάλετε για την κινητική ενέργεια των εκπεµπόµενων ηλεκτρονίων µε τη µεταβολή της έντασης του φωτός;