Το στρατόπεδο Χαϊδαρίου στην ιστορική μνήμη
«Για τους επισκέπτες που εισρέουν στην Ελλάδα κάθε καλοκαίρι η Κατοχή είναι πρακτικά αόρατη, την ώρα που βρίσκονται ξαπλωμένοι στις ηλιόλουστες παραλίες ή εξοικειώνονται με τους ερειπωμένους ναούς και τα θέατρα. Στην Ελλάδα, όπως και αλλού, ο μεταπολεμικός κόσμος κρύβει πολύ καλά την καταγωγή του για εκείνους όμως που ξέρουν πού να ψάξουν πίσω από τους φράκτες των εγκαταλειμμένων εβραϊκών επαύλεων, στη Θεσσαλονίκη, στο Χαϊδάρι, όπου οι καινούργιες πολυκατοικίες κόβουν τη θέα προς το χώρο της άλλοτε διαβόητης Βαστίλης της Ελλάδας, οι ουλές από τις κατοχικές πληγές της υπάρχουν ακόμη» Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1994, σ. 407.
Το στρατόπεδο Χαϊδαρίου χτίστηκε επί δικτατορίας Μεταξά το 1937 και χρησίμευσε ως στρατώνας, χωρίς όμως να ολοκληρωθούν οι εργασίες κατασκευής. Λειτούργησε υπό τις διαταγές των Ιταλών για λίγες μόνο μέρες και στις 10 Σεπτεμβρίου του 43 πέρασε στα χέρια των Γερμανών, και συγκεκριμένα της SD, της Υπηρεσίας ασφαλείας των Ναζί (Sicherheitdienst)
Μιααπότιςπρώτεςμεγάλεςαποστολέςστο Άουσβιτς πραγματοποιήθηκε στις 2 Απριλίου του 1944, με 800 άτομα, 433 εκ των οποίων επιλέχτηκαν για καταναγκαστική εργασία αφού έφτασαν στο Άουσβιτς στις 11 Απριλίου. Μόλις 40 από αυτούς επιζούν μετά τον πόλεμο. Μια άλλη μεγάλη μεταφορά 700 1000 κρατούμενων έγινε τη δεύτερη βδομάδα του Απριλίου του 1944, και από αυτούς ο «άγγελος του θανάτου», γιατρός του Άουσβιτς Josef Mengele, επέλεξε 320 άνδρες και 328 γυναίκες για «ιατρικά» πειράματα.
«Η χειρότερη περίοδος ήταν στο Χαϊδάρι, εκεί ήταν χειρότερα από το Άουσβιτς. Δούλευα πολύ σκληρά σε καταναγκαστικά έργα, μετακινούσα άσκοπα και ολημερίς βαριές πέτρες από την μία άκρη στην άκρη, υπό την διαρκή απειλή του μαστιγίου».
«Βρεπαιδιάήτανηπρώτηφοράπουείδα εκτέλεση και δεν μπορώ να σας πω πόσο κακό μου έκανε. Ήταν 9 παιδιά, τους έδωσαν τσαπιά να σκάψουν τους τάφους τους. Ήμουν 17 χρονών [ ] Ήταν μια κατάσταση πνιγηρή, γεμάτη τρόμο, γεμάτη φόβο. Έδωσαν τόσο ξύλοστημητέραμουπουτοαίμααπ τη μύτη έτρεχε έτσι. Τρομοκρατήθηκα». Ρεβέκα Ααρών
«Οι εκτελέσεις αθώων ομήρων, τα μπλόκα, τα βασανιστήρια της Μέρλιν, το στρατόπεδο του Χαϊδαρίου, οι χωρίς λόγο εκτοπισμοί, έβρισκαν ευρεία δημοσιότητα με το ραδιόφωνο και τον τύπο. Ο καθημερινός κατάλογος ομήρων που εκτελέστηκαν ήταν αναπόσπαστο κομμάτι του συνηθισμένου μας τοπίου κατά την Κατοχή. Πολύ συχνά έβρισκε κανείς στους δρόμους πτώματα παραμορφωμένα από τα βασανιστήρια ολότελα γυμνά, που οι Γερμανοί εγκατέλειπαν κατά τη νύχτα στα σταυροδρόμια, για να τρομοκρατήσουν τον υπόλοιπο πληθυσμό. Η δημοσιότητα και η θεαματική δράση είχαν σα σκοπό να εξάψουν τη φαντασία του πλήθους. Τις περισσότερες φορές πιο πολύ ενδιαφέρονταν γι αυτό, παρά για τη σύλληψη των πραγματικών ενόχων». Φ. Σκούρας, Α. Χατζηδήμος, Α. Καλούτσης, Γ.Ν. Παπαδημητρίου, Η ψυχοπαθολογία της πείνας, τουφόβουκαιτουάγχους, Νευρώσεις και ψυχονευρώσεις, 2 η έκδοση, Οδυσσέας, Αθήνα, 1991
«Η ίδρυση του Χαϊδαρίου έχει ένα πιο σοβαρό σκοπό Η διαμονή εκεί έπρεπε να έχει το αβέβαιο, το αόριστο, το διαρκώς επικίνδυνο. Να γίνει ο μπαμπούλας, φόβητρο, συνώνυμο με τον Χάρο και να παραδοθεί έτσι στη φαντασία του ευαίσθητου λαού μας Ιδρύθηκε περισσότερο για τους έξω και λιγότερο για τους ίδιους τους κρατούμενους». Θέμος Κορνάρος, Στρατόπεδο του Χαϊδαρίου, Νεοελληνικές Εκδόσεις Βιβλιοθήκη του Λαού, Αθήνα, 1963, σ. 53.
«Ήταν διαβασμένος! Είχε μια τεράστια στρατοπεδαρχική πείρα, έπαιρνε ναρκωτικά, και δεν εκτιμούσε τους άλλους Γερμανούς Ες-Ες. Έκανε του κεφαλιού του συμπληρώνοντας τον κανονισμό. Κανένα δε λογάριαζε και καμία διαταγή δεν άφηνε, χωρίς να την τροποποιήσει κατά τον δικό του τρόπο. Τους Γερμανούς τους είχε για κουρντισμένες μηχανές. Κι αυτός δεν παραδεχότανε να είναι μια κουρντισμένη μηχανή». Θέμος Κορνάρος.. ό.π. σ. 124-125.
υπόστεγο ΕΙΣΟΔΟΣ φυλάκιο Μαγειρεία εξωτ. φρουράς Μπλοκ 1 Μπλοκ 2 Εξέδρα Μπλοκ 3- αντρών αναρρωτήριο Κεντρική σκοπιά Μαγειρεία- 19 Μπλοκ 4- ημιαπομόνωση αντρών Θάλαμος 18 Θάλαμος 17 Κτίριο 21- αποθήκες, συνεργεία, θάλαμος τιμαλφών Κτίριο 20- Διοικητήριο Λουτρά, απομόνωση γυναικών-16 Μπλοκ 15- απομόνωση Μπλοκ 6- γυναικών Κτίριο 13- αποθήκη («γυαλάδικο») Πλυντήρια Μπλοκ 7 Κοιτών εσωτερικής φρουράς = ενημερωτικές πινακίδες
Όλο το στρατόπεδο περικλειόταν από αγκαθωτό συρματόπλεγμα Μαγειρεία εξωτ. φρουράς υπόστεγο ΕΙΣΟΔΟΣ φυλάκιο Κρατήθηκε ο πρώην Πρωθυπουργός Θεμιστοκλής Σοφούλης, ο στρατηγός Στυλιανός Γονατάς και άλλα σημαίνοντα πρόσωπα Μπλοκ 1 Μπλοκ 2 Εξέδρα Κεντρική σκοπιά Πλυντήρια Μπλοκ 6- γυναικών 1. Μπλοκ 3- αντρών αναρρωτήριο Προσκλητήριο, παράταξη κρατουμένων και αναφορά Εκφώνηση ονομάτων για εκτέλεση. Βασανιστήρια, «φιδάκι» (2),ομαδικά γυμνάσια «Στο κάθε πρωινό προσκλητήριο στο Χαϊδάρι έπρεπε να περιμένουμε και κάτι καινούργιο» 2.. 1οι Εβραίοι (8) το Δεκέμβριο του 1943 απομονώθηκαν στο υπόγειο του μπλοκ 3 Μπλοκ 7 Ξεδιάλεγμα κρατουμένων και χωρισμός αντρών- γυναικών «Σε κάθε νέα είσοδο κρατουμένων έτρεμε η ψυχή μας, μην τυχόν κι έφερναν τους δικούς μας» «Οι Εβραίοι της Επτανήσου μείνανε στο Χαϊδάρι τέσσερις μέρες. Μετά στιβάχθηκαν σε φορτηγά αυτοκίνητα, μωρά και μητέρες, γέροι και μεσήλικες. Τους φορτώσανε σε κλειστά βαγόνια του Λαρισαϊκού. Γερμανία πρώτα και μετά Πολωνία» Μπλοκ 4- ημιαπομόνωση αντρών 1. Εγκαινιάστηκε στις 12/06/44. Ιούλιος 1944: 1.850 Εβραίοι Επτανήσιοι. Οι άντρες έμειναν στο μπλοκ 4 και οι γυναίκες στο Μπλοκ 6
Μαγειρεία-19 Θάλαμος 18 Θάλαμος 17 Γραφεία διοίκησης, υπνοδωμάτια Εδώ συγκεντρώθηκαν οι 200 κρατούμενοι ανώτερου προσωπικού για να εκτελεστούν στην Καισαριανή (ανάμεσά τους και του Σουκατζίδη) την Πρωτομαγιά του 1944 και μαγείρων 3. Κτίριο 21- αποθήκες, συνεργεία, θάλαμος τιμαλφών Κτίριο 20- Διοικητήριο Τέλη Ιουλίου 1944: 2.500 Εβραίοι Ρόδου. Καταγραφή και αρπαγή χρημάτων και πολύτιμων αντικειμένων «Την Τρίτη μέρα τους διώξανε. Ακολούθησαν κι αυτοί το γνωστό δρόμο της εξόντωσης, προς τα στρατόπεδα της Πολωνίας» Μέσα βρίσκονταν οι περιουσίες όλων των Εβραίων της Αθήνας και του Πειραιά «Και τι δεν είχανε φέρει στο Χαϊδάρι. Υαλοπωλεία, υφασματοπωλεία και άλλα μεγάλα καταστήματα, τα είχανε ρημάξει οι Γερμανοί.Τα περισσότερα ανήκαν σε Ισραηλίτες, όπως το κατάστημα Μεγήρ. Το Χαϊδάρι είχε γίνει σταθμός μεταφοράς του ελληνικού πλούτου για τη Γερμανία» «Η απομόνωση γυναικών αποτελούνταν από ένα θάλαμο. Για τις 27 γυναίκες είχε ένα νιπτήρα κι ένα αποχωρητήριο. Κοιμόμαστε καταγής» Λουτρά, απομόνωση γυναικών-16 3. Μπλοκ 15- απομόνωση. Πρώτος σταθμός στο Χαϊδάρι γι αυτούς που έρχονταν απ τις φυλακές και τους τόπους μαρτυρίου. Κρατούνταν επίσης σ αυτή όσοι τιμωρούνταν ή πρόκειται να ξαναπάν στο κτίριο της Μέρλιν για ανάκριση «Οι ψείρες δεν αργήσανε να κάνουν την εμφάνισή τους σ αυτόν τον συνωστισμένο γυμνό θάλαμο. Ο ύπνος ήταν Πολύ δύσκολος και από νερό υπήρχε πολύ λίγο και δεν μπορούσαμε να πλυθούμε» 24 Μαρτίου 1944: 1.500 Εβραίοι Αθήνας «Διαρκώς φέρνανε και μερικούς από την Αθήνα που τους ξετρυπώνανε. Την Τρίτη κιόλας μέρα είχαμε γίνει κάπου 3.000 ψυχές» Κτίριο 13- αποθήκη («γυαλάδικο») Κοιτώνας εσωτερικής Φρουράς-14
«Συνελήφθην την πρωίαν της 31.8.46 [.] εις το νο 15 κτίριον του Χαϊδαρίου ως εκ των υστέρων και μετά παρέλευσιν 33 ημερών έμαθα. [ ] Την αυτήν νύκτα μετά τον εγκλεισμόν μου εις το υπ. αριθμ. 8 κελί μου του Νο 15 εδέχθην την πρώτην επίθεσιν του προσωπικού αποτελούμενου από εκτελεστάς και βασανιστάς των Ες Ες και ταγματασφαλίτας [ ]. Ο Μπάρλας ήρχισε να με κτυπά εις την πλάτην με βούρδουλα μήκους 1 μ. αποτελούμενον από τριπλό συρματόσκοινο με κόμπο στην άκρη μέχρις αιματώσεως επιθέτοντας κατόπιν αλάτι [ ]. Ανάμεσα στους τρομερούς πόνουςκαιταβασανιστήριαήκουσατολοχίαναμεκαλείνα του υπογράψω κάτι χαρτάκια χωρίς να μου ανακοινώνει το περιεχόμενό τους». Επιστολή Σ. Κυριακίδη, 29/12/1946.
«Τρέξε μανούλα όσο μπορείς, τρέξε για να με σώσεις, κι απ το Χαϊδάρι μάνα μου να με απελευθερώσεις. Γιατί είμαι μελλοθάνατος και καταδικασμένος, 18 χρονών παιδί στα σίδερα κλεισμένος. Απ την οδό του Σέκερη με πάνε στο Χαϊδάρι, κι ώρα την ώρα καρτερώ το Χάρο να με πάρει». Παλιό ρεμπέτικο με τίτλο «Το Χαϊδάρι», στίχοι Μάρκος Βαμβακάρης, μουσική Στέλιος Βαμβακάρης.