Η Πρέβεζα, στο διάβα του χρόνου Γράφει ο κ. Λάζαρος Συνέσιος Ο πατροκοσμάς και η Πρέβεζα Εὐγενέστατοι ἀγαπητοὶ μου ἀδελφοί, οἱ κατοικοῦντες τὴν χώραν Πρέβεζαν, σᾶς ἀσπάζομαι καὶ παρακαλῶ τὸν Ἅγιον Θεὸν διὰ τὴν ψυχικὴν καὶ σωματικὴν σας ὑγείαν 1. Έτσι αρχίζει την επιστολή του προς τους κατοίκους της Πρέβεζας -γραμμένη τον Απρίλιο του 1779 (ᾳψοθ Ἀπρίλιος)- ο Κοσμᾶς ἱερομόναχος ὁ Μπαλάνος, Ἰωαννίτης, ἀνὴρ ἐπιστήμων καὶ πολυμαθής, διδάσκων ἐν τῇ ἰδίᾳ πατρίδι τὰς λογικὰς τέχνας καὶ ἐπιστήμας, καὶ ἐπ έκκλησίαις διερμηνεύων τὰς θείας Γραφάς 2. Εκείνη τη χρονιά ο πατροκοσμάς περιερχόταν τις πόλεις και τα χωριά της Ηπείρου, εμψυχώνοντας, διδάσκοντας με λόγο απλό, κατανοητό στον απλό άνθρωπο, ιδρύοντας σχολεία, ακούραστος. Διαβάζουμε σε χειρόγραφο της Μονής Νικάνορος της Ζάμπορδας 3 της περιφέρειας Γρεβενών: Ἐνθύμιον. Τὸν καιρόν, ὅπου βγῆκε ἕνας ἀσκητής, θαυμαστὸς καὶ ἅγιος ἄνθρωπος καὶ δίδαξε τὸν κόσμο καὶ πολλοὺς ἔβαλε εἰς θεογνωσίαν, καὶ κανεὶς δὲν τὸν ἐγνώριζε ἀπὸ τὶ μέρος καὶ ἀπὸ τὶ τόπον, καὶ τὸ ὄνομά του Κοσμᾶς, ὀλίγον κοντακινὸς καὶ μελαχρινὸς καὶ τὰ γένεια του μαῦρα καὶ δασιά 4. Φλογερὸς Ἠπειρώτης -γιατὶ ἀπ τὰ Γραμμενοχώρια τῆς Ἠπείρου κατάγονταν οἱ γονεῖς του, οἱ ὁποῖοι καταπιεζόμενοι ἀπ τοὺς τούρκους ἄφησαν τὸν τόπο τους κι ἐγκαταστάθηκαν πρῶτα σ τὸν Ταξιάρχη κι ὕστερα στὸ Μεγαδένδρο τῆς Αἰτωλίας, ὅπου ἔφεραν στὸν κόσμο τὸν Κώνστα, τὸν κατοπεινὸ Κοσμᾶ 5 στα 1714 στο Μεγα Δένδρο Απόκουρου της Αιτωλίας κοντά στο Θέρμο. Τα πρώτα γράμματα έμαθε στο ιεροδιδασκαλείο του Λύτσικα στη Σιγδίτσα της Παρνασσίδος και στο μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής στα Βραγγιανά των Αγράφων. Διψώντας για περισσότερα, πήγε στην Αθωνιάδα Σχολή της Μονής Βατοπεδίου του Αγίου Όρους, όπου μαθήτευσε κοντά στον Ευγένιο Βούλγαρι, τον Παναγιώτη Παλαμά, τον Νικόλαο Τζαρτζούλη κ.ά. Γνώριζε καλὰ Ἑλληνικά, ἔμαθε ξένες γλῶσσες («Ἐβραϊκά, Τουρκικά, Φράγκικα») καὶ δείχνει κάποια ἄνεση στὴ χρήση τῆς ἀρχαίας γραμματείας) 6. Στα 1759 πήγε στη Μονή Φιλοθέου, όπου εκάρη μοναχός και πήρε το μοναχικό όνομα Κοσμάς, αφήνοντας το κοσμικό Κώνστας. Εκεί, ένοιωσε την ανάγκη να βοηθήσει τους υπόδουλους Έλληνες, να συμβάλει στον κατά Θεόν φωτισμό τους. Ἀκούγοντας τοῦτον τὸν γλυκύτατον λόγον, ὁποὺ λέγει ὁ 1 Σοφρώνιος Π κυριάκος -Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ Διδαχαί, Ἐπιστολαὶ καὶ Μαρτύριον σελ.170 Αθν. 1953. 2 Σέργιος Μακραίος -Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, Κ.Σάθα -Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη τόμ. Γ, σελ. 275. Βενετία 1872 3 Φώτης Κόντογλου -Ἀσάλευτο θεμέλιο/ Ὁ ἅγιος Νικάνωρ καὶ τὸ μοναστήρι του. εκδ. Ακρίτας. Αθν. 1996: Τὸ μοναστήρι τῆς Ζάμπορδας, ποὺ ἵδρυσε ὁ ἅγιος Νικάνορας, εἶναι χτισμένο ἀπάνω σ ἕνα μικρὸ κι ἀπόκρημνο βουνὸ ποὺ τὸ λέγανε Ὄρος τοῦ Καλλικράτου, ἕνα βουνὸ μυτερό, κολλημένο ἀπάνω στὸ μεγάλο βουνὸ ποὺ τὸ λένε Βέρμιο. Τ όνομά του τὸ πῆρε ἀπὸ ἕνα χωριὸ Ζάμπορδα ποὺ βρισκότανε ἄλλη φορὰ ἐκεῖ κοντά, μὰ ποὺ τώρα δὲν ὑπάρχει. 4 βλ. περιοδικό Νεολαία, 13 Ιαν. 1940. 5 α. -Φ. Βιτάλης -Ὁ ἐθνεγέρτης τῆς Ἠπείρου Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ ἰσαπόστολος., σελ. 10 επόμ. Αθν. 1972 β. -Το έτος γεννήσεώς του προκύπτει από τον βιογράφο και σύγχρονό του, Νικόδημο Αγιορείτη, ο οποίος αναφέρει πως πέθανε σε ηλικία 65 ετών (μαρ τύρησε στις 24 Αυγούστου 1779 [1779-65=1714]). 6 Γ.Δ.Μεταλληνός -Κοσμᾶς ὁ Αιτωλός. ΠLB τόμ. 35 σελ. 247.
Χριστὸς μας, νὰ φροντίζωμεν καὶ διὰ τοὺς ἀδελφοὺς μας, μ ἔτρωγεν ἐκεῖνος ὁ λόγος ὡσὰν τὸ σκουλίκι, ὁπ οὺ τρώγει τὸ ξῦλον. Ὄθεν ἄφησα τὴν ἰδικὴν μου προκοπήν, τὸ ἰδικὸν μου καλὸν, καὶ ἐβγῆκα νὰ περπατῶ ἀπὸ τόπον εἰς τόπον καὶ νὰ διδ άσκω τοὺς ἀδελφοὺς μου. Ἐπειδὴ τὸ Γένος μας ἔπεσεν εἰς ἀμάθειαν, εἶπα: ἄς χάσῃ ὁ Χριστὸς ἐμένα, ἕνα πρόβατον, καὶ ἄς κερδί σῃ τὰ ἄλλα 7, θα πει αργότερα. Την άλλη χρονιά, το 1760, πήγε στην Πόλη, και με έγγραφη άδεια του τότε πατριαρχεύοντος Σεραφείμ του εκ Δελβίνου άρχισε τις περιοδείες του -τέσσερις, ή κατ, άλους τρεις- σ όλο τον ελλαδικό χώρο. Ένα ιεραποστολικό έργο που κράτησε σχεδόν είκοσι χρόνια και επισφραγίσθηκε με το μαρτύριό του. Και πού δεν δίδαξε, και πού δεν περπάτησε, σε ποιά μέρη δεν έσπειρε τον λόγο του Θεού και την ελπίδα, πού δεν ίδρυσε σχολειά σε πόλεις, σε κάμπους και σε απομονωμένα ορεινά χωριά, όπου υπήρχε στοιχείο ελληνικό. Πρῶτον μὲν εἰς τὰς Ἐκκλησίας καὶ τὰ χωρία τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐκεῖθεν δὲ ἐπῆγεν εἰς τὴν Ναύπακτον, εἰς τὸ Βραχῶρι, εἰς Μεσολόγγιον περιελθὼν ὅλα σχεδὸ ν τὰ Δουκάνησα εἰς τὸ Ἅ γιον Ὄρος εἰ ς τὰ ἐκεῖθεν Μοναστήρια καὶ Σκήτας τὰ ἔξω ἀπὸ τοῦ Ὄρους χωρία εἰς τὴν Θεσσαλονίκην, εἰς τὴν Βέρροιαν καὶ εἰς ὅλην σχεδὸ ν τὴν Μακεδονίαν. Ἐπροχώρησεν εἰ ς τὰ μέρη τῆς Χειμάρρας, Ἀκαρανίας, Αἰτωλίας, ἕως εἰ ς αὐτὴν τὴν Ἄρταν καὶ τὴν Πρέβεζαν. Ἐκεῖθεν ἔπλευσεν εἰ ς τὴν Ἁγίαν Μαύραν καὶ εἰς Κεφαλληνίαν Ἦτο δὲ ἡ διδαχὴ του, καθὼς ἡμεῖς αὐ τηκοοι αὐτῆς ἐγενόμεθα, ἁπλουστάτη ὡσὰν ἐ κείνη τῶν ἀλιέων 8. Περιῆλθε δὲ καταρτίζων τὸν λαὸν τοῦ Θεοῦ ἐπαρχίας τριάκοντα, έν αἷς σχολεῖα συνέστησε δέκα μὲν τῆς ἀρχαίας διαλέκτου καὶ τῶν ἐπιστημῶ ν, διακόσια δὲ μόνον τῆς ἀναγνώσεως τῶν λεγομένων κοινῶν, συνέτρεχε δὲ πλῆθος ἐ κ τῶν πόλεων καὶ χωρίων ὅπου ἄν ᾖ καὶ ἐπηκολούθουν αὐτῷ 9. Τὸν Ἀπρίλιον 1777 φθάνει, γιὰ πρώτη φορὰ στὴν ἐνετοκρατούμενη Πρέβεζα. Ἔξω ἀπ τὸν Ναὸν τοῦ Ἁγίου Κωνσταντίνου στήνει ἕνα Σταυρό. Καὶ ἀρχίζει τὰ πυρίκαυστα χριστιανικὰ του κηρύγματα. Ἀπ ἐδὼ φεύγει κατόπιν γιὰ τὰ Ἰόνια νησιά 10. Επανέρχεται στην Ήπειρο -και ξανά στην Πρέβεζα, προερχόμενος από την Άρτα - ὅπου ἐκήρυξε στὸν Μητροπολιτικὸ ναὸ στὶς 11.1.1778 11. Επέλεξε πάλι για τόπο διδαχής το προαύλιο του ναού των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης 12. Και συγκλονιζε με τα κηρύγματά του τον λαό, ο οποίος τον αγαπούσε και τον λάτρευε. Πολλοί χριστιανοί του έφερναν τα πουκάμισά τους να τα ντυθεί, για να τα ξαναφορέσουν οι ίδιοι για ευλογία και προκοπή. 7 8 9 10 11 12 έ.α. [95] σελ. 247. έ.α. [94] σελ. 184. έ.α. [95] σελ.276. έ.α. [98α] σελ.13 επόμ. σ.σ. Ο Η.Βασιλάς αναφέρει ως πρώτη φορά αφίξεως του πατρός Κοσμά στην Πρέβεζα, το 1768: Ὁ Κοσμᾶς βρίσκεται στὴν λαίλαπα τῶν αγώνων στὴ Ρούμελη, ἀπὸ τὸ 1767 ὡς τὸ 1771, ἀφοὺ ἔκατσε στὴν Πρέβεζα, τὴν πρώτη τούτη φορά, ἕνα-δυὸ μῆνες, κηρύσσων καὶ μυῶν τοὺς καπεταναίους στὴν ἐπανάσταση, &: ἀπὸ τὴν Ἄρτα ἔρχεται στὴν Πρέβεζα τὴν βενετοκρατούμενην, ὅπου καὶ τὸ 1768 εἶχε ἀναπτύξει ἐπαναστατικὴν μύησιν ὑπὲρ τῆς Ρωσσίας, στὸν ἑτοιμαζόμενο πόλεμο κατὰ τῆς Τουρκίας (βλ. κατωτέρω [104], σελ.114 & 116]) Ηλ.Βασιλάς -Άπαντα, επιμέλεια Ν.Δ.Καράμπελας,Πρέβ. 2012,-Ο πάτερ Κοσμάς στην Πρέβεζα (1768-1779). σελ.116. Αναδημοσίευση από περιοδ. Ηπειρωτική Εστία, τχ. 59 Μαρτ. 1957& τχ. 235-236 Νοε-Δεκ 1971 σελ. 898-907. έ.α. [104] σελ. 120: Ἐκεῖ ποὖναι τώρα ὁ πλάτανος τοῦ τζαμιοῦ Ἀχμὲτ Ντίνου καὶ στὴν αὐλὴ τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Κωνσταντίνου, ἦταν κάποτε τὸ βενετικὸ Διοικητήριο ἤ ἡ βενετικὴ Ἀστυνομία, ἕνα σπίτι δίπατο καὶ εὐρύχωρο. Μετὰ τὴν κατάλυση τῆς βενετικῆς ἐξουσίας (1797) ἐπανῆλθε στὴν ἰδιοκτησία τοῦ καπετὰν Ἀντώνη Χριστδούλου Θερμογιάννη, τοῦ ἱδρυτῆ καὶ κτήτορος τοῦ ναοῦ Αγίου Κωνσταντίνου. Ἐκεῖ ἔξω ἔκαμνε τὰ κηρύγματά του ὁ Κοσμᾶς.
Όπως αναφέρει ο Ηλ.Βασιλάς, στὴν Πρέβεζα, στὸ ὀλίγο διάστημα ποὺ ἔμενε τὸ 1779, κατοίκησε στὸ σπίτι, ποὺ σώζεται σήμερα καὶ κεῖται πλάι στὸ σπίτι καὶ τὸ μαγαζὶ τοῦ Γαλανοῦ 13. Όμως, στὸ σπίτι τοῦ Χρήστου Μαμμάτη, κειμένου κοντὰ στὸ ναὸ τοῦ ἁγ. Κωναταντίνου, ἄλλοτε Χριστοδούλου Θερμογιάννη, πλούσιου καὶ ἰσχυροῦ προκρίτου τῆς Πρέβεζας, ἐπήγαινε καὶ ἔκανε τὶς μυήσεις τῶν ὁπλαρχηγῶν τῆς Ἠπείρου καὶ Ξηρομέρου ὁ πατὴρ Κοσμᾶς. Στὰ φανερὰ ἔκαμε ἔξω ἀπὸ τὸν ναὸ τοῦ Ἁγίου Κωνσταντίνου, ὑπέροχο καὶ πρωτότυπο Χριστιανικὸ κήρυγμα, ποὺ συνήρπαζε τὰ πλήθη 14. Στο διάστημα που έμεινε στην Πρέβεζα, ένα από τα μελήματά του ήταν, φυσικά και η ίδρυση σχολείου. Με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή το 1774 μεταξύ Ρωσίας-Τουρκίας, ο σουλτάνος ανελάμβανε την υποχρέωση να σταματήσει τους βίαιους εξισλαμισμούς και να εξασφαλίσει τα χριστιανικά δικαιώματα των ραγιάδων. Στηριζόμενος στα της Συνθήκης του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή και με την ευλογία του Οικουμενικού Πατριάρχη Σωφρονίου Β (1775-1780), συνέχισε με μεγαλύτερη αφοσίωση το ιεραποστολικό και εθνικό του έργο. Και στην Πρέβεζα ίδρυσε σχολείο τῆς ἀναγνώσεως τῶν λεγομένων κοινῶν. Το σχολείο εκείνο στεγάσθηκε στο κτίριο της σημερινής οδού Κ.Καρυωτάκη, αριθ. 9 (όπου αργότερα λειτουργούσε ο φούρνος Χρ. Τζιάκου 15 ). Δυστυχώς, το ιστορικό αυτό κτίριο κατεδαφίσθηκε το 2012, χωρίς να υπάρξει καμμία αντίδραση Για τούτο το σχολείο -όπως βέβαια και για όσα άλλα ίδρυε- είχε πάντα την έγνοια του. Γράφει σχετικά προς τους χριστιανούς της Πρέβεζας: εὐγενέστατοι ἀγαπητοὶ μου ἀδελφοὶ οἱ κατοικο ῦντες τὴν χώραν Πρέβεζαν, σᾶς ἁσπάζομαι, καὶ παρακαλῶ τὸν ἅγιον θεὸν διὰ τὴν ψυχικὴν καὶ σωματικὴν σας ὑγείαν. ἐγὼ ἀδελφοὶ μου, ὡς δοῦλος χριστοῦ τοῦ θεοῦ ἡμῶν ἀνάξιος, περιερχόμενος καὶ διδάσκων τὸ κατὰ δύναμιν τοὺς χριστιανοὺς ἦλθα καὶ ἐδῶ καὶ βλέποντ ας, ὅτι δὲν ἔχετε σχολεῖον, ἐπαρακίνησα τοὺς χριστιανοὺς καὶ ἔδωσαν τὸ κατὰ δύναμιν καὶ προαίρεσιν διὰ τὸ σχολεῖον σας. πρέπει δὲ καὶ ἡ εὐγενία σας πάντες νὰ βοηθᾶτε πάντοτε τὸ σχολεῖον σας ἐξ ἰδίων πόνων, ἤ κοινῶς ἀπὸ τὴν χώραν, καὶ ἀπὸ βακούφια ἤ, διὰ νὰ λἀβετε καὶ παρὰ θεοῦ τὸν μισθὸν σας, καὶ τιμὴν παρὰ άνθρώπων. εἶμαι δὲ καὶ ἐγὼ χρεώστης νὰ παρακαλῶ τὸν κύριον τὸν εὐλογοῦντα τὰ πάντα νὰ εὐλογήσῃ τὴν χώραν σας καὶ τὸ σχολεῖον καὶ τὰ παιδιὰ σας, καὶ νὰ σᾶς ἀξιώσῃ νὰ ζήσετε καλὰ καὶ θεάρεστα, καὶ νὰ σᾶς βάλῃ καὶ εἰς τὸν παράδεισον νὰ χαίρεσθε καὶ νὰ εὐφραίνεσθε νὰ δοξάζετε τὴν ἁγίαν τριάδα ἀμὴν. ἔβαλα δὲ καὶ ἐπίτροπον τὸν παπὰ κὺρ νικόλαον κεραμυδᾶ καὶ τὸν κὺρ ἀναστάσιον παπὰ ρίζον νὰ κρατοῦν καὶ κυβερνοῦν τὸ ἄνοθεν σχολεῖον. ἔτι δὲ ἐπιστάτας καὶ βοηθοὺς αὐτῶν τὸν κὺρ δῆμον τοῦ χρήστου καὶ τὸν κὺρ σπῦρον τοῦ γεωργίου λάμπρου καὶ τὸν κὺρ χρῆστον τοῦ γεωργίου νὰ βοηθοῦν 13 14 15 έ.α. [104] σελ. 121. σ.σ. το σπίτι και το μαγαζί του Γαλανού είναι στη γωνία των οδών Εθνικής Αντιστάσεως και Νικλάμπα, εφαπτόμενο δε βορείως αυτού, ήταν το σπίτι [όπου ο πατήρ Κοσμάς] κατοίκησε στο ολίγο διάστημα που έμενε το 1779. Εχει κατεδαφισθεί και ανεγερθεί νέο (δεκαετία 1970), Εθνικής Αντιστάσεως 49, ιδιοκτησία του ναού Αγίων Κωνσταντίνου & Ελένης. Αὐτοῦ κατώκησε ὁ Ἀχιλλεὺς Γραμματικόπουλος*. * έ.α. [94] σελ. 113 & σελ. 122: Ἐκεῖ κατοικοῦσε κάποτε ὁ Ἀχιλλεὺς Γραμματικόπουλος. Αχιλλεύς Γραμματικόπουλος. Πειραιάς 1908-30.12.2008. Έλληνας ποδοσφαιριστής (τερματοφύλακας) του Ολυμπιακού (1926-1944), πέντε φορές διεθνής (1931-1935). Από τις σημαντικότρες μορφές στην ιστορία του συλλόγου. έ.α. [104] σελ. 112. έ.α. [104] σελ. 119: Το κτίριο τοῦ σχολείου ποὺ ἵδρυσε ὁ Κοσμᾶς σώζεται. Εἶναι σήμερα (1957) ὁ φοῦρνος τοῦ Τζάκου. Κατεδαφίσθηκε το 2012. Το ιστορικό αυτό κτίριο, ατυχώς, κατεδαφίσθηκε το 2012
τὸ αὐτὸ σχολεῖον καθὼς ὀ κύριος τοὺς φωτίσῃ. καὶ ἄν σᾶς τύχῃ κανένα ἐμπόδιον, ἀπὸ τοὺς ἐξουσιαστὰς τῆς αὐτῆς χώρας, νὰ τὸν ἐβγάνετε ἔξω ἀπὸ τὸ σύνορο ὄθεν σᾶς φαν ῇ εὔλογον. ταῦτα καὶ ὑγιαίνετε ἐν κυρίῳ. ᾳψοθ ἀπρίλιος +κοσμᾶς ἱερομόναχος εὐχέτης σας 16. Μα τα κηρύγματά του προκάλεσαν αντιδράσεις, τον κατηγορούσαν και για φιλορωσική προπαγάνδα, οι Βενετοί τον κατασκόπευαν ( σύμφωνα με μαρτυρία του Προβλεπτή της Λευκάδας [την είχε πάρει απ τον άρχοντα Μαμωνά, που κατασκόπευε τις κινήσεις του ιερομονάχου], ο Πατροκοσμάς απέτρεπε τους Πρεβεζάνους να εκκλησιάζονται στις ενορίες που δεν είχαν συσσωματωθεί σε αδελφότητα [το κοινοβιακό πρότυπο του Αγιορείτη, μεταφυτευόταν στις κοσμικές ενορίες και κοινότητες]) 17, και καταγγέλθηκε από ένα δυο προκρίτους στην Πολίτσια των Βενετών ο πατήρ Κοσμάς, ως πράκτωρ μυστικός των Ρώσσων (σ.σ. βλ. και Σεραφείμ Ξενόπουλος 18 ). Η Βενετική αστυνομία τον κάλεσε, τον παρετήρησε και του υπέδειξε να αναχωρήση αμέσως από την Βενετικήν επικράτειαν της Πρέβεζας 19. Τάμαθε ο λαός, ανήσυχος μαζεύτηκε έξω απ την Αστυνομία. Ήρεμος βγήκε ο καλόγερος, ειρήνη, ομόνοια κι αγάπη σύστησε στο συγκεντρωμένο πλήθος και κατευθύνθηκε στη συνέχεια να βγει απ την πόλη. Πολλοί χριστιανοί τον ακολούθησαν, πεζοπορώντας έφθασαν στη Νικόπολη, εκεί που ήταν τα σύνορα, απ εδώ η βενετοκρατούμενη Πρέβεζα, απ εκεί το βασίλειο του σουλτάνου. Έκανε το τελευταίο κήρυγμα, τίναξε τα σανδάλια του 20, έφυγε. Κάποιοι είπαν πως καταράσθηκε τον τόπο μας, να μη ιδή ποτέ προκοπή και καλό. Αυτό είναι απίστευτο για ένα τέτοιο κληρικό. Κι αν ακόμη δεχθούμε πως κάποια βαρυγκώμια είχε, αυτή θ αφορούσε βέβαια σ αυτούς που τον κατέδωσαν και στους διώκτες του Βενετούς, και τὴν ἀπέδωσαν αὐτοὶ ἀργότερα σ ὅλην τὴν πόλη μας 21. Η Πρέβεζα έχει την ευλογία του -παρακαλῶ τὸν κύριον τὸν εὐλογοῦντα τὰ πάντα νὰ εὐλογήσῃ τὴν χώραν σας καὶ τὸ σχολεῖον καὶ τὰ παιδιὰ σας, καὶ νὰ σᾶς ἀξιώσῃ νὰ ζήσετε καλὰ καὶ θεάρεστα, καὶ νὰ σᾶς βάλῃ καὶ εἰς τὸν παράδεισον νὰ χαίρεσθε καὶ νὰ εὐφραίνεσθε νὰ δοξάζετε τὴν ἁγίαν τριάδα, γράφει ο ίδιος στην επιστολή (την παραθέσαμε ήδη) που μετά την αναχώρησή του έστειλε. 16 -α. έ.α. [94] σελ.170 επ. και σελ 164: 8) Πρὸς τοὺς κατοίκους Πρεβέζης. Ἐξετυπώθη πολλάκις καὶ ἐν Νεοελληνικῇ Φιλολογίᾳ Κ.Σάθα καὶ ἐν τῷ ἔργῳ Λαμπρίδου, περὶ τῶν ἐν Ἠπείρῳ ἀγαθοεργημάτων, σελὶς 112 καὶ ἐν Κοσμᾷ τῷ Αἰτολῷ, Τρύφωνος Εὐαγγελίδου, Βόλος 1912. Επίσης -Φάνης Μιχαλόπουλος -Οἱ μεγάλοι μας ἀναγεννηταί, Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, Ἐθναπόστολος καὶ μάρτυς (1714-1779), περιοδ. Νέον Κράτος Αθν.1938 κ.α. -β. έ.α. [104] σελ. 119: σώζεται σήμερα τό πρωτότυπόν της, ποὺ τὸ εἶδα καὶ τὸ διάβασα στὸ σπίτι τοῦ Ἰ. Τάλλαρου v. Ἦταν ἄλλοτε κτῆμα τῆς οἰκογένειας Ζαλογγίτου, τῆς ὁποίας ἕνας πρόγονος ἱερεύς, πρωτοπρεσβύτερος, ἔπεσε μέσα στὸ Μεσολόγγι κατὰ τὴν ἡρωϊκὴν ἔξοδον μαζὶ μὲ τὸν ἐπίσκοπον Ρωγῶν Ἰωσήφ. V Η επιστολή πουλήθηκε από τον Γεώργιο Ι. Τάλλαρο στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στην Αθήνα, όπου απόκειται με στοιχεία ταξινόμησης Κ95Α, σημειώνει ο Ν.Καράμπελας. 17 βλ. Λ.Συνέσιος -Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα -Πρέβεζα, Πρέβ. 1994, σελ. 140. 18 Σεραφείμ Ξενόπουλος -Δοκίμιον ἱστορικὸν περὶ Ἄρτης καὶ Πρεβέζης. Αθν. 1884, ανατύπωση Μουσικοφιλολογικού Συλλόγου Άρτας Σκουφάς, Άρτα 1986, σελ. 357: Οὗτος ὁ ἀείμνηστος διαβληθεὶς εἰς τὸν Πασσᾶν τοῦ Βερατίου Μεχμὲτ Κουρ Πασσᾶ, παρὰ τῶν Ἰουδαίων, ὡς ἀπόστολος τῆς Ῥωσσικῆς Διοικήσεως, καὶ ὅτι περιέρχεται παροτρύνων τοὺς Χριστιανοὺς εἰς ἐπανάστασιν, ὅλως ἀνεξετάστως ἀπηγχονίσθη. 19 έ.α. [104] σελ. 120. 20 EBE/N&Π -Καινή Διαθήκη, Κατὰ Λουκᾶν 9. 5: καὶ ὅσοι ἄν μὴ δέξωνται ὑμᾶς, ἐξερχόμενοι ἀπὸ τῆς πόλεως ἐκείνης καὶ τὸν κονιορτὸν ἀπὸ τῶν ποδῶν ὑμῶν ἀποτινάξατε εἰς μαρτύριον ἐπ αὐτούς. 21 έ.α. [104] σελ. 121.
Κάτω από τον περικαλλή νέο ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στον ημιυπόγειο χώρο, έγινε άλλος ναός, αφιερωμένος στον εθνομάρτυρα και ισαπόστολο άγιο Κοσμά τον Αιτωλό. Στον ναό αυτόν φυλάσσεται τὸ «ὑποκάμισο» τοῦ Ἁγίου, μὲ θαυματουργικὲς ἰδιότητες. Ὁ Μαμμάτης τοὖχε προσφέρει καινουργιοραμμένο, κι Ἐκ εῖνος χάρισε σ αὐτὸν τὸ δικὸ του παλιό, ποὺ κατόπιν προσφέρθηκε ἀπὸ τὸν ἴδιο σ αὐτὸν τὸ Ναό, κι εἶναι ἀποθηκαρισμένο μέσα σ ἀσημένιο κυτίο 22. Στον ναό φυλάσσεται και παλαιά φορητή εικόνα του, διαστάσεων 40Χ28εκ. -στην οποία δεν διακρίνεται η αφιέρωση, η χρονολογία και η υπογραφή του αγιογράφου-. Υπάρχει επίσης, τοποθετημένη σήμερα στο τέμπλο, διαστάσεων100χ70 εκ., μεγάλη καὶ χαρακτηριστικώτατη Εἰκόνα -μιὰ ἀπ τὶς πρῶτες εἰκόνες τοῦ Ἁγίου - καὶ μέχρι σήμερα (σ.σ. 1972) διασώζεται μὲ τούτη τὴν ἐπιγραφή, στὸ κάτω μέρος, δεξιά της «1817 μηνὸς Μαΐου ἐν ἁγίᾳ Μαύρᾳ διὰ συνδρομῆς Χρίστου Μαμμάτη, χεὶρ δὲ Βασιλείου Ἀρκαλί» 23, γράφει ο Φ. Βιτάλης. Για την ίδια εικόνα, ο Η. Βασιλάς γράφει: Ὁ Ἅγιος Ἱερομάρτυς Κοσμᾶς 1814, μηνὸς Μαΐου ἐν Ἁγίᾳ Μαύρᾳ, διὰ συνδρομῆς Χρίστου Μαμμάτου, χείρ δὲ Βασιλείου Ἀρκελέ 24. Εκεί που στάθηκε και δίδαξε, στο προαύλιο του ναού των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, είχε στηθεί προσκυνητάρι με εικόνα του, αντίγραφο εικόνας του στο Άγιον Όρος 25. Αυτό αντικαταστάθηκε το 1971 με μαρμάρινο, με ωραία ψηφιδωτή εικόνα του Αγίου, στη βάση του οποίου υπήρχε η επιγραφή: Ι.ΧΩΡΟΣ ΕΝΘΑ ΕΚΥΡΗΞΕΝ Ο ΑΓ. ΚΟΣΜΑΣ 1779, και μπροστὰ ἀπ τὸ ὁποῖο κάθε μέρα παρελαύνει κόσμος πολὺς καὶ ἰδιαίτερα ἡ σπουδάζουσα στὸ Γυμνάσιό μας νεολαία τῆς Πρεβέζης, στὶς ψυχὲ ς της καὶ στὶς ψυχὲς μας ὁ φωτισμένος αὐτὸς ἅγιος μεταλαμπαδεύει ἀκατάπαυστα τ ἄσβεστο φῶς, ποὺ μᾶς ἔδειξε τὸ σωστὸ δρόμο γιὰ τὴν ψυχικὴ καὶ ἐθνικὴ μας ἐλευθερία 26. Αυτό το σεμνό κι επιβλητικό Προσκυνητάρι-Βήμα ατυχώς κατέπεσε κατά τη διάρκεια εργασιών διαπλατύνσεως του δρόμου και ανεγέρσεως του νέου ναού (δεκαετία 1980) -και έκτοτε δεν αντικαταστάθηκε Ο δρόμος απέναντι από την εκκλησία -ανάμεσα Ι.Μουστάκη και Κ.Καρυωτάκηφέρει τ όνομά του, οδός Αγίου Κοσμά. Πολύ σύντομα καθιερώθηκε στην πόλη της Πρέβεζας λαμπρό πανηγύρι στις 24 Αυγούστου προς τιμήν του αγίου. 22 έ.α. [98α] σελ.42. 23 έ.α. [98α] σελ.42. 24 έ.α. [104] σελ. 125. Στην ίδια σελίδα, σημ. ν, ο Ν.Καράμπελας σημειώνει: Η εικόνα του μάρτυρος και ισαποστόλου Αγίου Κοσμά, διαστάσεων 100Χ70 εκατοστών περίπου και προσαρμοσμένη σε ξύλινο πλαίσιο, μετά τη συντήρησή της, βρίσκεται σήμερα (2011) στο τέμπλο του ναού του Αγίου Κοσμά. Δεν σώζεται η αφιέρωση ούτε η υπογραφή του Βασιλείου Αρκελέ που αναφέρει ο Βασιλάς. σ.σ.: πιθανότατα, η αφιέρωση Χρ. Μαμμάτη και η υπογραφή του Βασιλείου Αρκελέ να υπάρχουν ακόμη, μη διακρινόμενες, καλυμμένες από το πλαίσιο που περιβάλλει την εικόνα. 25 έ.α. [104] σελ. 123: Ἡ εἰκόνα τοῦ Ἁγίου ποὺ ἐστήσαμε πρὸ ἐτῶν στὸ προσκυνητάρι ἔξω ἀπ τὸν ἅγιο Κωνσταντῖνο εἶναι ἀντίγραφον ἄλλης μεγάλης, καμωμένης καὶ διασωζωμένης εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος. 26 έ.α. [98α] σελ.8.
Το προσκυνητάρι του Αγίου Η μεγάλη εικόνα του Αγίου Παλαιά φορητή εικόνα του Αγίου στον αύλιο χώρο του Ι.Ναού στο τέμπλο του Ι.Ν. Αγίου Κοσμά φυλασσομένη στον Ι.Ν. Αγ. Κοσμά Αγίων Κων/νου & Ελένης. 1814 [ή 1817] χείρ Βασιλείου Ἀρκελέ. Δεν διακρίνεται η χρονολογία και το Κατεστράφη αρχές δεκαετίας 1980 φωτοι.συκαμενίδης όνομα του αγιογράφου. φωτό Ι.Συκαμενίδης
Κοσμᾶς ἱερομόναχος Αἰτωλὸς Σελίδα αναφερόμενη στον ιερομόναχο Χειρόγραφο του πατρός Κοσμά Η δεύτερη σελίδα της επιστολής του στους Κοσμά τον Αιτωλό κατοίκους της Πρέβεζας, Απρίλιος 1779 ΓΑΚ Κ95Α Κ.Σάθα -Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη τόμ. Γ - Σέργιος Μακραῖος -Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία. σελ.276 Βενετία 1872. εὐγενέστατοι ἀγαπητοὶ μου ἀδελφοὶ οἱ κατοικοῦντες τὴν χώραν Πρέβεζα ν, παρακαλῶ τὸν κύριον τὸν εὐλογοῦντα τὰ πάντα νὰ εὐλογήσῃ τὴν χώραν σας καὶ τὸ σχο- Α λεῖον καὶ τὰ παιδιὰ σας..(κείμενο από την 1 η σελίδα).. καὶ νὰ σᾶς βάλῃ καὶ εἰς τὸν παράδεισον νὰ χαίρεσθε καὶ νὰ εὐφραίνεσθε νὰ δοξάζετε τὴν ἁγία τριάδα