Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.) Οργανισμός Κατά των Ναρκωτικών (Ο.ΚΑ.ΝΑ.) Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Με τη χρηματοδότηση του Υπουργείου Υγείας Απολογισμός έργου έτους 2015 Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης, Λάρισας, Χανίων και Σητείας 0

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Οργανισμός Κατά των Ναρκωτικών (Ο.ΚΑ.ΝΑ.) Με τη χρηματοδότηση του Υπουργείου Υγείας Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Απολογισμός έργου για το 2015 Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης, Λάρισας, Χανίων και Σητείας Μάιος 2016 1

Περιεχόμενα Μέρος 1 ο Παρουσίαση του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας και συνοπτικά απολογιστικά στοιχεία... 4 1. Γενικές πληροφορίες... 4 2. Συνοπτικά στοιχεία του παρόντος απολογισμού... 6 3. Βασικοί προβληματισμοί που οδήγησαν στη δημιουργία του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας... 10 4. Βασικοί άξονες φιλοσοφίας και του τρόπου λειτουργίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας... 14 5. Οργάνωση- Λειτουργία... 18 6. Στελέχωση... 20 7. Συνοπτική παρουσίαση των Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας και του έργου τους κατά το 2015... 21 7.1. Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης... 21 7.2. Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Λάρισας... 24 7.3. Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Χανίων... 26 7.4. Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας... 29 Μέρος 2 ο Αναλυτική παρουσίαση απολογισμού έργου του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας για το έτος 2015... 33 1. Ψυχοκοινωνική Υποστήριξη ανθρώπων που αντιμετωπίζουν πρόβλημα εξάρτησης και του συγγενικού τους περιβάλλοντος... 33 1.1. Ψυχοκοινωνική υποστήριξη ανθρώπων που αντιμετωπίζουν πρόβλημα εξάρτησης... 33 1.2. Αναλυτική παρουσίαση των δράσεων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και απολογιστικά στοιχεία... 35 1.3. Επιμέρους δράσεις που υλοποιούνται ανά πρόγραμμα... 49 1.4. Δημογραφικά και αναλυτικά απολογιστικά στοιχεία ανά πρόγραμμα... 53 1.5. Ψυχοκοινωνική υποστήριξη του συγγενικού και φιλικού περιβάλλοντος ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης... 65 2. Δράσεις προαγωγής της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας στις τοπικές κοινωνίες με στόχο την πρόληψη ή την αντιμετώπιση της εξάρτησης και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων... 66 2.1. Δράσεις με στόχο την πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων... 67 2.2. Ομιλίες στην κοινότητα... 72 2.3. Προβολές ταινιών και ντοκιμαντέρ... 73 2.4. Συμμετοχή σε διοργανώσεις άλλων συλλογικοτήτων... 76 2.5. Δράσεις υποστήριξης δημιουργίας και πλαισίωσης ομάδων και πρωτοβουλιών αυτοβοήθειας / αλληλοβοήθειας... 78 3. Δράσεις Εκπαίδευσης και Ενημέρωσης Λειτουργών Υγείας... 81 4. Δικτύωση με άλλους φορείς και συνεργασίες στην κοινότητα... 84 2

5. Πρόγραμμα Ενταξιακών, Εκπαιδευτικών και Πολιτιστικών Δραστηριοτήτων... 90 6. Διοργάνωση και συμμετοχή σε ημερίδες και συνέδρια... 91 6.1. Διοργάνωση της 13ης Ευρωπαϊκής Συνάντησης Ειδικών για την Προαγωγή της Αυτοβοήθειας... 91 6.2. Συμμετοχή σε Συνέδρια- Ημερίδες... 93 7. Διευθύνσεις και στοιχεία επικοινωνίας Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας... 95 3 3 3

Μέρος 1 ο Παρουσίαση του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας και συνοπτικά απολογιστικά στοιχεία 1. Γενικές Πληροφορίες Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας είναι ένα πρόγραμμα του Τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.), το οποίο χρηματοδοτείται από του Υπουργείο Υγείας και υλοποιείται με τη συνεργασία του Οργανισμού Κατά των Ναρκωτικών (Ο.ΚΑ.ΝΑ.). Το πρόγραμμα λειτουργεί από το 2001 στη Θεσσαλονίκη, από το 2008 στη Σητεία, από το 2013 στα Χανιά και στη Λάρισα από το 2015. Τη διαχειριστική ευθύνη του προγράμματος έχει ο Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων Έρευνας (Ε.Λ.Κ.Ε.) του Α.Π.Θ. Επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος είναι ο Φοίβος Ζαφειρίδης, ψυχίατρος, τ. Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων του Τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Βασικοί στόχοι του προγράμματος είναι: - Η υποστήριξη ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης από παράνομες και νόμιμες ψυχοτρόπες ουσίες, καθώς και του συγγενικού και φιλικού τους περιβάλλοντος. - Η προαγωγή της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας στην αντιμετώπιση της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες και γενικότερα στην αντιμετώπιση διαφόρων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και προβλημάτων υγείας. - Η εκπαίδευση των πρώην εξαρτημένων μελών των προγραμμάτων σε μια σειρά τομέων με στόχο την ενίσχυση της προσπάθειας επανένταξης τους. - Η εκπαίδευση των λειτουργών υγείας σε νέους ρόλους εμψύχωσης και περιφερειακής υποστήριξης πρωτοβουλιών των πολιτών. - Η εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση των πολιτών των τοπικών κοινωνιών στη φιλοσοφία και τις πρακτικές της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας - Η πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και των άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων μέσα από δημιουργία κοινωνικών δικτύων και μέσα από δράσεις εκπαίδευσης και πολιτισμού σε γενικό πληθυσμό. - Η έρευνα δράσης για τις εφαρμογές της αυτοβοήθειας/αλληλοβοήθειας στην αντιμετώπιση της εξάρτησης και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας βασίζει τον τρόπο λειτουργίας του στις κριτικές προσεγγίσεις της επιστήμης της Ψυχολογίας και άλλων κοινωνικών επιστημών, καθώς και του πεδίου των εξαρτήσεων. Βάσει αυτών των προσεγγίσεων, στο πρόγραμμα δίνεται έμφαση στις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές διαστάσεις της αιτιοπαθογένειας του προβλήματος της εξάρτησης και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Ταυτόχρονα, τίθενται στο επίκεντρο των υλοποιούμενων παρεμβάσεων οι άνθρωποι και οι ανάγκες τους, με κύρια προτάγματα τη χειραφέτησή τους και την ανάκτηση της αξιοπρέπειάς τους. 4

5 Απολογισμός έργου Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Κεντρικοί άξονες των παρεμβάσεων που πραγματοποιούνται από το πρόγραμμα είναι η έννοια της αυτοβοήθειας/αλληλοβοήθειας και ο πρωταγωνιστικός ρόλος των άμεσα ενδιαφερόμενων. Με τον όρο αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια εννοείται η ενεργοποίηση των πολιτών ως προς την αντιμετώπιση των προβλημάτων τους, μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικότητας και αλληλεγγύης. Βασικά χαρακτηριστικά της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας είναι η αυτενέργεια, η ανάληψη της προσωπικής ευθύνης και κατά συνέπεια η αναίρεση της παθητικότητας που τείνει να χαρακτηρίζει σήμερα τη στάση των πολιτών σε ζητήματα υγείας. Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας αποτελεί τη μοναδική κρατική πρόταση στη χώρα που θέτει στο επίκεντρο της δράσης της, την ιδέα της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας στην αντιμετώπιση της ε- ξάρτησης και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και προβλημάτων υγείας. Οι ομάδες και πρωτοβουλίες αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας άλλωστε, αποτελούν διεθνώς τον τρίτο πυλώνα των προτάσεων αντιμετώπισης του προβλήματος της εξάρτησης πέρα από τα κλασσικά «στεγνά» θεραπευτικά προγράμματα και τα προγράμματα υ- ποκατάστασης. Σε αυτό το πλαίσιο το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας αξιοποιώντας τις ιδέες της αυτοβοήθειας και αλληλοβοήθειας, οι οποίες έχουν αποδεδειγμένα διαδραματίσει πολύ σημαντικό ρόλο στην ιστορία της απεξάρτησης, συγκροτεί μια εναλλακτική προσέγγιση στην αντιμετώπιση του προβλήματος της εξάρτησης τόσο σε επίπεδο πράξης, όσο και σε επίπεδο χάραξης πολιτικών απεξάρτησης. Χάρη στην καινοτόμο λειτουργία του έχει τη δυνατότητα να παρέχει επαρκείς υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε μεγάλο αριθμό χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών και μελών των οικογενειών τους, χωρίς λίστες αναμονής, με ιδιαίτερα χαμηλό κόστος για τον κρατικό προϋπολογισμό. Σημαντικό μέρος των δράσεων που πραγματοποιεί το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας αφορούν στην ενημέρωση και εκπαίδευση για τις κριτικές προσεγγίσεις του πεδίου των εξαρτήσεων και για την έννοια και τις εφαρμογές της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας στην αντιμετώπιση της ε- ξάρτησης και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων σε στελέχη υπηρεσιών υγείας, φοιτητές και πολίτες διαφόρων ειδικοτήτων, καθώς και σε λειτουργούς υγείας που ενδιαφέρονται για τις προσεγγίσεις αυτές. Η επισκόπηση του παρόντος απολογισμού σε συνδυασμό με την ερευνητική τεκμηρίωση 1 της μεθοδολογίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας, η ο- ποία ολοκληρώθηκε στο τέλος του 2012, ο- δηγεί στην ανάδειξη των βασικών πλεονεκτημάτων και καινοτομιών που χαρακτηρίζουν την πρόταση του προγράμματος. Πιο συγκεκριμένα: - Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας, το οποίο είναι το μοναδικό στη χώρα με α- νάλογη φιλοσοφία και μεθοδολογία παρέμβασης, συμπληρώνει το φάσμα των προτεινόμενων προτάσεων απεξάρτησης της χώρας, καθώς η πρόταση της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας είναι η τρίτη αποδεκτή προσέγγιση διεθνώς, παράλληλα με τα κλασσικά «στεγνά» προγράμματα και τα προγράμματα υποκατάστασης. - Η ακολουθούμενη μεθοδολογία παρέμβασης οδηγεί στη δυνατότητα συγκρότησης προτάσεων απεξάρτησης με πλατιά απεύθυνση στον πληθυσμό των εξαρτημένων, οι οποίες παρουσιάζουν υψηλό επίπεδο παρεχόμενων υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και ταυτόχρονα αισθητά χαμηλό προϋπολογισμό. - Οι συγκεκριμένες διαστάσεις του πλαισίου και της διαδικασίας ψυχοκοινωνικής υποστήριξης που λαμβάνει χώρα στα Προγράμματα Προαγωγής Αυτοβοήθειας, οδηγούν τα τελευταία χρόνια στην προσέγγιση και ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης που δεν απευθύνονται στα παραδοσιακά προγράμματα απεξάρτησης, διευρύνοντας έ- 1 Λαϊνάς, Σ. (2013). Ψυχοκοινωνικές Παρεμβάσεις και Αυτοβοήθεια στον τομέα των Εξαρτήσεων. Το παράδειγμα του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας στο Α.Π.Θ. Διδακτορική διατριβή. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Ψυχολογίας. 5

τσι σημαντικά τον κύκλο και το προφίλ των εξαρτημένων στους οποίους απευθύνεται το πρόγραμμα. - Η λειτουργία πιλοτικών δράσεων υ- ποστήριξης ανθρώπων που συμμετέχουν στα προγράμματα υποκατάστασης με στόχο την επανένταξη τους. Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας είναι το μοναδικό «στεγνό» πρόγραμμα της χώρας που διαθέτει εμπειρία υποστήριξης ανθρώπων από προγράμματα υποκατάστασης, των οποίων ο πληθυσμός των μελών τους έχει αυξηθεί κατακόρυφα τα τελευταία χρόνια και η ανάγκη επιπλέον στήριξης τους είναι ιδιαίτερα εμφανής. 2. Συνοπτικά στοιχεία του παρόντος απολογισμού Στον παρόντα απολογισμό παρουσιάζεται η πορεία των δράσεων των τεσσάρων Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας (Θεσσαλονίκης, Λάρισας, Χανίων και Σητείας) για το έτος 2015. Συνολικά από τα προγράμματα έλαβαν υπηρεσίες 1618 διαφορετικά άτομα με διάφορα αιτήματα. Πιο συγκεκριμένα το πρόγραμμα της Θεσσαλονίκης παρείχε υπηρεσίες σε 600 διαφορετικά άτομα, το πρόγραμμα της Λάρισας σε 289 διαφορετικά άτομα, το πρόγραμμα των Χανίων σε 488 άτομα και της Σητείας σε 241 διαφορετικά άτομα. Στο παρόν κείμενο του απολογισμού παρουσιάζονται απολογιστικά στοιχεία του έτους 2015 για τα Προγράμματα Προαγωγής Αυτοβοήθειας σε Θεσσαλονίκη, Λάρισα, Χανιά και Σητεία. Στα παρακάτω γραφήματα παρουσιάζονται συγκεντρωτικά ποσοτικά στοιχεία για τα τέσσερα προγράμματα. Γράφημα 1. Σχηματική απεικόνιση παρεχόμενων υπηρεσιών ανά πρόγραμμα και ανά αίτημα κατά το 2015. 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Αριθμός Εξαρτημένων Αριθμός Συγγενών Αριθμός άλλων αιτημάτων Αριθμός συμμετεχόντ ων σε δράσεις πρόληψης Συμμετέχοντε ς σε δράσεις εκπαίδευσης Συμμετέχοντε ς σε άλλες δράσεις ΠΠΑ Θεσ/νίκης 414 137 24 0 25 0 600 ΠΠΑ Λάρισας 60 83 3 0 143 0 289 ΠΠΑ Χανίων 124 41 2 80 136 105 488 ΠΠΑ Σητείας 20 16 4 199 2 0 241 Σύνολο Σύνολο 618 277 33 279 306 105 1618 6

Γράφημα 2. Σχηματική απεικόνιση παρεχόμενων υπηρεσιών ανά αίτημα στο σύνολο των προσερχομένων στα προγράμματα κατά το 2015. 6 Συμμετέχοντες σε άλλες δράσεις 7% Συμμετέχοντες σε δράσεις εκπαίδευσης 19% Αριθμός Εξαρτημένων 38% Αριθμός συμμετεχόντων σε δράσεις πρόληψης 17% Αριθμός άλλων αιτημάτων 2% Αριθμός Συγγενών 17% Γράφημα 3. Αριθμός εξαρτημένων ανά πρόγραμμα και ανά φύλο κατά το 2015. 700 600 500 400 300 200 100 0 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο ΠΠΑ Θεσ/νίκης 329 85 414 ΠΠΑ Λάρισας 49 11 60 ΠΠΑ Χανίων 108 16 124 ΠΠΑ Σητείας 16 4 20 Σύνολο 502 116 618 7

Γράφημα 4. Σχηματική απεικόνιση του φύλου στο σύνολο των προσερχομένων στα προγράμματα κατά το 2015. 7 Γυναίκες 19% Άνδρες 81% Γράφημα 5. Αριθμός εξαρτημένων ανά πρόγραμμα και ανά πρόβλημα για το οποίο απευθύνονται κατά το 2015. 700 600 500 400 300 200 100 0 Παράνομες ουσίες Αλκοόλ Τυχερά παιχνίδια Άλλες εξαρτήσεις Σύνολο ΠΠΑ Θεσ/νίκης 341 58 15 0 414 ΠΠΑ Λάρισας 44 13 1 2 60 ΠΠΑ Χανίων 107 14 3 0 124 ΠΠΑ Σητείας 16 4 0 0 20 Σύνολο 508 89 19 2 618 8

Γράφημα 6. Σχηματική απεικόνιση του προβλήματος για το οποίο απευθύνονται στο σύνολο των προσερχομένων στα προγράμματα κατά το 2015. Τυχερά παιχνίδια 3% Άλλες εξαρτήσεις 0% 8 Αλκοόλ 15% Παράνομες ουσίες 82% Γράφημα 7. Διαφορετικά άτομα (χρήστες και συγγενείς) που έλαβαν υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στα Προγράμματα Προαγωγής Αυτοβοήθειας ανά έτος. 1200 1000 800 600 400 200 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 ΠΠΑ Θεσ/νίκης 64 353 517 728 972 761 632 656 666 661 741 638 528 501 551 ΠΠΑ Λάρισας 143 ΠΠΑ Χανίων 137 169 165 ΠΠΑ Σητείας 38 34 57 51 34 37 34 36 Σύνολο 64 353 517 728 972 761 632 694 700 718 792 672 702 704 895 9

3. Βασικοί προβληματισμοί που οδήγησαν στη δημιουργία του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας 2 9 9 Οι επιδημιολογικοί δείκτες για τα προβλήματα εξάρτησης καταδεικνύουν μία τεράστια εξάπλωση του φαινομένου σε ό- λες τις κοινωνίες του δυτικού κόσμου τις τελευταίες δεκαετίες. Μία ανασκόπηση των ε- γκυροτέρων μελετών για τα ψυχοκοινωνικά προβλήματα και την πορεία εξάπλωσής τους, τοποθετεί την εξάρτηση από ψυχοτρόπες ουσίες, νόμιμες και παράνομες, αλλά και τα νεοεμφανισθέντα φαινόμενα των μη φαρμακευτικών εξαρτήσεων (διαδίκτυο, τζόγος, υπερκατανάλωση, διατροφή) σε πρωτεύουσα θέση 3,4. Οι ιδιαιτερότητες του προβλήματος της εξάρτησης, η ταχύτατη εξάπλωση και οι συνέπειές του σε πολλαπλά επίπεδα προκάλεσαν την ενδελεχή μελέτη του φαινομένου από τις κοινωνικές επιστήμες και τις επιστήμες υγείας. Ο όγκος των μελετών, τις τελευταίες δεκαετίες, για τις αιτίες και τους τρόπους αντιμετώπισης του προβλήματος της εξάρτησης είναι τεράστιος. Ιδιαίτερα μεγάλος, επίσης, είναι ο αριθμός και η πολλαπλότητα των παρεμβάσεων που υλοποιήθηκαν ή υλοποιούνται προκειμένου να υπάρξουν ι- κανοποιητικές απαντήσεις στο πρόβλημα. Ωστόσο, παρά τον τεράστιο όγκο πληροφοριών που διαθέτουμε, τους συνεχώς αυξανόμενους οικονομικούς πόρους και την αδιαμφισβήτητη αύξηση των επενδύσεων στην εκπαίδευση εξειδικευμένου προσωπικού, δεν υπάρχουν πειστικά στοιχεία που θα μας επέτρεπαν να αισιοδοξούμε για τον μελλοντικό περιορισμό της εξάπλωσης των εξαρτήσεων και τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας στη θεραπεία. Από την άλλη πλευρά, δεν μελετήθηκαν επαρκώς εγχειρήματα με εκπληκτικά αποτελέσματα, όπως για παράδειγμα το Synanon, στο πεδίο των εξαρτήσεων και το πρόγραμμα Σωτηρία στην αντιμετώπιση των ψυχώσεων 5,6. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι πολιτικές 2 Το κείμενο αυτό αποτελεί μια σύνοψη των βασικών προβληματισμών, στους οποίους εδράζεται η λειτουργία του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας. Δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό του τμήματος Ψυχολογίας Κοινωνία και ψυχική Υγεία (Ζαφειρίδης, Φ., Λαϊνάς, Σ. (2007). Εξαρτήσεις και Αυτοβοήθεια. Κοινωνία & ψυχική Υγεία, 5, 4 8). 3 Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, (2001). Ψυχική Υγεία: Νέα Αντίληψη, Νέα Ελπίδα. 4 Orford, J., (2001). Excessive Appetites: A Psychological View of Addictions. New York: John Wiley and Sons Ltd. 5 Ζαφειρίδης, Φ., (υπό δημοσίευση). Προκατασκευασμένα Ψέματα και Κατασκευαστικές Ατέλειες του Νοσολογικού Μοντέλου της Εξάρτησης. 6 Mosher, L., (2001). Treating Madness Without Hospitals: Soteria and its successors. In: Schneider, K., Bugental, J. & Pierson J., (Eds), The Handbook of Humanistic Psychology (pp 389-402). Thousand Oaks, California: Sage. 10 10

που υιοθετούν τα σύγχρονα δυτικά κράτη για την αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων στηρίζονται σε θεωρίες βιολογικής/νοσολογικής έμπνευσης, παρά το γεγονός ότι αυτές έχουν αμφισβητηθεί για την ορθότητά τους. 7 Το παράδοξο να αναγορεύονται σε κυρίαρχες, μη έγκυρες και μη αποτελεσματικές θεωρίες συναρτάται με την ευρύτερη τάση της επιστημονικής έ- ρευνας να αναζητά τις αιτίες των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων αποκλειστικά σε α- τομικούς, βιολογικούς ή ψυχοκοινωνικούς μηχανισμούς. Η αποπλαισίωση, όμως αυτών των προβλημάτων από το κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εμφανίζονται, αποτελεί σαφέστατη ιδεολογική επιλογή, που χρησιμοποιεί την «επιστημονική ουδετερότητα» ως άλλοθι για τη διάδοση και την επιβολή επιλεγμένων, με πολιτικά κριτήρια, αντιλήψεων και θεωριών 8,9,10,11. Αυτή η κατάσταση αποτυπώνεται χαρακτηριστικά στη θεραπεία της εξάρτησης. Η αποπλαισιωμένη και εγκλωβισμένη στη νοσολογική προσέγγιση, θεραπεία της εξάρτησης, οδηγεί σε τραγέλαφο. Τα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια παρατηρείται το φαινόμενο μία νέα φαρμακευτική ουσία να καλείται να θεραπεύσει εξαρτήσεις που δημιούργησε μία προηγούμενη φαρμακευτική ουσία. Στη βάση αυτής της λογικής το 1898 και ενώ ήδη στις Η.Π.Α. υπάρχει ένα σοβαρό πρόβλημα με εξαρτημένους από μία σειρά από ουσίες όπως η κωδεΐνη, η μορφίνη και η κοκαΐνη, η φαρμακοβιομηχανία Bayer εισάγει στην αγορά ένα νέο πολλά υποσχόμενο φάρμακο με την ονομασία η- ρωίνη, το οποίο μεταξύ των άλλων «ενδείκνυται» και για τη θεραπεία της εξάρτησης. Το αποτέλεσμα είναι η κατακόρυφη αύξηση του αριθμού των εξαρτημένων. Στη δεκαετία του 1950, με την ανακάλυψη των ψυχοφαρμάκων μία νέα ελπίδα γεννιέται στις επιστήμες υγείας: Ότι με τη χρήση τους θα καταπολεμηθεί αποτελεσματικά και το πρόβλημα της εξάρτησης. Και αυτή τη φορά δεν υπάρχει αποτέλεσμα. Στη δεκαετία του 1960, τα πρώτα προγράμματα μεθαδόνης ξεκινούν με προοπτικές και ελπίδες οριστικής επίλυσης του προβλήματος της εξάρτησης από οπιούχα. Έπειτα από μία δεκαετία, οι εμπνευστές αυτών των προγραμμάτων Dole και Nyswander αναγνωρίζουν μέσα 7 Peele, S. (1991). Diseasing of America. Boston: Houghton Mifflin Company. Ford, G. (1996). Existential model of promoting life change. Journal of Substance Abuse Treatment, 13 (2), pp. 151-158. 8 Ζαφειρίδης, Φ., (1992). Ναρκωτικά: Απαγόρευση, Αντιαπαγόρευση και.. Μαθητευόμενοι Μάγοι. Περιοδικό Προσέγγιση. 9 Ζαφειρίδης, Φ., ο.π.π. 10 Albee, G. W. (1998) Fifty years of clinical psychology, Selling our soul to the devil. Applied and Preventive Psychology, 7, 189-194. 11 Sarason, S. B. (1981). An asocial psychology and a misdirected clinical psychology. American Psychologist, 36(8), 827-836. 11 11

από τις αναδρομικές τους μελέτες ότι η θεραπεία της εξάρτησης αποτελεί μία πολύ ευρύτερη διαδικασία από την απλή χορήγηση υποκαταστάτων 12. Την τελευταία δεκαετία παρουσιάζονται και νέα υποκατάστατα των οπιούχων ή ανταγωνιστές αυτών, που βασίζονται στη λογική της φαρμακευτικής αντιμετώπισης της εξάρτησης. Το πρόβλημα παραμένει και αυξάνεται. Παρόμοια είναι και η κατάσταση στο πεδίο των μη φαρμακευτικών θεραπειών. Οι μέχρι σήμερα γνωστές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις, αν και συνέβαλαν στην κατανόηση επιμέρους διαστάσεων της Εξάρτησης, δεν κατόρθωσαν να συγκροτήσουν αποτελεσματικές προτάσεις αντιμετώπισης του προβλήματος 13,14. Αυτό που παρατηρείται είναι ότι ακόμη και τα πλέον επιτυχημένα από τα επαγγελματικά θεραπευτικά προγράμματα, δεν παρουσιάζουν διαχρονικά ικανοποιητικά αποτελέσματα 15. Η κοινή συνισταμένη όλων αυτών των επαγγελματικών προσεγγίσεων, είναι η αδυναμία ριζικής αντιμετώπισης του προβλήματος και η μεταφορά της συζήτησης από τη θεραπεία των αιτιών του, στη συντήρηση, στη μείωση της βλάβης και -στην καλύτερη περίπτωση- στην αντιμετώπιση του συμπτώματος της εξάρτησης. Η μεταφορά, όμως, αυτή συνοδεύεται από τη συνεχή διόγκωση του προβλήματος και τη διαρκή πτώση των αποτελεσμάτων των διαφόρων θεραπευτικών προγραμμάτων. Εκτός, όμως, από αποτυχίες, η ι- στορική επισκόπηση αναδεικνύει και προτάσεις, οι οποίες παρουσίασαν θετικά αποτελέσματα. Στη δεκαετία του 1930, εμφανίζονται οι πρώτες ομάδες αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας των Αλκοολικών Ανωνύμων. Οι ομάδες αυτές, που συστήθηκαν από ανθρώπους που οι ίδιοι αντιμετώπιζαν πρόβλημα εξάρτησης από το αλκοόλ, εισήγαγαν μία σειρά καινοτομιών στο πεδίο της ε- ξάρτησης. Ο εμπλουτισμός της θεραπείας με την εισαγωγή της πνευματικής διάστασης, της αλληλοβοήθειας και της ενεργοποίησης των άμεσα ενδιαφερομένων οδήγησε σε σύντομο χρονικό διάστημα τις ομάδες των ΑΑ σε μεγάλη ανάπτυξη. Στο τέλος της δεκαετίας του 1950, ένα πρώην μέλος των Αλκοολικών Ανωνύμων, ο Charles Dederich, ίδρυσε στην Καλιφόρνια το κοινόβιο Synanon, για εξαρτημένους από ναρκωτικά. Αυτό αποτέλεσε πραγματική τομή στο πεδίο της εξάρτησης 12 Ζαφειρίδης, Φ., (1983). Τοξικομανία: Προς ένα Ελεύθερο Άτομο ή προς μία Νέα Χειραγώγηση; Το Πρόβλημα της Μεθαδόνης. Περιοδικό Αντί. 13 Kooyman, M. (1993) The therapeutic community for addicts: intimacy, parent involvement and treatment success. Amsterdam/Lisse: Swets & Zeitlinger. 14 Yablonsky, L. (1994). The Therapeutic Community. New York: Gardner Press. 15 Simpson, D. (1986). 12 year follow up- outcomes of opioid addicts treated in therapeutic communities. In G. DeLeon & J. Ziegenfuss, (Eds.), Therapeutic communities for addictions. Illinois: C. Thomas. 12

από ναρκωτικά καθώς ανέδειξε πολύ σημαντικές διαστάσεις του προβλήματος και των τρόπων επίλυσης του 16. Η διερεύνηση των παράλληλων θεραπευτικών εγχειρημάτων αφενός, της επιστημονικής κοινότητας και αφετέρου, των άμεσα ενδιαφερομένων πολιτών που συσπειρώθηκαν σε ομάδες αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας, αναδεικνύει μία σαφέστατη υπεροχή της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας 17,18. Αυτή η υπεροχή ερμηνεύεται πιθανότατα από το γεγονός ότι η αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια ενεργοποιεί τους ά- μεσα εμπλεκόμενους πολίτες προς την κατεύθυνση της ανάληψης της ευθύνης αντιμετώπισης των προβλημάτων τους, μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικότητας και αλληλεγγύης. Αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας, αναιρεί την παθητικότητα που χαρακτηρίζει σήμερα τη στάση των πολιτών σε ζητήματα Υγείας. Εξάλλου το γεγονός ότι οι ομάδες αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας είναι αυτοδιαχειριζόμενες και λειτουργούν από τα μέλη και για τα μέλη, χωρίς την παρουσία ειδικών, βοηθά τους συμμετέχοντες στο να μοιράζονται τις προσωπικές τους εμπειρίες και να προσφέρουν αμοιβαία υποστήριξη μοναδικής ποιότητας. Αλλά και άλλοι αιτιοπαθογεννετικοί μηχανισμοί της Εξάρτησης θεραπεύονται από βασικά χαρακτηριστικά της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας. Για παράδειγμα, τα ελλείμματα σε αγάπη, ασφάλεια, συλλογικότητα, ανθρώπινες σχέσεις που αποτελούν βασικές αιτίες της εξάρτησης, βρίσκουν πολλές φορές απάντηση στις ομάδες ή πρωτοβουλίες αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας. Η αναίρεση της παθητικότητας, η ανάληψη ευθύνης από τους ίδιους τους ενδιαφερόμενους -και όχι η εκχώρησή της σε πολυπράγμονες ειδικούς- καθώς και η συνάντηση ανθρώπων που συγκροτούν κοινότητες προσώπων και όχι απρόσωπων «περιστατικών» που ομαδοποιούνται σε κάποια άκαμπτη διαγνωστική κατηγορία, είναι παράγοντες που συμβάλλουν καθοριστικά στην αποτελεσματικότητα των ομάδων αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας. Μία άλλη θετική επίπτωση της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας που ελάχιστα έχει συζητηθεί από τον επιστημονικό κόσμο είναι ότι η δυναμική του κινήματος που α- ναπτύχθηκε ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες επηρέασε και επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό το λόγο και την πράξη των ειδικών. Η εμπειρία αυτών των ομάδων επηρέασε τόσο τη γνώση μας για το πρόβλημα της ε- ξάρτησης όσο και τη σχέση βοήθειας. Η πνευματική διάσταση που εισήχθη από τους Α.Α. το 1935 στη θεραπεία της εξάρτησης και στη συνέχεια η ανάδειξη της κοινωνικής 16 Ζαφειρίδης, Φ. (2007). Οργάνωση Αυτοβοήθειας Synanon: Η Επιτομή της Θεραπείας της Εξάρτησης. Κοινωνία και ψυχική Υγεία, τ.5. 17 Yates, R., Rawlings, B., (2001). Introduction. In: Yates, R., Rawlings, B., (Eds), Therapeutic Communities for the Treatment of Drug Users. London & Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers. 18 Chapel, J. (1997). Alcoholics Anonymous and Narcotics Anonymous in Clinical Practice. In N. Miller, M. Gold & D. Smith (Eds). Manual of Therapeutics for Addictions. New York: Willey. 13

παθολογίας ως βασικού αιτιολογικού παράγοντα του προβλήματος της εξάρτησης από τον οργανισμό αυτοβοήθειας του Synanon, άλλαξαν τη γνώση μας για τη φύση της ε- ξάρτησης και επηρέασαν τα επαγγελματικά θεραπευτικά εγχειρήματα. Η αποτελεσματική λειτουργία της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας αναίρεσε στην πράξη το παραδοσιακό μοντέλο παροχής βοήθειας και ως εκ τούτου μας υποχρεώνει να επαναπροσδιορίσουμε το ρόλο μας ως ειδικούς. Σε κάθε περίπτωση η αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια δεν αποτελεί πανάκεια. Α- ποτελεί μία αυτόνομη πρακτική 19,20, με δική της κοσμοθεωρία, που παρεμπιπτόντως θεραπεύει 21 και όχι ένα επιπλέον επαγγελματικό εργαλείο θεραπείας ενός προβλήματος ανάμεσα σε πολλά άλλα. Μία τέτοια θεώρηση μετακινεί τη συζήτηση από μία τεχνική/εργαλειακή βάση σε μία ευρύτερη ι- δεολογική. Οι ιδέες και οι αρχές που ενυπάρχουν στις ομάδες υπερβαίνουν κατά πολύ τη συζήτηση για επιτυχημένες ή μη τεχνικές και επηρεάζουν συνολικά τη φιλοσοφία αντιμετώπισης της εξάρτησης. Παραδείγματα όπως των Α.Α., των Ν.Α. και του Synanon υποχρεώνουν τις επιστήμες υγείας και τους ειδικούς να απομακρυνθούν από την υπεροπτική στάση του παρελθόντος έ- ναντι των πρωτοβουλιών των πολιτών και να δείξουν περισσότερο ενδιαφέρον γι αυτές. Όχι όμως ένα «ακαδημαϊκού» τύπου ενδιαφέρον περιγραφής και εποπτείας των προσπαθειών αυτών, αλλά περισσότερο συνεργασίας, απόκτησης γνώσης και σε κάποιες περιπτώσεις μαθητείας. 4. Βασικοί άξονες φιλοσοφίας και του τρόπου λειτουργίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας αποτελεί έναν εναλλακτικό χώρο, ένα τόπο συνάντησης ανθρώπων, που επιδιώκει να υπερβεί τα στενά όρια λειτουργίας μιας δημόσιας υγειονομικής υπηρεσίας. Ο στόχος αυτός σχετίζεται άμεσα με τη φιλοσοφία της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας και της αυτενέργειας των πολιτών που επιχειρεί να προάγει. Ξεκινά από την αντίληψη ότι η προαγωγή της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας και ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου του λειτουργού της υγείας, δεν μπορούν να λαμβάνουν χώρα στο πλαίσιο της παραδοσιακής οργάνωσης και λειτουργίας 19 Μπαϊρακτάρης, Κ. (1994). Ψυχική υγεία και κοινωνική παρέμβαση. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις. 20 Rappaport, J., (1993). Narrative Studies, Personal Stories, and Identity Transformation in the Mutual Help Context. Journal of Applied Behavioral Science, 29, 239-256. 21 Ζαφειρίδης, Φ. (1987) Βασικές αρχές λειτουργίας της θεραπευτικής κοινότητας. 11 ο Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο, Αθήνα. 14 14

ενός χώρου ψυχικής υγείας 22. Βασικός άξονας λειτουργίας του προγράμματος είναι η επανασύσταση και ο επαναπροσδιορισμός της έννοιας της «κοινότητας». Της έμπρακτης δηλαδή ομαδικής προσπάθειας κοινωνίας σχέσεων, που οδηγεί από τον ατομοκεντρισμό στη χαρά της σχέσης 23. Ζητούμενο του προγράμματος είναι η καλλιέργεια των κοινοτικών αξίων της αλληλεγγύης, των έντιμων ανθρώπινων σχέσεων, του ενδιαφέροντος για τον συνάνθρωπο, της αλληλοβοήθειας. Αξιών που εκπαιδεύουν, θεραπεύουν, και γενικότερα προάγουν την προσωπική ανάπτυξη κάθε ατόμου 24,25,26. Κεντρικοί στόχοι των υλοποιούμενων παρεμβάσεων στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας είναι η χειραφέτηση, η ανάκτηση και διατήρηση της αξιοπρέπειας και της ελευθερίας όλων των συμμετεχόντων σε αυτές. Οι βασικές έννοιες που υποστηρίζουν την παραπάνω φιλοσοφία και επιχειρείται να είναι παρούσες στο σχεδιασμό και στην υλοποίηση των παρεμβάσεων του προγράμματος, αφορούν στα ζητούμενα της κοινωνικής συμμετοχής, του συμμετοχικού σχεδιασμού των παρεμβάσεων με τους ά- μεσα ενδιαφερόμενους πολίτες και της σύνδεσης τους με το τοπικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσονται, στην ανάληψη πρωταγωνιστικού ρόλου από τους άμεσα ενδιαφερόμενους και στην υιοθέτηση εκ μέρους των λειτουργών υγείας περισσότερο περιφερειακών και συνεργατικών ρόλων. Οι παραπάνω έννοιες προσδιορίζουν και εμπεριέχονται στη μεθοδολογία της έρευνας δράσης, η οποία αποτελεί την κεντρική μεθοδολογία δημιουργίας και λειτουργίας των Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας. Χάρη σε αυτή τη μεθοδολογία το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας έχει τη δυνατότητα να σχεδιάζει και να υλοποιεί τις παρεμβάσεις του, με βάση τα τοπικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής στην οποία δραστηριο- 22 Ζαφειρίδης, Φ. (2001). Ψυχική υγεία και καπιταλιστική ανάπτυξη. Στο βιβλίο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009). Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές Κοινότητες Ομάδες Αυτοβοήθειας. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.. 23 Γιανναράς, Χ. (1995) Γιατί κοινότητα και όχι θεραπευτήριο: Η κοινωνική μας πρόταση. Πρακτικά του 2 ου Ευρωπαϊκού Συνεδρίου: «Η Ευρώπη κατά της Χρήσης Ουσιών». 24 Ζαφειρίδης, Φ. (1998 α ) Πρόληψη των ναρκωτικών: Οι αθέατες όψεις του προβλήματος. Ιατρικά Θέματα, 10. Στο βιβλίο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009). Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές Κοινότητες Ομάδες Αυτοβοήθειας. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος. 25 Ζαφειρίδης, Φ. (1998 β ) Οι Θεραπευτικές Κοινότητες στην Ελλάδα. Ιατρικά Θέματα, 13. Στο βιβλίο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009). Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές Κοινότητες Ομάδες Αυτοβοήθειας. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος. 26 Zafiridis, Ph. (1990) Third generation of Therapeutic Communities. Proceedings of 13 th World Conference, Athens. Στο βιβλίο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009). Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές Κοινότητες Ομάδες Αυτοβοήθειας. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος. 15

ποιείται και ταυτόχρονα να ενσωματώνει άμεσα τις παρατηρούμενες αλλαγές στο προφίλ και τις ανάγκες των εξαρτημένων και των οικογενειών τους. Επίσης η έρευνα δράσης υποστηρίζει ένα σημαντικό στόχο του προγράμματος, ο οποίος είναι η υλοποίηση δράσεων που υποστηρίζουν περιφερειακά ανθρώπους οι οποίοι συμμετέχουν σε ομάδες αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας, χωρίς να αναιρείται η φιλοσοφία της αυτενέργειας και της ανάληψης της προσωπικής ευθύνης των πολιτών που α- ντιμετωπίζουν κάποιο πρόβλημα 27. Ο στόχος αυτός είναι συμβατός και με τη σύγχρονη διεθνή βιβλιογραφία για το ρόλο του λειτουργού ψυχικής υγείας στην υποστήριξη που μπορεί να παρέχει στις ομάδες αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας 28,29,30,31,32. Η αξιοποίηση της έρευνας δράσης όλα αυτά τα χρόνια και η συνεργασία με μέλη ομάδων αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας για εξαρτημένους και τους συγγενείς τους, επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τη διαμόρφωση της ακολουθούμενης μεθοδολογίας υποστήριξης. Βασικό χαρακτηριστικό αυτής είναι εξατομικευμένη παρέμβαση ανάλογα με τη φάση ζωής και τις ανάγκες του εξαρτημένου και την έμφαση στη λειτουργικότητα του σε όλα τα επίπεδα. Η α- ξιοποίηση αυτής της μεθοδολογίας υποστήριξης έχει οδηγήσει σε διεύρυνση του πληθυσμού που απευθύνεται στο πρόγραμμα. Πιο συγκεκριμένα, τα τελευταία χρόνια έχουν προσεγγίσει το πρόγραμμα μεταξύ των άλλων και άνθρωποι με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που τους διαφοροποιούν από το μεγαλύτερο ποσοστό των προσερχομένων σε αυτό 33, όπως για παράδειγμα, αρκετά χρόνια χρήσης (περισσότερα από δέκα), με βασική ουσία προτίμησης είτε τα οπιούχα (ενδοφλέβια χρήση στις περισσότερες περιπτώσεις), είτε την κοκαΐνη, ηλικίας άνω των τριάντα ετών κατά μέσο όρο, οι οποίοι /ες παρόλο που η χρήση τους ήταν προβληματική δεν είχαν αναζητήσει ποτέ βοήθεια σε 27 Lainas, S., & Georgiou A. (2011). Action Research and Participatory Action Research as adequate methodologies for self help support. Examples from Greece. Εισήγηση στo πλαίσιο της 11ης Ευρωπαϊκής Συνάντησης Ειδικών για την Αυτοβοήθεια (11th European Expert Meeting on Self-Help Support). Järvenpää, Φινλανδία, 15-18 Ιουνίου 2011. 28 Chapel, J. (1997), ο.π.π. 29 Ζαφειρίδης, Φ., (2001) Ψυχική υγεία και αυτοβοήθεια: Το παράδειγμα των Ν.Α. και Α.Α. Τετράδια Ψυχιατρικής, 73, 22-29. 30 Kurtz, L., (1997) Self Help and Support Groups: A handbook for practitioners. London: Sage Publications. 31 Makela, K., Arminen, I., Bloomfield, K., et al. (1996) Alcoholics Anonymous as a mutual help movement. Wisconsin: The University of Wisconsin Press. 32 Wilson, J. (1995) How to work with self help groups: Guidelines for professionals. Aldershot: Arena Publications. 33 Ο βασικός κορμός των προσερχομένων στο πρόγραμμα ήταν παρόμοιος με αυτόν των υπολοίπων προγραμμάτων απεξάρτησης, δηλαδή μακροχρόνιοι χρήστες οπιούχων στη μεγάλη τους πλειοψηφία, με συνοδά προβλήματα (π.χ. ηπατίτιδες, εμπλοκή με το νόμο, ανεργία) και εμπειρία από συμμετοχή σε άλλα θεραπευτικά προγράμματα και μέσο όρο ηλικίας γύρω στα 27 χρόνια. 16

κάποιο πρόγραμμα απεξάρτησης, ενώ ταυτόχρονα διατηρούσανε ένα επίπεδο λειτουργικότητας στη ζωή τους. Ουσιαστικά αυτός ο πληθυσμός συγκεντρώνει διαφορετικά χαρακτηριστικά από το μέσο όρο των ανθρώπων που προσέρχονται σε προγράμματα απεξάρτησης στην Ελλάδα. Το πλέον αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό αυτών των ανθρώπων είναι ότι παρόλα τα πολλά χρόνια χρήσης δεν είχαν αναζητήσει ποτέ βοήθεια, γεγονός που τους καθιστά ως ένα «κρυφό» πληθυσμό εξαρτημένων, οι οποίοι δεν προσεγγίζουν τις υπάρχουσες δομές α- πεξάρτησης 34. Τα χαρακτηριστικά αυτών των ανθρώπων και τα κίνητρα συμμετοχής τους και συστηματικής παρακολούθησης του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας μελετήθηκαν διεξοδικά στο πλαίσιο μιας πραγματοποιηθείσας μακρόχρονης έρευνας για το συνολικό τρόπο λειτουργίας αυτού 35. Ως βασικοί λόγοι επιλογής του συγκεκριμένου προγράμματος αναδεικνύονται μεταξύ των άλλων, η δυνατότητα του ε- ξατομικευμένου πλάνου παρέμβασης, το οποίο χαρακτηρίζεται από ευελιξία στη δόμηση του, τη δυνατότητα συνδια- μόρφωσης από τον άμεσα ενδιαφερόμενο, το ανοικτό και άμεσα προσβάσιμο πλαίσιο, η ελαχιστοποίηση των ε- λεγκτικών μηχανισμών και των κανόνων, η ακολουθούμενη μεθοδολογία παρέμβασης. Όσον αφορά στην ακολουθούμενη μεθοδολογία παρέμβασης από την έρευνα φαίνεται ότι η βασισμένη σε αξίες παρέμβαση, που δίνει έμφαση στη βιωματική γνώση και τη δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού των άμεσα ενδιαφερομένων, ο από κοινού σχεδιασμός των δράσεων και του πλάνου παρέμβασης, ο διαφορετικός ρόλος των λειτουργών υγείας που βασίζεται στις αρχές των ανθρωπιστικών προσεγγίσεων της εξάρτησης, είναι τα χαρακτηριστικά που κάνουν την συγκεκριμένη ψυχοκοινωνικών παρέμβαση περισσότερο προσβάσιμη ακόμη και σε «κρυφούς» πληθυσμούς εξαρτημένων. Τα ίδια εν πολλοίς χαρακτηριστικά του πλαισίου φαίνεται να λειτουργούν και όσον αφορά στους ανθρώπους με πρόβλημα εξάρτησης που παρακολουθούν προγράμματα υποκατάστασης. Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας είναι το μοναδικό «στεγνό» πρόγραμμα το οποίο είναι σε θέση υπό προϋποθέσεις- να υποστηρίξει 34 Ο προβληματισμός αυτός αναπτύσσεται διεθνώς καθώς είναι κοινός τόπος ερευνητών του πεδίου των εξαρτήσεων ότι μόνο ένα μικρό κομμάτι από το συνολικό αριθμό των εξαρτημένων προσεγγίζουν τα προγράμματα απεξάρτησης, γεγονός που οφείλει μεταξύ των άλλων να προκαλεί προβληματισμό και για την ανάγκη διεύρυνσης της μεθοδολογίας παρέμβασης, που υιοθετούν οι διάφορες θεραπευτικές προτάσεις (Sobell, 2007, Ζαφειρίδης, υπό έκδοση). Sobell, L. (2007). The phenomenon of self - change: Overview and key issues. In Klingemann., H. & Sobell, L. C. (Eds). Promoting Self-Change From Addictive Behaviors: Practical Implications for Policy, Prevention and Treatment, (pp. 1-30). New York: Springer Science + Business Media, LLC. Ζαφειρίδης, Φ. (υπό έκδοση), ο.π.π. 35 Λαϊνάς, Σ. (2013), ο.π.π. 17 17

και ανθρώπους που παρακολουθούν προγράμματα υποκαταστάτων. Ο πληθυσμός των προσερχομένων στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας τα τελευταία χρόνια συμπεριλαμβάνει και ανθρώπους που συμμετέχουν σε προγράμματα υποκατάστασης. Το γεγονός αυτό, της δυνατότητας παράλληλης υποστήριξης και ανθρώπων που συμμετέχουν στα προγράμματα υποκατάστασης είναι ένα επιπλέον καινοτόμο χαρακτηριστικό της λειτουργίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας 36. Συγκεκριμένα, το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Λάρισας ξεκίνησε από το τέλος του 2015 να υλοποιεί μια πιλοτική συνεργασία με τη Μονάδα Υποκατάστασης του ΟΚΑΝΑ στη Λάρισα, με στόχο την επανένταξη ανθρώπων που έχουν μια καλή πορεία και την ολοκλήρωσή του προγράμματος υποκατάστασης. 5. Οργάνωση Λειτουργία Βασικός στοιχείο της οργάνωσης του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας είναι ο καθορισμός των πολιτικών του προγράμματος από τον επιστημονικό υπεύθυνο και τους υπευθύνους των δράσεων, ως προϊόν συνεχούς αλληλεπίδρασης με τους ανθρώπους στους οποίους αυτές οι δράσεις απευθύνονται. Η λειτουργία του προγράμματος άλλωστε είναι βασισμένη στη λογική της έρευνας δράσης που διευκολύνει αυτή τη διαδικασία. Βασικός άξονας της λειτουργίας του προγράμματος είναι να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των ανθρώπων που προσεγγίζουν το πρόγραμμα και όχι να προσαρμόζει τις α- νάγκες των ανθρώπων σε μια άκαμπτη δομή λειτουργίας. Τούτο επιτυγχάνεται κυρίως μέσα από την εξατομίκευση του πλάνου παρέμβασης από κοινού με τον κάθε άνθρωπο, έτσι ώστε η εμπλοκή του να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του, στη φάση 36 Το χαρακτηριστικό αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό αν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι διεθνώς υπάρχει μεγάλη συζήτηση για την αναγκαιότητα καλύτερης διασύνδεσης μεταξύ των προγραμμάτων υποκατάστασης και των στεγνών προγραμμάτων, καθώς επίσης αν λάβουμε υπόψη μας τη μεγάλη αύξηση των προσερχομένων στα προγράμματα υποκατάστασης του ΟΚΑΝΑ την τελευταία διετία. Η μαζική προσέλευση ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης στα προγράμματα του ΟΚΑΝΑ με την ελαχιστοποίηση του χρόνου αναμονής, έχει διαφοροποιήσει το προφίλ των προσερχομένων σε αυτά τα προγράμματα και είναι πολύ πιθανό πολλοί από αυτούς να έχουν ανάγκη διασύνδεσης τους με στεγνά προγράμματα με στόχο την πλήρη απεξάρτηση. Η ανάγκη λοιπόν επινόησης μεθοδολογιών υποστήριξης αυτών των ανθρώπων και λειτουργικής διασύνδεσης τους με «στεγνά» προγράμματα θα είναι ιδιαίτερα έντονη τα επόμενα χρόνια. Σε αυτό το πλαίσιο, η εμπειρία από τη μέχρι τώρα λειτουργία του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας μπορεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιμη. 18

ζωής του αλλά και στη σχέση που έχει με τις ουσίες. Ακόμη, τα προγράμματα έχουν διευρυμένο ωράριο λειτουργίας, ούτως ώ- στε αφενός μεν, να αποτελούν ένα χώρο που είναι σημείο αναφοράς για τους ανθρώπους, άμεσα προσβάσιμο και ασφαλή, αφετέρου δε, να μπορούν να ανταποκριθούν στις ανάγκες ανθρώπων με πολλαπλά προφίλ (πχ. εργαζόμενους ή φοιτητές). Στη Θεσσαλονίκη, τα Χανιά και τη Λάρισα τα προγράμματα λειτουργούν από τις 9.00 έως τις 20.00 καθημερινά και τα Σάββατα 13.00 20.00. Το πρόγραμμα της Σητείας λειτουργεί 9.00 14.00 και 17.00 έως 20.00 καθημερινά. Στο παρακάτω σχήμα παρουσιάζεται η οργανωτική δομή των τεσσάρων Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας. Σχήμα 1. Οργανωτική δομή Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας. 19 19

6. Στελέχωση Η στελέχωση του προγράμματος είναι ένα από τα σημεία στα οποία δίνεται ιδιαίτερη έμφαση, καθώς η λειτουργία του και η ευόδωση των στόχων του εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τους λειτουργούς υ- γείας που πλαισιώνουν την προσπάθεια. Βασικός άξονας είναι η επιλογή λειτουργών υ- γείας για τη στελέχωση του προγράμματος με ανάλογη εκπαίδευση και ενδιαφέρον να συμμετέχουν σε μια καινοτόμο προσπάθεια παρέμβασης στο πεδίο των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Τα στελέχη του προγράμματος είναι κατά κύριο λόγο απόφοιτοι του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών της Κοινωνικής Κλινικής Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων και Ψυχοκοινωνικών Προβλημάτων του τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ. Το εν λόγω μεταπτυχιακό πρόγραμμα ήταν το μοναδικό στο συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο στην Ελλάδα μέχρι την αναστολή του το 2012 και ήταν ά- μεσα συνδεδεμένο με το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας. Κατά συνέπεια οι άνθρωποι που στελεχώνουν το πρόγραμμα είναι ιδιαίτερα καταρτισμένοι για τα πεδία ευθύνης που αναλαμβάνουν. Επίσης στα Προγράμματα Προαγωγής Αυτοβοήθειας εργάζονται και απόφοιτοι αυτών, πρώην εξαρτημένοι. Απαραίτητο θεωρείται το ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία της συγκεκριμένης πρότασης από όλους ό- σους στελεχώνουν το πρόγραμμα, καθώς απαιτείται σημαντική δέσμευση για την υ- λοποίησή της. Η στελέχωση του προγράμματος από εργαζόμενους με την προαναφερθείσα εκπαίδευση και εμπειρία, είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της καινοτομίας του, καθώς χάρη στη λογική της πλαισίωσης πρωτοβουλιών αυτοβοήθειας/αλληλοβοήθειας παρέχονται υπηρεσίες σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων σε μηνιαία βάση από μικρό αριθμό στελεχών. Στο παρακάτω γράφημα παρουσιάζεται σχηματικά η πορεία στελέχωσης στο Πρόγραμμα από την έ- ναρξη της λειτουργίας του. Ο αριθμός α- φορά το σύνολο των στελεχών του προγράμματος. Γράφημα 8. Πορεία στελέχωσης ανά έτος λειτουργίας των Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας. 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Προσωπικό ΠΠΑ Θεσ/νίκης 5 5 6 7 7 6 6 3 4 4 6 6 6 7 8 Προσωπικό ΠΠΑ Λάρισας 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 Προσωπικό ΠΠΑ Χανίων 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 3 6 5 Προσωπικό ΠΠΑ Σητείας 0 0 0 0 0 0 0 1 2 2 2 3 2 2 2 20

7. Συνοπτική παρουσίαση των Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας και του έργου τους κατά το 2015 Ενώ η ίδια φιλοσοφία και οι ίδιες αρχές διέπουν τη λειτουργία και τις δράσεις των Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας, το κάθε επιμέρους πρόγραμμα δεν α- ναπτύσσει τις ίδιες δράσεις και με τον ίδιο τρόπο. Ο λόγος είναι η μεθοδολογία της έ- ρευνας δράσης που οδηγεί τη εξέλιξη των δράσεων. Άρα, οι δράσεις που αναπτύσσει το εκάστοτε πρόγραμμα καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από τις ανάγκες της εκάστοτε τοπικής κοινωνίας, από τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της (τα οποία επηρεάζουν και την κουλτούρα των ανθρώπων σε σχέση με τη χρήση ουσιών και τις εξαρτήσεις), καθώς και από τις ανάγκες των ανθρώπων που συμμετέχουν στο πρόγραμμα. 7.1 Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2001. Αποτέλεσε την πρώτη συγκροτημένη προσπάθεια στην Ελλάδα προαγωγής της ιδέας της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας στο πεδίο της εξάρτησης και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, εκ μέρους των επαγγελματιών ψυχικής υ- γείας. Η λειτουργία του προγράμματος σηματοδότησε ένα σημαντικό παράδειγμα σύνδεσης του Πανεπιστημίου με τις ανάγκες της κοινωνίας. Στα δεκαπέντε χρόνια λειτουργίας του το πρόγραμμα υποστήριξε και συνεχίζει να υποστηρίζει ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης και μέλη του περιβάλλοντος τους. Επιπλέον, αποτελεί ένα εκπαιδευτικό πλαίσιο άμεσης σύνδεσης της θεωρίας με την πράξη για σημαντικό αριθμό μεταπτυχιακών και προπτυχιακών φοιτητών του τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ. και λειτουργών υγείας και κοινωνικών επιστημόνων. 21

7.1.1 Συνοπτικά στοιχεία πορείας των δράσεων Κατά το 2015 το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης παρείχε υπηρεσίες συνολικά 600 ανθρώπους με διαφορετικού τύπου αιτήματα. Οι υπηρεσίες παρασχέθηκαν σε: 1. 414 ανθρώπους με πρόβλημα ε- ξάρτησης από παράνομες και νόμιμες ψυχοτρόπες ουσίες καθώς και από τα τυχερά παιχνίδια, στους οποίους παρασχέθηκαν υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης εκ των οποίων οι 117 ήταν νέες προσελεύσεις. 2. 137 μέλη οικογενειών φίλοι ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης εκ των ο- ποίων οι 67 ήταν νέες προσελεύσεις. 3. 24 ανθρώπους με αίτημα βοήθειας για ζητήματα πέρα από τη χρήση ουσιών 4. 25 άτομα με αίτημα εκπαίδευσης (λειτουργοί υγείας, μεταπτυχιακοί φοιτητές, προπτυχιακοί φοιτητές και απόφοιτοι του Τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ.). Γράφημα 9. Σχηματική απεικόνιση ανθρώπων που έλαβαν υπηρεσίες κατά το 2015 στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης. Συγγενείς και φίλοι χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών 137 23% Άνθρωποι με αίτημα άλλο από την εξάρτηση 24 4% Εκπαιδευόμενοι 25 4% Άνθρωποι με πρόβλημα εξάρτησης 414 69% 22

Γράφημα 10. Σχηματική απεικόνιση ανθρώπων που έλαβαν υπηρεσίες ανά έτος και ανά κατηγορία αιτήματος στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης. Συνολικός αριθμός ανθρώπων που έλαβαν υπηρεσίες 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 138 511 707 1096 1451 907 835 806 916 861 1006 909 755 668 600 Άνθρωποι με πρόβλημα εξάρτησης 45 311 447 524 517 519 468 460 481 494 587 446 401 361 414 Χρήστες που προσεγγίστηκαν στο δρόμο 0 0 0 116 329 138 61 62 0 0 0 63 0 0 0 Γονείς χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών 19 42 70 88 126 104 103 134 185 167 154 129 127 140 137 Άλλα αιτήματα βοήθειας πέρα από τη χρήση Άτομα που έλαβαν υποστήριξη για δημιουργία Ο.Α. 1600 1400 1200 1000 Άτομα που συμμετείχαν σε παρεμβάσεις με άξονα την αυτοβοήθεια 0 1 21 9 26 34 19 15 13 0 0 21 30 32 24 2 0 6 3 10 8 8 0 15 8 22 8 5 5 0 0 81 52 109 68 45 60 75 65 70 90 95 80 0 0 Μέλη κοινωνικού δικτύου 10 24 22 12 15 8 15 17 15 28 35 40 35 32 0 Προσεγγισθέντες λειτουργοί υγείας 0 0 0 150 307 0 40 34 85 24 35 30 17 0 0 Εκπαιδευόμενοι φοιτητές και λειτουργοί υγείας 800 600 400 200 0 62 52 89 85 53 51 61 75 57 70 83 77 60 98 25 Γράφημα 11. Προσελεύσεις (διαφορετικών ατόμων) ανά έτος και ανά αίτημα αναφορικά με την ψυχοκοινωνική υποστήριξη στο Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης. 800 700 600 500 400 300 200 100 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Χρήστες παράνομων ψυχοτρόπων ουσιών 44 285 406 481 476 461 422 411 408 438 492 386 328 302 341 Χρήστες αλκοόλ 1 26 41 42 41 58 46 49 73 47 73 55 66 54 58 Εξαρτημένοι από τυχερά παιχνίδια 0 0 0 0 0 0 0 0 0 9 22 5 4 5 15 Συγγενείς και φίλοι χρηστών 14 43 53 88 126 104 103 134 185 167 154 129 127 140 137 Συνολικός αριθμός προσερχομένων στο πρόγραμμα 0 59 354 500 611 643 623 571 594 666 661 741 575 525 501 551 23

7.2 Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Λάρισας Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Λάρισας ξεκίνησε τη λειτουργία του τον Αύγουστο του 2015 παρέχοντας υ- πηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε ανθρώπους που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης από ναρκωτικά και αλκοόλ, καθώς και στο συγγενικό τους περιβάλλον. Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Λάρισας βασίζεται στην πολυετή εμπειρία λειτουργίας των άλλων τριών προγραμμάτων που λειτουργούν σε Θεσσαλονίκη, Σητεία και Χανιά, καθώς και στο ίδιο επιστημονικό και αξιακό υπόβαθρο. Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Λάρισας ήδη από τους πρώτους μήνες λειτουργίας του έχει εξυπηρετήσει σημαντικό αριθμό εξαρτημένων και των συγγενών τους από ολόκληρη την περιφέρεια Θεσσαλίας, η οποία αποτελεί την περιοχή εμβέλειάς του. Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Λάρισας, αξιοποιώντας σε μεγάλο βαθμό τη μεθοδολογία της έρευνας δράσης, έχει ήδη αναπτύξει μια σειρά δράσεων που ανταποκρίνονται στις α- νάγκες των προσερχομένων σε αυτό με βάση τα ιδιαίτερα τοπικά χαρακτηριστικά και του παρατηρούμενου προφίλ των εξαρτημένων της ευρύτερης περιοχής. Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των δράσεων του προγράμματος έπαιξε το προϋπάρχον εγκατεστημένο δίκτυο με μέλη ομάδων αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας εξαρτημένων και συγγενών τους, το οποίο είχε δομηθεί στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης. 24

7.2.1. Συνοπτικά στοιχεία πορείας των δράσεων Κατά το τελευταίο 4μηνο του 2015 το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Λάρισας παρείχε υπηρεσίες εκπαίδευσης και υποστήριξης συνολικά σε 289 διαφορετικούς ανθρώπους. Αναλυτικότερα, όπως φαίνεται και στο παρακάτω γράφημα τα αιτήματα από ανθρώπους που απευθύνθηκαν στο πρόγραμμα μπορούν να ταξινομηθούν ως εξής: 1. 60 άνθρωποι με πρόβλημα εξάρτησης από παράνομες και νόμιμες ψυχοτρόπες ουσίες ή με πρόβλημα μη φαρμακευτικής εξάρτησης. 2. 83 μέλη οικογενειών φίλοι ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης. 3. 3 άνθρωποι με αίτημα βοήθειας για ζητήματα πέρα από τη χρήση ουσιών 4. 143 λειτουργοί υγείας, εκπαιδευτικοί και πολίτες άλλων ειδικοτήτων, οι ο- ποίοι/ες παρακολούθησαν ολοκληρωμένο σεμιναριακό κύκλο για τις κριτικές προσεγγίσεις του πεδίου των εξαρτήσεων και για την έννοια και τις εφαρμογές της αυτοβοήθειας/αλληλοβοήθειας (Σεμινάρια που απευθύνονται σε οποιοδήποτε ενδιαφερόμενο πολίτη ή ειδικό -2 κύκλοι-, Σεμινάρια γονέων εξαρτημένων -2 κύκλοι-, Σεμινάρια σε εργαζόμενους στις κοινωνικές υπηρεσίες δήμων Δήμος Λαρισαίων, Δήμος Τεμπών, Δήμος Τυρνάβου-, Κύκλος συζητήσεων με επαγγελματίες του πεδίου των εξαρτήσεων). Γράφημα 12. Σχηματική απεικόνιση των ανθρώπων που έλαβαν υπηρεσίες κατά το 2015. Άνθρωποι με πρόβλημα εξάρτησης 60 21% Λειτουργοί υγείας και πολίτες άλλων ειδικοτήτων 143 49% Συγγενείς και φίλοι ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης 83 29% Άλλα αιτήματα 3 1% 25

Γράφημα 13. Σχηματική απεικόνιση ανθρώπων που έλαβαν υπηρεσίες κατά το 2015 στο πλαίσιο ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Άλλα αιτήματα 2% Μέλη του περιβάλλοντος 57% Άνθρωποι με πρόβλημα εξάρτησης 41% 7.3 Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Χανίων Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Χανίων ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2013 και λειτουργεί με τη χρηματοδότηση του Υπουργείου Υγείας. Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Χανίων βασίζεται στην πολυετή εμπειρία λειτουργίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης και στο συγκεκριμένο αξιακό και επιστημολογικό υπόβαθρο αυτού. Ο στόχος της δημιουργίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Χανίων είναι η δημιουργική αξιοποίηση της παραχθείσας εμπειρίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης με στόχο τη δημιουργία παρεμβάσεων, που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες της τοπικής κοινότητας και να απευθύνονται σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό εξαρτημένων. Σε αυτό το πλαίσιο βασικός στόχος του προγράμματος είναι η προσέγγιση και υποστήριξη τόσο των ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης είτε από ναρκωτικά, είτε από το αλκοόλ, που παραδοσιακά προσεγγίζουν τις δομές απεξάρτησης, όσο και ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης που για διάφορους 26

λόγους δεν προσεγγίζουν τις δομές απεξάρτησης. Επίσης, βασικός στόχος του προγράμματος είναι η ψυχοκοινωνική υποστήριξη, ανθρώπων που παρακολουθούν προγράμματα υποκατάστασης με στόχο την πλαισίωση της διαδικασίας επανένταξης τους. 7.3.1. Συνοπτικά στοιχεία πορείας των δράσεων Κατά το 2015 το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Χανίων παρείχε υπηρεσίες εκπαίδευσης και υποστήριξης συνολικά σε 488 διαφορετικούς ανθρώπους. Αναλυτικότερα, όπως φαίνεται και στο παρακάτω γράφημα τα αιτήματα από ανθρώπους που απευθύνθηκαν στο πρόγραμμα μπορούν να ταξινομηθούν ως εξής: 1. 124 άνθρωποι 37 με πρόβλημα ε- ξάρτησης από παράνομες και νόμιμες ψυχοτρόπες ουσίες ή με πρόβλημα μη φαρμακευτικής εξάρτησης εκ των οποίων οι 69 προσήλθαν στο πρόγραμμα και έλαβαν υ- πηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και οι 71 προσεγγίστηκαν στο πλαίσιο των δράσεων προσέγγισης και ευαισθητοποίησης χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών στο δρόμο και έλαβαν ανάλογες υπηρεσίες. 2. 41 μέλη οικογενειών φίλοι ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης. 3. 2 άνθρωποι με αίτημα βοήθειας για ζητήματα πέρα από τη χρήση ουσιών 4. 10 άνθρωποι έλαβαν υποστήριξη για τη δημιουργία ομάδας / πρωτοβουλίας αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας γονέων και φίλων νέων με αυτισμό και νοητική υστέρηση. 5. 80 άνθρωποι συμμετείχαν σε στοχευμένες δράσεις εκπαίδευσης / πρόληψης της εξάρτησης και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων (ΕΠΑΛ Χανίων, Γυμνάσιο Βάμου, Λύκειο Βάμου) 6. 132 λειτουργοί υγείας, εκπαιδευτικοί και πολίτες άλλων ειδικοτήτων, οι ο- ποίοι/ες παρακολούθησαν ολοκληρωμένο σεμιναριακό κύκλο για τις κριτικές προσεγγίσεις του πεδίου των εξαρτήσεων και για την έννοια και τις εφαρμογές της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας (Σεμινάρια γενικού πληθυσμού, Σεμινάρια γονέων, Σεμινάρια ΚΕΚΑ, Σεμινάρια σε στελέχη και οπλίτες 115 Πτέρυγας Μάχης) 7. 4 λειτουργοί υγείας παρακολούθησαν ολοκληρωμένο κύκλο εκπαίδευσης (θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο) στο πλαίσιο των δράσεων εκπαίδευσης του προγράμματος. 8. 95 κρατούμενοι των Καταστημάτων Κράτησης Αγυιάς Χανίων, παρακολούθησαν δράσεις ενημέρωσης για το ζήτημα της εξάρτησης και τον τρόπο λειτουργίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Χανίων. 37 Ο αριθμός αυτός αφορά το σύνολο των διαφορετικών ανθρώπων, καθώς μεταξύ του αριθμού των προσελθόντων στο Ανοικτό Πρόγραμμα και των προσεγγισθέντων στη δράση του streetwork υπάρχει αλληλοεπικάλυψη 16 ανθρώπων. 27

Γράφημα 14. Σχηματική απεικόνιση των ανθρώπων που έλαβαν υπηρεσίες κατά το 2015. Δράσεις ενημέρωσης σε κρατούμενους φυλακών 95 25% Άνθρωποι με πρόβλημα εξάρτησης 128 34% Δράσεις πρόληψης ψυχοκοινωνικών προβλημάτων 20 5% Υποστήριξη δημιουργίας ομάδας αλληλοβοήθειας 8 2% Λειτουργοί υγείας και πολίτες άλλων ειδικοτήτων 82 21% Εκπαιδευόμενοι μεταπτυχιακοί φοιτητές και λειτουργοί υγείας 2 1% Άλλα αιτήματα 5 1% Συγγενείς και φίλοι ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης 41 11% Γράφημα 15. Σχηματική απεικόνιση ανθρώπων που έλαβαν υπηρεσίες κατά το 2015 στο πλαίσιο ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Μέλη του περιβάλλοντος 41 24% Άλλα αιτήματα 5 3% Άνθρωποι με πρόβλημα εξάρτησης 128 73% 28 28