ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΠΕΤΡΑΣ ΚΑΙ ΧΕΡΟΝΗΣΟΥ. ΤΟΜΟΣ E Μέρος 1

ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΠΕΤΡΑΣ ΚΑΙ ΧΕΡΟΝΗΣΟΥ ΤΟΜΟΣ E Μέρος 1 ΝΕΑΠΟΛΙΣ 2014

<< Επιστημονική Επετηρίδα Ιεράς Μητροπόλεως Πέτρας & Χερρονήσου >> Εκδίδεται προνοία του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Πέτρας & Χερρονήσου κ. Νεκταρίου Επιστημονική Επιτροπή Βασίλειος Φθενάκης, καθηγητής Πανεπιστημίου Βρέμης. Μιχαήλ Κασωτάκης, Πρώην Πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και του κέντρου Επιστημονικής Έρευνας Ελλάδος. Βασιλική Συθιακάκη, Αρχαιολόγος, Προισταμένη 13 ης Εφορείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων Κρήτης. Εκδοτική Επιτροπή Αρχ. Τίτος Ταμπακάκης Αρχ. Εμμανουήλ Κατσαρός Γεώργιος Μαμάκης Την ευθύνη του περιεχομένου της εγκυρότητας και των δικαιωμάτων των χρησιμοποιούμενων πηγών κάθε εργασίας έχει ο συντάκτης. Νεάπολη Κρήτης 724 00 Τηλ. 28410 32320, Φαξ 28410 31344 Website: www.impeh.gr / email: info@impeh.gr Ηλεκτρονική σελιδοποίηση, κατασκευή e-book ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΚΙΜΑΚΗΣ / BIGBOOK publications Καντανολέων 4, Ηράκλειο Κρήτης Τηλ. / Φαξ 2810 285541 Email : info@bigbook.gr Website : www.bigbook.gr

Περιεχόμενα Νεκτάριος, Μητροπολίτης Πέτρας & Χερρονήσου Η Ιερά Μονή Αγ. Γεωργίου Σελληνάρι. Κυρίλλος Κατερέλος Ἐπίσκοπος Ἀβύδου, Καθηγητής Ιστορικής Δογματικής Θεολογίας του Παν/μιου Αθηνών Ο Διάλογος του Μανουήλ Β Παλαιολόγου (1350-1425) με το Ισλάμ ( 7 η διάλεξη ) και ο σύγχρονος διαθρησκευτικός διάλογος. Θεοχάρης Δετοράκης, Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης Μελετίου Συρίγου του Κρητός Ανέκδοτα Επιγράμματα στους Αγίους της Λαύρας Πιετζαρίου του Κιέβου. Γεώργιος Ε. Κρασανάκης, Ὁμότιμος Καθηγητὴς Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης Ψυχολογία και Ασθενής. Απόστολος Γ. Παπαϊωάννου Ομ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Η Μεγάλη Κρητική Επανάσταση (1866 1869) χωρίς τον πυρπολητή. Χρυσόστομος Ἰ. Παπαδάκης, Ἀρχιμανδρίτης τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου Αρχιεπίσκοποι Κρήτης κατά τη Ρωμαιοκρατία και την Α Βυζαντινή περίοδο (63-824/26). Μιχάλης Ἐμμ. Πατεράκης, Πρωτ/ρος Εφημ. Ι. Ησυχαστηρίου Παντάνασσας Η παρουσία τοῦ μοναχισμού στὴν περιοχή τῆς Φουρνής (Τ.Δ) μέσα από τα παραχωρητήρια ἔγγραφα τῆς Ι.Μ. Αρετίου. Άννα Ι. Στραταριδάκη-Κυλάφη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης Επιμενίδης ο Κρης: μια ετυμολογική προσέγγιση του ονόματός του. Κωνσταντίνος Κορώσης, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστήμιο Κρήτης Σχολή Επιστημών Αγωγής Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης Το διαζύγιο και οι επιπτώσεις του στην κοινωνική προσαρμογή των παιδιών. Δρ. Εμμανουήλ Κ. Δουνδουλάκης, Επίκουρος Καθηγητής ΠΑΕΑΚ Ιερά Πρόσωπα Ιστορία & διαπλαστικές πηγές στην ποιητική συλλογή Πάσχα των Ελλήνων του Άγγελου Σικελιανού

Δρ. Ιωάννης Ν. Λίλης, Λέκτορας της Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Ηρακλείου Κρήτης Ο ορθόδοξος ιερέας απέναντι στην σύγχρονη οικονομική κρίση προβλήματα, προβληματισμοί, και προοπτικές με βάση τη θεολογική διδασκαλία του Χριστιανισμού. Γεώργιος Μιχ. Πατεράκης, Δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Σχολικός Σύμβουλος Π.Ε. Η Μάχη των Βρυσών Μεραμπέλλου 8 Αυγούστου 1867. π. Αυγουστίνος Μπαϊραχτάρης, Επ. Καθηγητής Πατριαρχικής Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Κρήτης Ανάλυση του κειμένου Ένας Κύριος - Ένα Βάπτισμα της Επιτροπής Πίστη και Τάξη, (Σκωτία 1960). Ιωάννης Καστρινάκης, Διδάσκων Καθηγητής Π.Α.Ε.Α.Κ. Καλλιτεχνικός Διευθυντής του Ωδείου << Ιωάννης Μανιουδάκης>> Το Ριζίτικο τραγούδι και η Μελική του σχέση με την Οκταηχία της Βυζαντινής μουσικής. Νεκτάριος Μαρκάκης, Πρωτοπρεσβύτερος του Οικουμενικού Θρόνου Αντισυνταγματάρχης (ΣΙ) Th.M. Ιδεολογικές προϋποθέσεις οργάνωσης της θρησκευτικής υπηρεσίας των ΕΔ. Μαμάκης Γεώργιος Εκπαιδευτικός Το «φιλολογικόν Γυμνάσιον εν Νεαπόλει Κρήτης» και το ασύμπτωτο της σχέσης του με τον «πρακτικό βίο». Γεώργιος Ι. Γεράκης Διάκονος της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης Έκτακτος καθηγητής Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων του Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης. Εφαρμογές πληροφορικής στην υπηρεσία των διοικητικών αναγκών της Εκκλησίας. Μελέτη περίπτωσης. Ιωάννης Τσερεβελάκης Θεολόγος - Φιλόλογος Αττικισμός : Μια συνειδητή εισαγωγή της << Διγλωσσίας >> στον Ελληνικό χώρο. Ευαγγελία Γ. Πατεράκη Καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής. Υποψ. Δρ. της Σχολής Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Ειδήσεις για τη ζωή και το έργο του Καπετάν Μανόλη Κοκκίνη (1826-1897) (Συμβολή στην Ιστορία του Μεραμπέλλου)

Άννα Γ. Πατεράκη Δρ. Επιστημών Κοινωνικής Πολιτικής και Διοίκησης Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Πρώιμα ψηφίσματα των Δήμων Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου, Παναγιάς, και Σχοινιά για την «Ένωση» της Κρήτης με την Ελλάδα (Σεπτέμβριο 1908). Μαρία Γ. Σεργάκη, Φυσικός, τέως Προϊσταμένη των ΓΑΚ- Ν. Λασιθίου Ο Νικόλαος Δ. Παντελάκης και το Παντελάκειον Δημοτικόν Σχολείον Καρυδίου. Γεώργιος Εμμ. Θραψανιώτης Δρ. Πανεπιστημίου Αθηνών Οι Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας με την Ελληνική Παιδεία στη Βυζαντινή περίοδο. Παναγιώτης Σαπουντζής Διδάκτωρ Υπολογιστών Νευροεπιστημών του Πανεπιστημίου Νότιγχαμ Φασματική Ανάλυση Χωρικού και χρωματικού περιεχομένου των Φυσικών Εικόνων. Δημήτριος Χ. Σάββας Προιστάμενος της «Β.Δ.Β.» Η διαδρομή του μεταφραστικού γραφείου καθώς και τα Τεμένη των Νομών Ηρακλείου και Λασιθίου. Λογκάκη Μαρία Καθ. Φυσικής Πανεπιστημίου Κρήτης Ultrafast electron trapping times in low-temperature-grown gallium arsenide: The effect of the arsenic precipitate spacing and size.

Εισαγωγικό Σημείωμα Με τη χάρη του Θεού, τις ευλογίες της Αυτού Θειοτάτης Παναγιότητος του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, τις ευχές της Ιεράς Επαρχιακής Συνόδου της Εκκλησίας Κρήτης και την πρόνοια του Σεβ. Μητροπολίτου Πέτρας και Χερρονήσου κ.κ. Νεκταρίου η έκδοση του τρίτου ψηφιακού Τόμου της Επιστημονικής Επετηρίδας της Ιεράς Μητροπόλεως Πέτρας και Χερρονήσου συνεχίζει την έκδοση επί χάρτου που έχει προηγηθεί ήδη δύο φορές. Η Επιστημονική Επετηρίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Πέτρας και Χερρονήσου δηλώνοντας παρούσα στον ψηφιακό κόσμο και με σταθερή την πίστη της στο ευαγγελικό μήνυμα, αγκαλιάζει τις νέες ψηφιακές κοινότητες και περνά σε μια νέα δυναμική φάση με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που μας παρέχει ο σύγχρονος ηλεκτρονικός πολιτισμός. Προκαλεί μια οργανική διάδραση ανάμεσα σε αυτήν και τον ψηφιακό πολιτισμό, έχοντας ως στόχο το άνοιγμα αυτού του πολιτισμού στη γονιμότητα του Ευαγγελίου. Καθιστά ζωντανή, κατανοητή σε όλους, προσβάσιμη από όλους και επίκαιρη την παρουσία του Θεού μέσα σε κάθε σπίτι και σε κάθε χώρο, όπου ο σύγχρονος άνθρωπος κινείται δρά και εργάζεται. Επαναβεβαιώνει το εύρος και την ποικιλία του ερευνητικού έργου πλήθους επιστημόνων, περικλύοντας τον εγνωσμένο κόπο τους. Καταξιώνεται έτσι ως ένα σύγχρονο βήμα επιστημονικού διαλόγου και ως πηγή γνώσης που δεν περιορίζεται σε ερευνητικά, γεωγραφικά ή γλωσσικά όρια. Η Επιστημονική Επετηρίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Πέτρας και Χερρονήσου αγκαλιάζει ολόκληρη τη Μεγαλόνησο Κρήτη. Δίνει ένα παρόν στην καταξίωση, στον θαυμασμό και στην σωστή αξιολόγηση της θέσης της σ αυτόν τον ευαίσθητο γεωπολιτικό χώρο. Η Επιστημονική Επιτροπή

Νεκτάριου Μητροπολίτου Πέτρας & Χερρονήσου Η Ιερά Μονή Αγ. Γεωργίου Σελληνάρι. Ένα από τα πιο θαυμαστά, από τα πιο μεγάλα προσκυνήματα του τόπου μας και γενικότερα της Εκκλησίας Κρήτης είναι η Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Σελλινάρι Μεραμβέλλου. Ανάμεσα σε χαράδρα με απαράμιλλο φυσικό κάλος και με παραδείσια απηχήματα ο Ρόδιος Μοναχός Νικόλαος βρήκε τη θαυματουργή εικόνα του Αγίου Γεωργίου, έπηξε το θυσιαστήριο για τη δόξα του Θεού και αφιέρωσε τον παλαιό ιστορικό Ναό στον Άγιο Γεώργιο. Εκεί ιχνηλάτησε την παρουσία του Θεού. Ήταν γι αυτόν η πύλη της αιωνιότητος. Εκεί είδε την κλίμακα του ουρανού. Εκεί συνάντησε τον Άγιο. Αυτός έχτισε τα πρώτα κελιά και μετά από αρκετά χρόνια εγκαταβίωσης στη Μονή, αναπαύθηκε ψηλά στο βουνό, σε τάφο που ο ίδιος είχε λαξεύσει σε πέτρα. Η ιστορία διασώζει ότι από τα παλιά χρόνια πλήθη προσκυνητών συνέρρεαν στο ταπεινό αυτό Εκκλησάκι για να λάβουν τη χάρη του Αγίου Γεωργίου. Του Αγίου που είναι «των αιχμαλώτων ελευθερωτής, των πτωχών υπερασπιστής, των ασθενούντων ιατρός, των Βασιλέων υπέρμαχος». Εκείνα τα πρώτα χρόνια δεν υπήρχε δρόμος στη ρεματιά, μόνο μονοπάτι στην πλαγιά. Άλλη ήταν η διάβαση και η διέξοδος από το Μεραμβέλλο στην Πεδιάδα, από το Λασίθι προς το Ηράκλειο. Αργότερα κατασκευάστηκε η παλαιά οδός, που όπως την ενθυμούνται οι παλαιότεροι, περνούσε σχεδόν δίπλα από τον Ναό του Αγίου Γεωργίου. Είχε ομορφιά και χάρη αυτή η διεύλευση. Ο διάδρομος προς τον Ναό ήταν γεμάτος δέντρα, λουλούδια, που ευωδίαζαν. Στη συνέχεια όταν έγινε η νέα εθνική οδός, διαμορφώθηκε διαφορετικά η πρόσβαση στη Μονή. Κτίστηκε το υψηλό τοιχίο, διαμορφώθηκε η είσοδος και κατασκευάστηκε πύλη εισόδου προς τον Ναό. Η εθνική οδός διευκόλυνε περισσότερο την προσέλευση των Χριστιανών στον Ιερό Ναό και ανέδειξε το προσκύνημα. Σ αυτό επέμενε ο αοίδιμος Μητροπολίτης Πέτρας κυρός Δημήτριος, που με τόλμη και όραμα, με κόπους και αγώνες προσπάθησε να αξιοποιήσει περισσότερο και να αναδείξει εκκλησιαστικά αυτόν τον τόπο, προς δόξαν Θεού. Απέβλεψε στο συμφέρον της Εκκλησίας. Τον ανύψωσε με πράξη του, τον κατοχύρωσε με Απόφαση της Ιεράς Επαρχιακής Συνόδου και τον θεσμοθέτησε με Βασιλικό Διάταγμα ως

Ιερά Μονή. Είχε αυτές τις καλές προϋποθέσεις ο τόπος να λειτουργήσει ως Ιερά Μονή. Υπάρχουν τόσες παραδόσεις και θρύλοι που αναφέρονται στον Άγιο Γεώργιο στο Σελλινάρι που είναι αδύνατον όλες να καταγραφούν. Οι παλαιοί Βραχασιώτες, οι ιερείς, οι μοναχοί που διακόνησαν με πιστότητα και ιερό ζήλο το προσκύνημα, έζησαν σ αυτό πολλά θαυμαστά γεγονότα. Τόμοι θα αποθησαύριζαν τα θαύματα του Αγίου Γεωργίου. Αυτό που μπορούμε να τονίσουμε είναι ότι και σ αυτόν τον τόπο είναι όντως θαυμαστός ο Θεός. Στις κτιριακές εγκαταστάσεις της Ιεράς Μονής, για πολλά χρόνια, λειτούργησε και Εκκλησιαστικό Γηροκομείο, που περιέθαλψε εκατοντάδες ανθρώπων, άνδρες και γυναίκες, προσφέροντάς τους στοργή και αγάπη. Αυτό το φιλανθρωπικό έργο ήταν πολύ μεγάλο και μάλιστα για εκείνα τα χρόνια η προσφορά του στον τόπο ήταν ανεκτίμητη. Το Γηροκομείο, αργότερα, με υπόδειξη των αρμοδίων παραγόντων, έπρεπε να μεταστεγαστεί, επειδή οι χώροι του στη Μονή δεν πληρούσαν τις προϋποθέσεις λειτουργίας Μονάδος Φροντίδος Ηλικιωμένων, ως ορίζουν οι Ευρωπαϊκές Οδηγίες. Το Γηροκομείο μεταφέρθηκε στο Οροπέδιο Λασιθίου, όπου λειτουργεί μέχρι σήμερα στην κωμόπολη Τζερμιάδων και περιθάλπει άνδρες και γυναίκες. Όλοι οι παλαιοί χώροι της Ιεράς Μονής Αγίου Γεωργίου Σελλινάρι, τα τελευταία χρόνια, έχουν διαμορφωθεί και αξιοποιηθεί σύμφωνα με τις μοναστηριακές λειτουργικές ανάγκες. Έχουν επιπλέον κατασκευαστεί νέα κτίρια, κελιά, αίθουσες, τραπεζαρία, χώροι φιλοξενίας, εκκλησιαστικό μουσείο και προπάντων έχουν οικοδομηθεί στη Μονή δύο περικαλλείς Ιεροί Ναοί, ο Ιερός Ναός της Αναστάσεως του Σωτήρος, που θεωρείται το Καθολικό της Ιεράς Μονής και ο Ιερός Ναός των Θείων Επιφανείων, που χρησιμοποιείται και ως Βαπτιστήριο. Η Ιερά Μονή είναι ανδρώα, έχει αδελφότητα και σ αυτήν τελούνται όλες οι Ιερές Ακολουθίες. Η Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Σελλινάρι βρίσκεται στο μεθόριο του Νομού Λασιθίου και του Νομού Ηρακλείου. Είναι, δια της εθνικής οδού, το κεντρικό πέρασμα από τον ένα Νομό στον άλλο. Αποτελεί σημείο οδικής και όχι μόνο αναφοράς στην ευρύτερη περιοχή. Αυτή η μοναδική διάβαση έχει καταστήσει τη Μονή γνωστή σε όλο τον κόσμο. Όλες τις ώρες της ημέρας αλλά και πολύ αργά, ως τα μεσάνυχτα, διέρχονται προσκυνητές από τη Μονή. Δεν υπάρχει στιγμή που να μη δει κανείς σταθμευμένα αυτοκίνητα, κάτω από τη Μονή, στον Εθνικό Δρόμο. Και αυτό γιατί ο λαός ευλαβείται τον Άγιο Γεώργιο στο Σελλινάρι. Τον θεωρεί προστάτη του, συνοδίτη στην πορεία του.

Υπήρχε μάλιστα παράδοση ότι κάθε διερχόμενος έπρεπε να σταματήσει και να προσκυνήσει τον Άγιο. Και σταματούν μέχρι σήμερα αρκετοί. Και άλλοι που επείγονται και δεν μπορούν να σταθμεύσουν έστω για λίγο, θα κάνουν με ευλάβεια το Σταυρό τους, θα χαιρετίσουν, με τον τρόπο που γνωρίζουν και τους προσφέρει το μέσο μεταφοράς τους, τον Άγιο και σε κάποια άλλη στιγμή θα σταθμεύσουν. Και δεν είναι οι ντόπιοι μόνο, που διερχόμενοι θα σταματήσουν στο Σελλινάρι. Πολλοί, Έλληνες και ξένοι επισκέπτες του Τόπου μας, σταματούν για να πάρουν την ευλογία του Αγίου, για να θαυμάσουν το απαράμιλλο φυσικό τοπίο και το επιμελημένο φιλοκαλικά κτιριακό συγκρότημα της Ιεράς Μονής. Παρατηρούμε την ευλάβειά τους όταν εισέρχονται στον μικρό αυτό ιστορικό Ιερό Ναό. Για μας, για τον Τόπο μας, αυτός ο Ναός, αυτό το προσκύνημα, αυτό το Μοναστήρι, συμπυκνώνει ζωηφόρες μνήμες και θαυμαστές θεοσημείες και σηματοδοτεί την κενωτική διακονία της Εκκλησίας, τη μαρτυρία της εις Χριστόν πίστεως του λαού μας. Η Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Σελλινάρι αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες ευλογίες του Θεού στην Ιερά Μητρόπολή μας. Ο κόσμος βλέπει με συγκίνηση τους μοναχούς στη Μονή. Η μαρτυρία του μοναχικού πολιτεύματος εκεί τον συγκινεί, γιατί αγαπά τα Μοναστήρια. Ο κόσμος γνωρίζει την προσφορά του μοναχισμού στην Εκκλησία και την κοινωνία. Γνωρίζει ότι ο μοναχός, ως μελανοχίτων για την αγάπη του Ιησού Χριστού, βαστάζει τα στίγματα των παθημάτων Του, είναι φορέας αιωνίου ζωής και μαρτυρεί ορθόδοξο φρόνημα και ήθος. Η ορθόδοξη πνευματικότητα του μοναχού διασώζει τον αυθεντικό τρόπο ύπαρξης της εν Χριστώ ζωής. Τα Μοναστήρια, όπως γράφει ο θεοφόρος Παΐσιος ο Αγιορείτης, είναι τα οχυρά της Εκκλησίας, είναι φάροι σε ακρότομες τοποθεσίες, είναι τα σεμνεία της Πίστεως, οι μυροθήκες του Αγίου Πνεύματος. Φρονώ ότι η ανάδειξη του προσκυνήματος του Αγίου Γεωργίου Σελλινάρι σε Ιερά Μονή ήταν έμπνευση, αποκάλυψη του Θεού, για τη διατήρηση της αυθεντικής εκκλησιαστικότητας του τόπου, της απρόσκοπτης πορείας του στο μέλλον και της μεγάλης προσφοράς του στην Εκκλησία. Ναι! Είναι μεγάλο το έργο των Μοναστηριών μας. Μεγάλη η προσφορά τους στην Εκκλησία. Έργο των μοναχών μας είναι η ακοίμητη προσευχή, η πνευματική ελεημοσύνη. Ο μοναχός ελεεί τον κόσμο με την προσευχή της αγάπης του και αυτή η ελεημοσύνη είναι ασταμάτητη, αγκαλιάζει τους πάντες, είναι πιο αποτελεσματική.

Παρατηρώ τη χαρά που νιώθουν οι προσκυνητές της Ιεράς Μονής όταν βλέπουν τους μοναχούς στο Σελλινάρι. Τους νιώθουν πολύ κοντά τους. Ζητούν να τους διαβάσουν ευχές, για την υγεία και τη σωτηρία τους, να τους σταυρώσουν με τα άγια λείψανα. Γνωρίζουν ότι οι ταπεινοί μοναχοί διαπορθμεύουν καθημερινά τα αιτήματα και τις παρακλήσεις του λαού προς τον Θεό. Γνωρίζουν ακόμη πως όλα στη Μονή και τα πιο απλά διακονήματα, λειτουργούν προς σωτηρίαν και αγιασμό του κόσμου. Στην εκκοσμικευμένη κοινωνία μας οι Ιερές Μονές είναι αυτές που διασώζουν το αυθεντικό ήθος και φρόνημα της Εκκλησίας. Γι αυτό και ο κόσμος επιζητεί να τις επισκέπτεται, να εκκλησιάζεται σε αυτές. Κάθε Ιερά Μονή μαρτυρεί ότι η Εκκλησία είναι εν τω κόσμω, αλλά δεν είναι εκ του κόσμου τούτου. Αληθινή πατρίδα της Εκκλησίας είναι η Βασιλεία του Θεού. Και αυτό που της δίδει την ταυτότητά της δεν είναι η ιστορία, αλλά τα έσχατα. Κάθε Ιερά Μονή εκπροσωπεί έναν άλλο κόσμο, όπως θα είναι στα τέλη των αιώνων, όπου θα έχει νικηθεί το κακό, θα βασιλεύει το θέλημα του Θεού, όπου «τα πάντα και εν πάσι Χριστός». Και εδώ είναι η ευθύνη μας, όσων διακονούμε την Εκκλησία, να προβάλουμε αντιστάσεις στον πειρασμό της εκκοσμίκευσης, που πλήττει ακόμα και την Εκκλησία στην ορατή διοικητική της υπόσταση. Είναι ο μεγάλος πειρασμός που αντιμετώπισε και ο ίδιος ο Χριστός στο Σαραντάριο Όρος, που συντελεί στον εξωεκκλησιασμό πολλών ανθρώπων. Η Εκκλησία αγκαλιάζει τον κόσμο, δεν μπορεί να συσχηματίζεται με τον κόσμο, δεν επιτρέπεται να γίνει άκοσμος κόσμος. Η Εκκλησία με τη διακονία της αγωνίζεται να κάνει τον κόσμο Εκκλησία και σ αυτό το έργο πρωτεύοντα ρόλο και θέση έχουν τα Μοναστήρια μας. Οι μοναχοί με το είναι τους, με την πνευματική τους εργασία, με τα διακονήματά τους, με το μαρτύριο της ζωής τους, με την ακοίμητη προσευχή τους δίδουν ένα άλλο παρών και εκπέμπουν στη συχνότητα του Ουρανού μία άλλη φωνή. Η Εκκλησία προστατεύεται από την εκκοσμίκευση μόνο όταν διατηρεί ανόθευτους τους θεσμούς της, Ενορίες, Μονές, Επισκοπές, προορισμένους από τη φύση τους να είναι φορείς του εσχατολογικού χαρακτήρα της και να εκφράζουν το «ουχί εκ του κόσμου τούτου». Γι αυτό και ο μοναχισμός δεν είναι μόνο αποστολοπαράδοτος θεσμός αλλά και τρόπος εκκλησιοποίησης του λαού. Στα Μοναστήρια συνήθως δεν γίνονται κηρύγματα. Το μοναστηριακό τυπικό, η παρουσία των μοναχών ενδεδυμένων το μοναχικό σχήμα και κουκούλιό τους, τα προσκυνητάρια, οι θαυματουργικές Εικόνες, το ιλαρό φως των καντη-

λιών, όλος ο λειτουργικός διάκοσμος του Ιερού Ναού, συνιστούν μια σιωπώσα παραίνεση της Εκκλησίας. Οι μοναχοί διδάσκουν περισσότερο με τη σιωπή τους παρά με το λόγο τους. Ο λόγος δεν είναι πάντα συνδετικός κρίκος των ανθρώπων. Γι αυτό είναι ανάγκη σήμερα να μειωθούν οι τόνοι, οι εξάρσεις, οι εντάσεις, οι πολλοί λόγοι, η διάχυτη φλυαρία, η κουραστική κενολογία που μάλλον προκαλεί παρά στηρίζει και βοηθά τον κόσμο. Ένας σωστός μοναχός και αν μιλήσει θα μιλήσει χαμηλόφωνα και με πνευματικό λόγο. Ένας απλός λόγος ενός μοναχού σε ένα Μοναστήρι δεν είναι κενός λόγος ούτε μία θρησκευτική άποψη και γνώμη. Είναι μία εμπειρία ζωής, αφού αυτός είναι παθών και μαθών τα θεία. Είναι μία φωτισμένη αποκάλυψη του Θεού. Να γιατί κυρίως τα νέα παιδιά επιζητούν να έχουν κοινωνία με μοναχούς, με γέροντες. Ελκύονται από τη μορφή τους. Η αγιότητα είναι ο υπέρθειος μαγνήτης που ελκύει. Στα Μοναστήρια, ακόμα και μια απλή συζήτηση, μπορεί να συντελέσουν στην αναγέννηση ενός ανθρώπου. Υπήρξαν άνθρωποι που βρήκαν το Θεό σε ένα Μοναστήρι, που τονώθηκε η ελπίδα τους σε μία συνάντηση που είχαν με μοναχούς ως θεοφόρα πρόσωπα σε μία Μονή. Αποτελεί εκτροπή στα μοναχικά και εκκλησιαστικά θέσμια να μετέρχονται σήμερα κάποιοι κληρικοί και μοναχοί κοσμικές μεθόδους και συμπεριφορές για να κερδίσουν τάχατες ανθρώπους στον Χριστό. Αυτοί είναι πλανώντες και πλανώμενοι. Χρειάζεται μεγάλη προσοχή να μην παρεκκλίνουμε, να μην αποπροσανατολιζόμαστε, να μην δελεαζόμαστε από την απάτη του αιώνος τούτου. Οφείλουμε να είμαστε παραδοσιακοί, να τηρούμε τα μοναχικά θέσμια, καθαγιασμένα από ιδρώτες και δάκρυα Αγίων στους αιώνες. Οι Γέροντες, που κόσμησαν την Εκκλησία μας τον 20 ο αιώνα και που είναι δυνάμει Άγιοι και που αναμόρφωσαν την κοινωνία μας, αυτή τη φωνή μας σαλπίζουν. Ήταν οι άνθρωποι της παράδοσης, της απλότητος. Αγράμματοι οι περισσότεροι, εξέφρασαν τη θεολογία και την πίστη της Εκκλησίας. Και υπήρξαν απλανείς Πατέρες. Αυτούς τους Γέροντες θέλουμε στην Εκκλησία, που να μην εμφορούνται από το πνεύμα του επάρατου φανατισμού, να μη μεταδίδουν τις σοφιστείες του αθεολόγητου ευσεβισμού. Θέλουμε Γέροντες αναμεταδότες των μελλόντων αγαθών και όχι των μελλόντων πληροφοριών. Ο πνευματικός πατέρας σε κάθε Μονή, σε κάθε Ενορία είναι αποθηκάριος της θείας φιλανθρωπίας. Δεν χειραγωγεί υποτακτικούς στο πετραχήλι του με στρατωνισμό συνειδήσεως, αλλά οφείλει να εμπνέει σεβασμό και να αποτελεί την ορατή έκφραση του θελήματος του Θεού στη ζωή και την πορεία των ανθρώπων προς τη σωτηρία.

Στα Μοναστήρια μας δεν υπάρχουν προγράμματα κοσμικά. Η Μονή έχει το πρόγραμμα που ορίζουν οι Πατέρες της Εκκλησίας και που είναι ένα και μοναδικό: το έργο του Παναγίου Θεού, όπως εκφράζεται στην ευαγγελική διδαχή και στην αγιοπνευματική παράδοση. Οι μοναχοί, αφοσιωμένοι στο έργο τους, νιώθουν πληρότητα θείας ζωής. Δεν έχουν ελεύθερο χρόνο για ανόητες συζητήσεις. Όλος ο χρόνος της ζωής τους είναι γεμάτος, για να μη βρει χαραμάδα ο διάβολος να τους πειράξει. Οι μοναχοί δεν επιζητούν ανθρώπινες παρηγοριές. Έχουν μαζί τους τη συντροφιά του Θεού και των Αγίων. Ο Θεός προνοεί ακόμα και για τις λεπτομέρειες της ζωής τους και ενεργεί κατά το μέτρο της απείρου αγαθότητός Του. Υπάρχει μια παρεξήγηση σε πολλούς ανθρώπους για τον ορθόδοξο Μοναχισμό. Θέλουν τους μοναχούς μας, κατά ξένα εκκλησιαστικά πρότυπα, να ασχολούνται με κοινωνικό έργο. Ζητούν ακτιβιστικό μοναχισμό. Αυτός ο μοναχισμός όμως δεν έχει σχέση με την ορθόδοξη Παράδοση. Ο ορθόδοξος μοναχός έχει χωριστεί μεν τοπικά από τον κόσμο, έχει φύγει μακριά απ αυτόν, όχι γιατί αποστρέφεται και μισεί τον κόσμο, αλλά εξέρχεται έξω της παρεμβολής του κόσμου για να αναθέσει τον εαυτό του ολοκληρωτικά στο Θεό και με όλες του τις εφέσεις και τις δυνάμεις να γίνει προσφορά αγάπης στην Εκκλησία και τον άνθρωπο. Το να βοηθήσεις με ένα κοινωνικό έργο κάποιους ανθρώπους είναι λίγο, ελάχιστο. Το να βοηθήσεις όλο τον κόσμο με την προσευχή και την αγάπη σου, αυτό είναι μοναδικό, είναι τέλειο. Η ανθρώπινη βοήθεια που προσφέρουμε στη φιλανθρωπία της Εκκλησίας όσο μεγάλη και αν είναι, είναι πάντοτε σχετική ελλιπής. Η θεία βοήθεια δεν τελειώνει ποτέ. Δεν είναι απράγμονες, φυγόπονοι οι μοναχοί όπως τους κατηγορούν. Ας πάνε κάποιοι να ζήσουν μερικές μέρες στα Μοναστήρια για να διαπιστώσουν τον αγώνα και το μαρτύριό τους. Στα Μοναστήρια η μέρα και η νύκτα γίνονται καιρός προσευχής και αγάπης. Και ακόμη γνωρίζουμε ότι λίγα πράγματα μπορούν να γίνουν ανθρωπίνως. Πολλά και θαυμαστά γίνονται με τη θεϊκή επέμβαση. Με τις προσευχές αυτών των απλών μοναχών στα Μοναστήρια, αρρώστιες θεραπεύονται, παιδιά προστατεύονται, ανδρόγυνα συμφιλιώνονται, απελπισμένοι ενισχύονται, θλιμμένοι παρηγορούνται, πολλές ψυχές σώζονται. Αυτό εκφράζει στην Εκκλησία κάθε Μονή που είναι όρος πίστεως, θεμέλιο του κόσμου, σε μια διαρκή επικοινωνία με το Θεό. Η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει τα δικά της πνευματικά κριτήρια και χαρίσματα. Για τους μοναχούς υπάρχει μια άλλη τάξη, αποστολή και διακονία. Έργο τους είναι το «φωνή βοώντος εν τη ερήμω» του Τιμίου Προδρόμου. Διακονία τους αποτελεί μια άλλη ιεραποστολή, αυτή του

Μεγάλου Αντωνίου, η σιωπηλή, αλλά και τόσο κραυγαλέα υπόμνηση, πως παράγει το σχήμα του κόσμου τούτου και ότι «ουκ έχουμεν μένουσαν πόλιν, αλλά την μέλλουσαν επιζητούμεν». Κάθε Ιερά Μονή κινείται μεταξύ ασκήσεως και Ευχαριστίας. Έχει την άσκηση στον καθημερινό αγώνα των μοναχών και την αδιάλειπτη προσευχή στη Θεία Ευχαριστία. Στην άσκηση, που γίνεται με τον καθημερινό αγώνα του μοναχού, για να νικήσει την αμαρτία και στη συχνή Θεία Κοινωνία, με την οποία καθίσταται Σώμα Χριστού και προγεύεται της χαράς της Βασιλείας του Θεού. Αυτό είναι το μοναχικό πολίτευμα. Στην Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Σελλινάρι αυτό προσπαθούμε, ταπεινά, να βιώνουμε, να μαρτυρούμε. Η Ιερά Μονή έχει υψωμένη τη Βυζαντινή και την Ελληνική σημαία. Τη Βυζαντινή, που φανερώνει ότι εδώ είναι Οικουμενικό Πατριαρχείο, αφού η Εκκλησία της Κρήτης είναι Επαρχία του Οικουμενικού Θρόνου. Μ αυτή τη Βυζαντινή σημαία τιμά και προβάλει τη Ρωμιοσύνη. Έχει υψωμένη και την Ελληνική σημαία, που σηματοδοτεί στο πλήθος των αλλοδαπών την ελληνική ταυτότητα του τόπου, ενός τόπου με φιλογένεια, με εγνωσμένη την πατροπαράδοτη φιλοξενία και αρχοντιά. Όλες οι Ιερές Μονές είναι σεμνεία του Γένους μας. Έχουν προσφέρει τα πάντα στους απελευθερωτικούς του αγώνες. Η Κρήτη είναι ένα άλλο Άγιον Όρος με τις πολλές Μονές της, τα Καστρομονάστηρά της. Αυτά συνέβαλαν στο να μην αλλοιωθεί το ορθόδοξο φρόνημα του λαού μας στις τόσες κατοχές που πέρασε. Μπορεί πολλοί να κούρσεψαν, εδαφικά, τη Μεγαλόνησο, αλλά δεν κατέκτησαν την ψυχή της, δεν αλλοίωσαν την ταυτότητά της. Όλες οι Ιερές Μονές έδωσαν τα πάντα, ακόμα και τα καντήλια που κρέμονταν στις Εικόνες, για να σωθεί το Γένος μας. Οι περισσότερες δε από τις Μονές της Κρήτης πυρπολήθηκαν, καταστράφηκαν, λεηλατήθηκαν και είναι αμέτρητοι οι Εθνοϊερομάρτυρες που προσέφεραν. Και γι αυτόν τον τόπο, το Σελλινάρι, υπάρχουν πολλές σχετικές ιστορίες για τη συμβολή του στους απελευθερωτικούς αγώνες. Στο Σελλινάρι, που αποτελούσε στρατηγικό σημείο στα λημέρια των πολεμιστών δόθηκαν πολλές μάχες. Για τα γύρω από τη Μονή βουνά υπάρχουν πολλές ιστορίες για ηρωικά κατορθώματα. Ο Άγιος Γεώργιος ο Βραχασώτης, που απέχει μερικά χιλιόμετρα από τη Μονή κι ο Άγιος Γεώργιος ο Σελλιναριώτης ήταν κέντρα των ανταρτών, οι δύο πόλοι που συντόνιζαν τους αγώνες τους. Θεωρώ ότι η ύπαρξη μιας Μονής σε έναν τόπο αποτελεί τη μεγαλύτερη ευλογία του Θεού. Συντελεί γενικότερα στην πολιτιστική και πνευματική αναβάθμιση της περιοχής. Τούτη η Ιερά Μονή αποτελεί σημείο επαφής, ενότητος και συμψυχισμού του λαού μας. Χιλιάδες

άνθρωποι συρρέουν στην πανήγυρη της Μονής. Τους βλέπω να προσκυνούν με ιδιαίτερη ευλάβεια την εικόνα του Αγίου Γεωργίου, που φέρει πάνω της πολλά στίγματα πυροβολισμών. Ο λαός, βλέποντας την εικόνα του Αγίου, αισθάνεται ότι ο Άγιος είναι δίπλα του, εξακτινώνει τη χάρη του σε όλους, τους αγκαλιάζει, τους ενώνει, τους προστατεύει. Το έργο των μοναχών στην Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Σελλινάρι είναι δύσκολο γιατί πλήθη λαού συρρέουν καθημερινά σ αυτήν. Απαιτείται συνεχής εκδαπάνηση. Διακονία της ζωής τους είναι να ανάβουν τα καντήλια του Αγίου, να θυμιατίζουν την Εικόνα του, να προσεύχονται για όλο τον κόσμο. Να είναι φρυκτωροί αυτού του τόπου, μη μετακινούμενοι από το χρέος. Να μαρτυρούν με το ιερό Σχήμα τους την αγγελοειδή μοναχική πολιτεία. Έργο και διακόνημά τους είναι να παραμένει η Μονή πάντοτε ανοικτή, ημέρα νύκτα. Να προσφέρει την αγάπη της στον κόσμο. Τα Μοναστήρια είναι τόποι φιλοξενίας. Όποιος φροντίζει για τη σωτηρία των ανθρώπων σώζει και τη δική του ψυχή. Τι ευλογία, τι δωρεά του Θεού είναι να ζει κάποιος σ αυτόν τον ιερό χώρο, να αισθάνεσαι δίπλα σου τον Άγιο Γεώργιο, να ακούς τα πέταλα του αλόγου του που τρέχει για να προφθάσει και να σώσει ανθρώπους. Ενθυμούμαι τους λόγους του Πατριάρχου Γερμανού Β : «Ω! ψυχή μου, πόσο ολοφώτεινη θα ήσουν εάν δεν ανήκες ποτέ σε Πατριάρχη αλλά σε απλό μοναχό». Δεν θα ζητήσει ο Θεός στους καιρούς μας από τους μοναχούς των μοναστηριών μας, λόγω των πολυπληθών προσκυνητών, μεγάλους κανόνες και αυστηρές νηστείες. Μόνο το κατά δύναμιν. Ως καλός Θεός βλέπει το αγώνα τους, τη θυσία τους να δεχθούν, να φιλοξενήσουν, να παρηγορήσουν τους ανθρώπους, να είναι ευχέτες και πατέρες ενός κόσμου, που βρίσκεται σε μια διαρκή κρίση. Πόσοι ετερόδοξοι και αλλόθρησκοι εισέρχονται με ευλάβεια στη Μονή και με ιδιαίτερο σεβασμό αντικρίζουν τα πρόσωπα των μοναχών. Στη Μονή έχουν γίνει βαπτίσεις πολλών αλλοθρήσκων και προσελεύσεις στην Ορθοδοξία πολλών ετεροδόξων. Είναι γνωστό πως κάποιοι άνθρωποι δεν αγαπούν τα Μοναστήρια, δεν εκτιμούν τους μοναχούς. Με λύπη παρατηρώ τον πόλεμο που κάνουν σε όποιον θέλει να αφιερωθεί στον Χριστό. Όλοι αυτοί γίνονται θεομάχοι και επισύρουν την οργή του Θεού στη ζωή τους. Αυτός που έχει στην ψυχή του θείο έρωτα για το Χριστό, όλοι οι δαίμονες της κολάσεως να πέσουν πάνω του, δεν πρόκειται να αποπροσανατολιστεί. Η κλήση αυτή είναι του Θεού. Ο Θεός, στους έσχατους αυτούς χρόνους, καλεί στον μοναχισμό ανθρώπους με προσωπικές κλήσεις. Η ουράνια χαρά της αφιέρωσης είναι μοναδική, σ αυτήν

σκιρτάει η καρδιά. Ιδιαίτερα δε, σε καιρούς κρίσεων αποκαλύπτονται πολλές κλήσεις και για την ιερωσύνη και για τον μοναχισμό. Οι στερήσεις μάς μαθαίνουν το δρόμο της εν Χριστώ ελευθερίας. Τα Μοναστήρια δεν θα κλείσουν ποτέ τον κύκλο της προσφοράς και της παρουσίας τους στην Εκκλησία. Δεν θα εκλείψουν. Ο θεσμός του μοναχισμού είναι θεοδίδακτος, ερείδεται επί της Αγίας Γραφής, είναι θεμελιωμένος στους ασκητικούς αγώνες και τα παλαίσματα των οσίων Πατέρων και είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένος με τη ζωή της Εκκλησίας. Οι Επίσκοποι πρέπει με διάκριση και ευαισθησία, με πατρική αγάπη, να προσεγγίζουμε τα Μοναστήρια μας. Συμπεριφορές και ενέργειες άκριτες, απνευμάτιστες, μπορούν να τα διαλύσουν. Η κατά Θεόν ασφάλεια στην απρόσκοπτη πορεία των Μονών, είναι η τήρηση των Ιερών Κανόνων και των μοναχικών Όρων. Ο πιο ευαίσθητος τομέας της εκκλησιαστικής διακονίας είναι τα Μοναστήρια και θέλουν ιδιαίτερη προσοχή και στοργή. Το ορθόδοξο φρόνημα, το έργο ενός Επισκόπου, που και αυτός προέρχεται από τις τάξεις των μοναχών, διαφαίνονται περισσότερο στην πνευματική κατάσταση των Μονών της επαρχίας του. Αν είναι ερειπωμένες και εγκαταλελειμμένες, αυτό δεν τον τιμά. Ίσως να μην έχουν πολυμελείς αδελφότητες, γιατί αυτό εξαρτάται από τους γέροντες κάθε Μονής και όχι από τον ίδιο. Μπορούν όμως να διασώζουν και στα πρόσωπα των ολίγων μοναχών, ανόθευτο το μοναχικό πολίτευμα. Θεωρώ ότι μία εκκλησιαστική επαρχία φανερώνει σε ποια πνευματική τάξη βρίσκεται από την κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα Μοναστήρια της. Δεν μπορεί να υπάρξει ζώσα Εκκλησία όταν οι Μονές της είναι διαλελυμένες ή λειτουργούν ως ψυχαγωγικά τουριστικά κέντρα. Αυτό που θέλει κάθε Ιερά Μονή είναι απλανή γέροντα και ακριβές μοναχικό τυπικό. Αν δεν υπάρχουν αυτές οι δύο προϋποθέσεις, δεν θα λειτουργήσει κατά Θεόν. Θα είναι περισσότερο σταθμός αναψυχής, κατασκήνωση παραθερισμού. Τι κρίμα να διαλυθούν τόσα Μοναστήρια στον τόπο μας. Δεν ήταν μόνο το πνεύμα των Βαυαρών και οι κακές συμπεριφορές των μοναχών, ήταν και ο πόλεμος του διαβόλου. Να γιατί χαίρω και συγκινούμαι που σε όλη την ευλογημένη Πατρίδα μας, μετά από πολλά χρόνια, αρκετά από αυτά τα Μοναστήρια, που βίαια έκλεισαν και ερημώθηκαν, ξανακτίζονται, αναπαλαιώνονται, ξαναλειτουργούν. Δεν είναι αυτό τυχαίο έργο. Θεού το έργον και ο Θεός, που φροντίζει γι αυτό, αυτός θα εκβάλει εργάτες στο γεώργιό Του και θα στείλει μοναχούς στα Μοναστήρια μας. Θέλω να επισημάνω δε προς όλους, ότι μία Μονή έχει ανάγκη και από τη στήριξη της ευρύτερης κοινωνίας. Ο Θεός γνωρίζει τον πόλεμο

που δεχόμαστε για τα Μοναστήρια μας. Έχουμε όμως μέσα μας αστείρευτη δύναμη και πόθο αγάπης προς αυτά και θα προχωρήσουμε αταλάντευτα, ανυποχώρητα, έχοντας εμπιστοσύνη στην πρόνοια του Θεού. Ο Θεός, το έχουμε δει στη ζωή μας, διαλύει συστροφές πονηρευομένων και μας εξαγάγει εις αναψυχήν. Εδώ, στο Μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου, προχωρούμε με τους Πατέρες να ολοκληρώσουμε το έργο μας. Και όλα αυτά που γίνονται στο Μοναστήρι, γίνονται για την αγάπη του Θεού, ως προσφορά στους ανθρώπους, στους προσκυνητές. Τους παρακαλούμε μόνο να προσέχουν πως εισέρχονται στην Ιερά Μονή. Να είναι ενδεδυμένοι σεμνά, να τηρούν το πρόγραμμα και να ακολουθούν τις οδηγίες που υπάρχουν. Φλύαρες συζητήσεις, περίεργες ερωτήσεις δεν ωφελούν ούτε τους μοναχούς ούτε τους προσκυνητές. Ο χώρος κάθε Μονής είναι Ιερός. Ακόμα και το βάδισμά μας σ αυτήν πρέπει να είναι προσεκτικό. Παρατηρώ ότι υπάρχει μια τάση θρησκοληψίας και αρρωστημένου ευσεβισμού σε πολλούς ανθρώπους που επισκέπτονται το Μοναστήρι. Νομίζουν ότι με μαγικό τρόπο θα πάρουν τη Χάρη του Θεού. Η Χάρις του Θεού δεν μπορεί να έλθει έτσι. Απαιτείται ευλάβεια, βαθιά πίστη, εμπιστοσύνη στο Θεό. Δεν σταματούμε στο Σελλινάρι μόνο «για το καλό», ούτε από συνήθεια. Σταθμεύουμε για να ασπαστούμε την Εικόνα του Αγίου, να αναθέσουμε τη ζωή μας, τα πάντα στη χάρη του Θεού. Αν δοθούμε ολοκληρωτικά στο Θεό κανένας δεν μπορεί να μας απειλήσει, να μας βλάψει, να μας κάνει κακό. Ευχαριστώ όλους τους προσκυνητές της Μονής, όλους τους ανθρώπους που σταθμεύουν στο Σελλινάρι. Όλους τους έχουμε στην προσευχή μας, σε όλους εκφράζουμε την αγάπη μας. Ιδιαίτερα ευχαριστούμε τα νέα παιδιά, που αγαπούν τον Άγιο Γεώργιο στο Σελλινάρι. Έχουμε δει πολλά απ αυτά να είναι γονατισμένα τα μεσάνυχτα στο μικρό Ναό του Αγίου Γεωργίου και να διαβάζουν την παράκληση σ Αυτόν. Νιώθουν την ανάγκη να προσευχηθούν νύκτα, μόνα τους, να μην τα παρατηρεί και να τα βλέπει ο κόσμος. Ευχαριστώ τον Ηγούμενο και τους Πατέρες της Μονής για την αφοσίωσή τους στην Εκκλησία, για τον καθημερινό τους αγώνα. Μνημονεύω με ιδιαίτερη συγκίνηση τον κτήτορα της Ιεράς Μονής, μοναχό Νικόλαο. Όλους όσοι μόνασαν, ασκήθηκαν, σ αυτόν τον τόπο. Ευγνωμονώ τους ευεργέτες, τους δωρητές και τους αφιερωτές της Μονής. Τα ονόματά τους μνημονεύονται καθημερινά, είναι γραμμένα στα δίπτυχα της Μονής. Ευχαριστώ τους ευσεβείς Βραχασιώτες για την προσφορά τους, παλαιότερα στο προσκύνημα του Αγίου Γεωργίου, αλλά και για την

συμπαράσταση και την αγάπη τους σήμερα στην πορεία της Μονής. Οι σεβάσμιοι Ιερείς των Ενοριών του Βραχασίου, οι πρόκριτοι του χωρίου, ο ευσεβής λαός του, πρόσφεραν πολλά. Ευχαριστώ όλους όσοι διακονούν την Ιερά Μονή, σε οποιαδήποτε έπαλξη προσφοράς. Ευχαριστώ, τέλος, τον εξαίρετο επιστήμονα κ. Κωνσταντίνο Γιαπιτζόγλου, για τον κόπο του να συντάξει το νέο αυτό προσκυνηματικό οδηγό.

Κυρίλλος Κατερέλος Ἐπισκόπος Ἀβύδου Καθηγητής Ιστορικής Δογματικής Θεολογίας του Παν/μιου Αθηνών Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥΗΛ Β ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ (1350-1425) ΜΕ ΤΟ ΙΣΛΑΜ ( 7 η ΔΙΑΛΕΞΗ ) ΚΑΙ Ο ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΔΙΑΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ Ἡ ἀντίληψη μέσα στά πλαίσια ἑνός ἐκκοσμικευμένου εὐρωπαϊκοῦ περιβάλλοντος ὅτι ἡ θρησκεία χωρίς σημασία καί ρόλο ὀφείλει νά βρίσκεται στό περιθώριο τοῦ κοινωνικοῦ γίγνεσθαι, εἶναι αὐτή πού κατά τό μᾶλλον ἤ ἧττον γιά πολλές δεκαετίες ἦταν ἡ ἐπικρατοῦσα. Τό ὅλο νομικό, κοινωνικό καί οἰκονομικό πλαίσιο ὑποβοηθοῦσε πράγματι στήν ἐνδυνάμωση αὐτῆς τῆς θέσης προσπαθώντας νά περιορίσει τή θρησκεία σέ μιά ἀτομική ὑπόθεση χωρίς εὐρύτερη κοινωνική ἀναφορά. Τά πράγματα ὅμως φαίνεται νά ἄλλαξαν ἐν τῷ μεταξύ. Ἡ ἀντίληψη γιά τήν ἐκκοσμικευμένη κοινωνία, ἀκόμα καί στά πλαίσια τῶν κοινωνικῶν ἐπιστημῶν, προβάλλεται πλέον ὄχι μέ τήν ἴδια ἔμφαση, προβάλλεται μέ περιοριστικές ἀναστολές. Ἰδιαίτερα μετά τήν πτώση τῶν διδύμων πύργων στίς Ἡνωμένες Πολιτεῖες (2001) ἄρχισαν σοβαρές συζητήσεις καί σοβαρός προβληματισμός γιά τή ζωτικότητα τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου καί γιά τήν ἐπιρροή τῆς θρησκείας σέ ἄτομα καί εὐρύτερες κοινωνικές μάζες. Ταυτόχρονα ὁ προβληματισμός τῆς θεολογικῆς κατανόησης τῶν ἄλλων θρησκειῶν καί ἰδιαίτερα τοῦ Ἰσλάμ -ἐν προκειμένῳ- ἐκ μέρους τοῦ Χριστιανισμοῦ ἀπέκτησαν ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον, ἄν καί ὁ ὅλος σχετικός προβληματισμός στά πλαίσια τῆς Θεολογίας τῶν θρησκειῶν εἶχε ἀναπτυχθεῖ κατά τό κύριο μέρος του στό β ἥμισυ τοῦ 20οῦ αἰώνα, ὅπου οἱ θέσεις τῆς Β Βατικανῆς γιά τίς ἄλλες θρησκεῖες ἔδωσαν περαιτέρω ἐναύσματα στή θεολογική σκέψη 1. Πέντε περίπου χρόνια μετά τήν πτώση τῶν διδύμων πύργων ἡ ὁμιλία τοῦ πάπα Βενεδίκτου XVI στό Πανεπιστήμιο τοῦ Regensburg 2, στίς 1. Lumen Gentium, 16: «Nec divina Providentia auxilia ad salutem necessaria denegat his qui sine culpa ad expressam agnitionem Dei mondum pervenerunt et rectam vitam non sine divina gratia assequi nituntur. Quidquid enim boni et veri apud illos invenitur, ab Ecclesia tamquam praeparatio evangelica aestimatur et ab illo datum qui illuminat omnem hominem, ut tandem vitam habeat» (Enchirion Symbolorum, ed. H. Denzinger - P. Hüngerman, Freiburg 1991). 2. Benedikt XVI, Glaube und Vernuft. Die Regensburger Vorlesung. Kommentiert von Gesine Schwan - Adel Theodor Khoury - Karl Kardinal Lehmann, Freiburg - Basel - Wien 2006, 11-32.

12 Σεπτεμβρίου τοῦ 2006, μέ ἀναφορά στή θέση τοῦ Βυζαντινοῦ Αὐτοκράτορα Μανουήλ Β (1350-1425) στό διάλογό του τό χρονολογούμενο στό ἔτος 1391 στήν Ἄγκυρα τῆς Γαλατίας 3 μέ ἕνα γηραιό Πέρση διανοούμενο, τό Μουτερίζη 4, ὅτι τό Ἰσλάμ ὀφείλει τή διάδοσή του στό ξίφος, κάτι πού δέν εἶναι μόνο κακό, ἀλλά καί ἀπάνθρωπο, ἐνῷ τό νά μήν ἐνεργεῖ κανείς «σύν λόγῳ» ἀντιτίθεται στό Θεό 5, ἔδειξε ἀκόμα μιά φορά τό πῶς οἱ θρησκεῖες μποροῦν νά καθοδηγοῦν μέ ἐνδιαφέρον τό δημόσιο διάλογο καί νά κινητοποιοῦν τή δημόσια συζήτηση. Παρότι τό θέμα τῆς διάλεξης τοῦ πάπα Βενεδίκτου στό Regensburg δέν ἦταν τό Ἰσλάμ, ἀλλά ἡ σχέση μεταξύ τῆς πίστης καί τοῦ λόγου 6, ἐπιστήμης καί θρησκείας, ὥστε μάλιστα νά διατυπωθεῖ ἡ θέση ὅτι «Die gegenwärtige Wissenschaft braucht Religion zu ihrer Befreiung» 7, ἕνα θέμα πού τόν ἀπασχολεῖ ἤδη ἀπό τήν ἔναρξη τῆς ἀκαδημαϊκῆς του σταδιοδρομίας (1959), τό παράδειγμα -ἐπιτυχές ἤ ἀτυχές- τῆς χρήσης τῆς φράσης τοῦ Μανουήλ Β Παλαιολόγου πού τόσο πολύ ἐντυπωσίασε τόν Πάπα, ὥστε νά τό θέσει ὡς ἀφετηρία τοῦ περαιτέρω διαλογισμοῦ του, ἀναμφίβολα κατέστησε τό διάλογο τοῦ Μανουήλ μέ τόν Πέρση διανοούμενο ἰδιαίτερα γνωστό στή Δύση. Ὁ διάλογος αὐτός τοῦ Μανουήλ περιέχει 26 συνολικά συζητήσεις πού ἀφοροῦν τή Βίβλο καί τό Κοράνιο, τήν ἀντίληψη τοῦ Ἰσλάμ καί τοῦ Χριστιανισμοῦ γιά τό Θεό, τόν κόσμο καί τόν ἄνθρωπο, ἐνῶ στήν 7η διάλεξη πού ἐνδιαφέρει περισσότερο γίνεται λόγος γιά τή σχέση Παλαιᾶς Διαθήκης - Καινῆς Διαθήκης - Κορανίου, ἤ, ἀκριβέστερα, γιά τή σχέση μεταξύ τοῦ Ἰουδαϊκοῦ, τοῦ Χριστιανικοῦ καί τοῦ νόμου τοῦ Μωάμεθ. Ὁ Μανουήλ Παλαιολόγος ἐμφανίζεται περισσότερο ἐπιθετικός 3. SC 115, Manuel II Paléologue. Entretiens avec un Musulman. 7 e Controverse. Introduction, Texte critique, Traduction et Notes par Théodore Khoury, Paris 1966. (Ἰταλική Μετάφραση Federica Artioli, Roma - Bologna 2007). 4. P.G 156, 128B: «Μουτερίζης δέ οὗτος προσηγορεύετο ὄνομα δέ τοῦτο τῆς προεδρίας τε καί τιμῆς». Ἀγγ. Ζιάκα, Μεταξύ πολεμικῆς καί διαλόγου. Τό Ἰσλάμ στήν Βυζαντινή, μεταβυζαντινή καί νεότερη ἑλληνική γραμματεία, Θεσσαλονίκη 2010, 163, ὑπ. 210. 5. Benedikt XVI, Glaube und Vernunft, 15-16: «Aber der Kaiser kannte natürlich auch die im Koran niedergelegten später entstandenen Bestimmungen über den Heiligen Krieg. Ohne sich auf einzelheiten wie die unterschiedliche Behandlung von Schriftbesitzern und Ungläubigen einzulassen, wendet er sich im erstaunlich schroffer Form ganz einfach mit der zentralen Frage nach dem Verhältnis von Religion und Gewalt überhaupt an seinen Gesprächspartner. Er sagt... Der Kaiser begründet, nachdem er so zugeschlagen hat, dann eingehend, warum Glaubensverbreitung durch Gewalt widersinnig ist». 6. Σχετικά ὁ πάπας Βενέδικτος, Glaube und Vernuft, 30 ἐπισημαίνει μέ ἔμφαση καταληκτικά: «Eine Vernuft, die dem Göttlichen gegenüber taub ist und Religion in den Bereich der Subkulturen abdrängt, ist unfähig zum Dialog der Kulturen». 7. G. Schwan, «Mut zur Weite der Vernunf». Braucht Wissenschaft Religion?, στό: Benedikt XVI, Glaube und Vernunft, 40.

ἀπέναντι στό Ἰσλάμ στό πρῶτο μέρος τοῦ διαλόγου, ἀναμφίβολα δέ ὑποτιμητικός καί προσβλητικός ἀκόμη στό προοίμιο καί τῶν 26. διαλέξεων 8 πού ὁ ἴδιος κατέγραψε. Γενικῶς κάνει λόγο γιά τήν ἀσέβεια τῶν Τούρκων, γιά τό γέλωτα πού προκαλεῖ ἡ διδασκαλία τους, γιά τήν ἀνοησία, τή βλακεία, τή φλυαρία, τό τερατούργημα τοῦ Ἰσλάμ, γιά τή θρησκεία τοῦ Σατανᾶ 9. Στό δεύτερο μέρος τοῦ 7ου διαλόγου ὁ Μανουήλ προσπαθεῖ νά θεμελιώσει θετικά τή χριστιανική πίστη, βέβαιος πάντοτε γιά τήν ὑπεροχή της. Ἐντυπωσιάζει ἀσφαλῶς ἡ ἐπιτηδευμένη καλλιέπεια τῆς γλώσσας μέ τή λογοτεχνική της ἔκφραση στά πλαίσια ἑνός πολεμικοῦ μάλιστα διαλόγου πού ὅμως ταυτόχρονα κατά τό μᾶλλον ἤ ἧττον δίνει τή δυνατότητα στό συνομιλητή νά ἐκφράσει τίς δικές του ἀπόψεις, τίς ἐνστάσεις του, τήν τελική του συμφωνία γιά τήν ὑπεροχή τοῦ Χριστιανισμοῦ 10, χωρίς ὅμως τελικά νά ἐγκαταλείψει τό Ἰσλάμ καί νά ἀσπασθεῖ τό Χριστιανισμό. Ἔτσι ὁ Μανουήλ δέν ἀναδεικνύεται ὡς ἕνας ἀπό τούς πλέον διανοούμενους αὐτοκράτορες τῆς βυζαντινῆς περιόδου, ἀλλά καί μιά ἀπό τίς ἐνδιαφέρουσες θεολογικές μορφές της. Διεξάγει ἕνα διάλογο μέ τό Ἰσλάμ βέβαιος ἤδη στήν ἀφετηρία του γιά τήν ὑπεροχή τοῦ Χριστιανισμοῦ, κάτι βεβαίως πού γιά κάποιους δύσκολα συνδυάζεται μέ σύγχρονες ἀντιλήψεις γιά τή δεοντολογία τοῦ διαλόγου. Εἶναι δέ κοινός τόπος ὅτι κατά τήν ἐποχή ἐκείνη τό Βυζάντιο εὑρίσκετο ὑπό τόν ἀσφυκτικό κλοιό τῆς ὀθωμανικῆς προέλασης πού λίγες δεκαετίες ἀργότερα θά ὁδηγήσει στήν πτώση μιᾶς ὑπερχιλιετοῦς αὐτοκρατορίας, ἐνῶ ἡ βοήθεια ἀπό τή Δύση πού ζήτησε ὁ Μανουήλ καί μέ προσωπικά ταξίδια καί μέ τούς πρεσβευτές του πρός τήν Ἰταλία, τή Γαλλία καί τήν Ἀγγλία δέν ἦλθε ποτέ. Στήν 7. διάλεξη τοῦ Μανουήλ Κομνηνοῦ μέ τόν Μουτερίζη τό ξεχωριστό ἀντικείμενο τῆς συζήτησης εἶναι οἱ ἠθικές διατάξεις πού προσδιορίζουν τή ζωή τοῦ κάθε πιστοῦ καί πού συγκροτοῦν τό Νόμο τῆς κάθε θρησκείας. Γίνεται δέ καί μιά ἱεράρχηση τῶν νόμων αὐτῶν. Στήν κατώτατη βαθμίδα γιά τόν ἐκπρόσωπο τοῦ Ἰσλάμ βρίσκεται ὁ Μωσαϊκός 8. Τοῦ εὐσεβεστάτου καί φιλοχρίστου βασιλέως Μανουήλ τοῦ Παλαιολόγου πρός τόν περιπόθητον αὐτοῦ ἀδελφόν πανευτυχέστατον Δεσπότην πορφυρογέννητον Θεόδωρον τόν Παλαιολόγον. Διάλογος ὅν ἐποιήσατο μετά τινος Πέρσου, τήν ἀξίαν Μουτερίζη, ἐν Ἀγκύρᾳ τῆς Γαλατίας. P.G. 156, 125A-174C. Er. Trapp, Manuel II Palaiologos, Dialog mit einem Perser, Wien 1966. 9. P.G. 128C: «...τήν κακήν τοῦ Σατανᾶ φυλάττειν παρακαταθήκην ἐσπούδαξε». P.G. 129A: «... μικροῦ δεῖν εὔηθες εἶναι δοκεῖν, διαλέγεσθαι περί τῆς τῶν Τούρκων ἀσεβείας καί τῶν παρ ἐκείνοις δογμάτων, ὧν τό κρεῖττον ὅτι περ γέλωτα παρασχεῖν ἱκανά τοῖς ἀκούουσιν». P.G. 129C: «... εἴ τί τις λέγοι τῆς ἐκείνων φλυαρίας διήγημα...». 10. SC 115, 202-204: «Οὐ ψεύσομαί γε, φησίν ὁ Πέρσης, ὡς οὐκ ἄν τις ἔχοι ῥᾳδίως ἀπολογήσασθαι πρός ταῦθ ἅ καθ ἡμῶν εἴρηκας, ὄντα γε τοσαῦτα τῷ πλήθει».

Νόμος ἐξ αἰτίας τῶν ἀτελειῶν του, σέ μιά ὑψηλότερη βαθμίδα βρίσκεται ὁ νόμος τοῦ Χριστοῦ, ἐνῶ ὁ νόμος τοῦ Μωάμεθ συνιστᾶ τήν τελειότητα. Βεβαίως ὁ Χριστιανισμός ἔχει κοινά πράγματα μέ τό Ἰσλάμ, ὅπως π.χ. ἡ προσευχή, ἡ ἐλεημοσύνη, ἡ νηστεία κ.λπ., ἀλλά ὁ νόμος πού ἔθεσε ὁ προφήτης Μωάμεθ διαθέτει ὑπεροχή, γιατί εἶναι αὐτός πού λαμβάνει ὑπ ὄψιν του τήν ἀνθρώπινη ἀδυναμία ἀποφεύγοντας τίς ἀσκητικές ἀκρότητες τοῦ Χριστιανισμοῦ καί ἀκολουθώντας τή μεσότητα 11. Γιά τό λόγο δέ αὐτό εἶναι περισσότερο πρακτικός καί ἐφαρμόσιμος. Ὁ Χριστιανισμός προβάλλει ὡς ἰδανικά ἐξωπραγματικές ἀκρότητες τό νά μισεῖ π.χ. κανείς τά μέλη τῆς οἰκογένειάς του γιά τό Χριστό, τό νά ἀγαπᾶ τούς ἐχθρούς, προτιμᾶ μᾶλλον τήν πενία σέ σχέση μέ τόν πλοῦτο, προβάλλει δέ ἀκόμη τήν παρθενία καί τήν ἀγαμία ὡς ἰδεῶδες, κάτι πού ἀντιστρατεύεται τή βούληση τοῦ Θεοῦ γιά τόν πολλαπλασιασμό καί τήν αὔξηση τοῦ ἀνθρωπίνου γένους. Ταυτόχρονα ὁ Μουσουλμάνος κατηγορεῖ καί τούς Ἰουδαίους, γιατί ἀπέρριψαν τόν προφήτη Χριστό, ὁ ὁποῖος αὐτονόητα ὅμως δέν μπορεῖ ποτέ νά θεωρηθεῖ ὡς υἱός τοῦ Θεοῦ. Ἀπό τήν 7. διάλεξη ἀλλά καί ἀπό τόν ὅλο διάλογο γίνεται φανερό ὅτι ἡ συζήτηση δέν εἶναι οὔτε ρηχή, οὔτε ἐπιφανειακή, ἀλλά εἰσέρχεται σέ θέματα οὐσίας. Ὁ αὐτοκράτορας διαθέτει καθαρότητα καί σαφήνεια στίς θέσεις του πού δέν τίς στηρίζει τόσο στήν Ἁγία Γραφή -αὐτή ἄλλωστε δέ θά μποροῦσε νά ἀποτελέσει στέρεη βάση γιά τόν συνομιλητή του- ἀλλά στήν προβαλλόμενη λογικότητα τῶν ἐπιχειρημάτων του, κάτι πού προσπαθεῖ νά καταδείξει σέ ὅλη τή συζήτηση καί ἰδιαίτερα στόν 7. διάλογο. Στό συνομιλητή δίνεται ἡ δυνατότητα τοῦ λόγου, ὁ ἴδιος δέ ἀναδεικνύεται ὡς ἱκανός συνομιλητής, χωρίς ὅμως αὐτό νά σημαίνει ὅτι ὁ Μανουήλ δέν κατόρθωσε νά καταδείξει τό παράλογο τῶν ἐπιχειρημάτων καί τῶν θέσεων πού ὁ ἴδιος ὁ συνομιλητής πρῶτος ἐκθέτει. Ὁ Μανουήλ δέ δίνει μόνο τό λόγο στό συνομιλητή του, ἀλλά τοῦ δίδει καί τόν ἀπαραίτητο χρόνο γιά νά ἀπαντήσει. Ὁ H. - G. Beck ἐπισημαίνει ὅτι ὁ διάλογος αὐτός συνιστᾶ μιά μεγάλη πρόοδο σέ σχέση μέ προηγούμενους σέ προηγούμενες ἐποχές καί αἰῶνες 12, θεωρεῖται δέ ὅτι συνιστᾶ τήν πλέον θεμελιωμένη ἀνατροπή τοῦ Ἰσλάμ πού καταγράφτηκε τήν ἐποχή τῆς βυζαντινῆς περιόδου 13. Παρότι μιά τέτοια κατηγορηματική θέση, μέ τόν τρόπο μάλιστα πού πραγματοποιεῖται στήν ἐποχή μας ὁ διαθρησκευτικός διάλογος, μπορεῖ νά ἐγείρει σοβαρές ἀμφιβολίες καί ἐνστά- 11. SC 115, 148 (s.b.): «Ὁ δέ τοῦ Μωάμεθ νόμος μέσην τε βαδίσας, καί ἀνυστά τινα διατάγματα παραδούς καί ὅλως ἡμερώτερα καί φιλανθρωπότερα, νικᾷ τούς ἄλλους νόμους αὐτός τοῖς ὅλοις μέτριος ὤν». 12. H.-G. Beck, Das byzantinische Jahrtausend, München 1978, 209. 13. A. Vasiliev, στό: N. H Baynes καί H. St. L. B. Moss, Byzanz. Geschichte und Kultur des Oströmischen Reiches, München 1964, 393.

σεις, ἀδιαμφισβήτητο παραμένει τό παράδειγμα τοῦ ὑψηλοῦ ἐπιπέδου συζήτησης καί τῶν ἐπιχειρημάτων πού ἀφοροῦν θέματα ὑψίστης σπουδαιότητας καί οὐσίας. Ὁ αὐτοκράτορας μέ παρρησία στόν 7. διάλογο θέτει τό θέμα τοῦ ἱεροῦ πολέμου. Ὁ αὐτοκράτορας γνωρίζει βεβαίως τή Σούρα 2, 256 πού παραγγέλλει ὅτι σέ θέματα πίστης δέν μπορεῖ νά ἀσκεῖται καταναγκασμός, γνωρίζει ὅμως ἐπίσης τίς μεταγενέστερες διατάξεις γιά τόν ἱερό πόλεμο 14. Μπροστά λοιπόν στήν ἐμμονή τοῦ συνομιλητή γιά τήν ἀνωτερότητα τοῦ Νόμου τοῦ Μωάμεθ, θέτει τό θέμα τῆς σχέσης μεταξύ πίστης καί βίας καί τόν ἐρωτᾶ: «Δεῖξε μου ὅμως τί καινούργιο ἔφερε ὁ Μωάμεθ καί τότε θά εὕρεις μόνο κάτι τό κακό καί ἀπάνθρωπο, ὅπως αὐτό, ὅτι δηλ. ὅρισε, τήν πίστη πού κήρυξε, νά διαδίδεται μέ τό ξίφος» 15. Ὁ αὐτοκράτορας ἀμέσως μετά ἐπισημαίνει ὅτι ἕνα τέτοιο παράγγελμα ἀντιτίθεται στόν ἴδιο τό Θεό καί στή φύση τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς. Ὁ Θεός δέν ἀρέσκεται στό αἷμα καί εἶναι ἀντίθετος στό νά μήν ἐνεργεῖ κανείς «σύν λόγῳ» 16. Ἐάν θέλει κάποιος νά ὁδηγήσει κάποιον στήν πίστη ἀπαιτεῖται ὀρθή σκέψη καί ἱκανότητα πειστικοῦ λόγου, δέν χρειάζονται ὅμως ποτέ ἡ βία καί οἱ ἀπειλές. Ἀσφαλῶς δέ θά πρέπει κανείς ἀπό τήν ἄλλη πλευρά νά ἀγνοεῖ τήν αὐτοσυνειδησία ὑπεροχῆς πού καί ὁ μουσουλμᾶνος συνομιλητής ἔχει ὡς ἀφετηρία του. Ὁ γηραιός Πέρσης δέν ἐκφράζει παρά τή στέρεη πεποίθηση τῆς ὑπεροχῆς πού τό Ἰσλάμ ἐμφυτεύει στούς ὀπαδούς του. Ἀπό αὐτό τό ἀπόλυτο αἴσθημα ὑπεροχῆς καί τῆς ἀπόλυτης αὐτοπε-ποίθησης προκύπτει ἡ ἐπίμονη ἄρνηση τοῦ Ἰσλάμ νά ἀνοιχθεῖ σέ ἕνα ἀλλότριο καί διαφορετικό πνευματικό κόσμο. Ὁ Μουτερίζης προβάλλει, ἔχοντας αὐτή τήν πεποίθηση ὡς θεμέλιο, τήν ἱεράρχηση τῶν νόμων, τοῦ μωσαϊκοῦ, τοῦ χριστιανικοῦ καί τοῦ νόμου τοῦ Μωάμεθ πού συνεχῶς προβάλλει ὡς τόν τελειότερο 17. Σ αὐτό ἀκριβῶς τό σημεῖο ὁ Μανουήλ ἐκμεταλλευόμενος τήν ἀμέσως προηγουμένως ἐκτεθεῖσα θέση τοῦ συνομιλητοῦ του, τόν ἐρωτᾶ, γιά τό καινούργιο καί ταυτόχρονα σκανδαλῶδες πού προσέφερε ὁ νόμος τοῦ Ἰσλάμ, δηλ. τή χρήση βίας γιά τήν ἐπικράτηση τῆς πίστης. Ἡ διασύνδεση τῆς πίστης μέ τή βία εἶναι ἕνα ἀπό τά κεντρικά σημεῖα τῆς 7. διάλεξης, ἱκανή νά καταδείξῃ γιά τό Μανουήλ τήν κατωτερότητα τοῦ νόμου τοῦ Μωάμεθ, ὄχι μόνο ἀπέναντι στό χριστιανικό, ἀλλά καί 14. Σούρα, 9, 29. 36. 73. 111. 15. SC 115, 142. 16. SC 115, 144: «Τοῦτο δέ ἀτοπώτατον. Διά τί; ὅτι τε Θεός οὐκ εἶδεν αἵμασι χαίρειν, καί τό μή σύν λόγῳ ποιεῖν ἀλλότριον Θεοῦ». 17. SC 115, 154: «Ὁ μέσος ἄρα νόμος οὑτοσί, τόν σόν δή λέγω, πολλάς τοιαύτας ἀφορμάς παρέχων ὑμῖν, οὐ τέλειος σαφῶς, ἀλλά τοῦ μέν πρό αὐτοῦ πολλῷ καλλίων ἐστίν ἀτεχνῶς, τοῦ δέ μετ αὐτόν σαφῶς τά δευτερεῖα φέρων».

ἀπέναντι στό μωσαϊκό νόμο. Γιά τό Μανουήλ ὁ νόμος τοῦ Μωάμεθ ἀποτελεῖ ὀπισθοδρόμηση σέ σχέση μέ αὐτό πού κήρυξε καί δίδαξε ὁ Χριστός. Σήμερα, στήν ἐποχή τοῦ διαθρησκευτικοῦ διαλόγου, ἐνῶ στή συνείδηση τῆς εὐρύτερης μάζας τῶν ἀνθρώπων εἶναι ἀποτυπωμένος ὁ τρόμος ἀπό τό τρομοκρατικό ἐγχείρημα τῆς 11 Σεπτεμβρίου 2001 καί ὅσες ἄλλες παρόμοιες φρικαλεότητες ἐξακολουθοῦν νά γίνωνται, πολλοί εἶναι ἐκεῖνοι πού εἰλικρινά προσβλέπουν καί ἐλπίζουν σ αὐτόν. Ἐξακολουθοῦν νά προβάλουν τήν οὐτοπία ὅτι ἕνας τέτοιος διάλογος μπορεῖ νά ἀμβλύνει τίς ὀξύτητες στό διεθνές ἐπίπεδο καί στίς σχέσεις μεταξύ κρατῶν. Ἕνας καρποφόρος καί παραγωγικός διαθρησκειακός διάλογος ὀφείλει νά ἐκφράσει τήν κοινή μαρτυρία τῶν θρησκειῶν γιά τήν εἰρήνη. Θά μποροῦσε νά εἰπωθεῖ ὅτι τό αἴτημα τοῦ H. Küng γιά ἕνα παγκόσμιο ἦθος ὀφείλει νά ἀναζητηθεῖ μέσῳ ἑνός εἰλικρινοῦς διαθρησκευτικοῦ διαλόγου. Ἡ εἰρηνική συνύπαρξη τῆς ἀνθρωπότητας δέν μπορεῖ νά διασφαλισθεῖ χωρίς τίς βασικές ἀρχές πού ἐκφράζουν αὐτό τό παγκόσμιο ἦ- θος. Εἰρήνη ἀνάμεσα στά ἔθνη -κατά μία ὑπερβολική ἴσως διατύπωσηδέν μπορεῖ νά ὑπάρξει χωρίς εἰρήνη ἀνάμεσα στίς θρησκεῖες. Καμιά δέ εἰρήνη ἀνάμεσα στίς θρησκεῖες δέν εἶναι ἐφικτή, χωρίς διάλογο ἀνάμεσα στίς ἴδιες τίς θρησκεῖες 18. Ἐνῶ ἀσφαλῶς τό «Projekt Weltethos» τοῦ H. Küng εἶναι κάτι πού ἀπευθύνεται σέ ὅλες τίς θρησκεῖες, περισσότερο ἐνδιαφέρον προσελκύουν οἱ σχέσεις μεταξύ Χριστιανισμοῦ καί Ἰσλάμ ἤ -καλλίτερα- ὁ διάλογος ἀνάμεσα στίς ἀβρααμικές θρησκεῖες πού σύμφωνα μέ τή Βίβλο καί τό Κοράνιο ἀνάγονται στόν κοινό προπάτορα, τόν Ἀβραάμ 19. Τό ἐνδιαφέρον αὐτό δέν εἶναι ἀσφαλῶς ἄσχετο μέ τήν ἔνταση πού ἐπικρατεῖ στή Μέση Ἀνατολή, ἕνα σημεῖο πού εὐρύτερα καθορίζει τή σχέση Ἀνατολῆς καί Δύσης. Ἡ πτώση καθεστώτων σέ πολλές ἀραβικές χῶρες μέ τή λεγόμενη ἀραβική ἄνοιξη πού ἐξυπηρέτησε πολιτικές σκοπιμότητες δέν ἦταν ἀδιάφορη γιά τίς σχέσεις μουσουλμάνων καί χριστιανῶν στίς χῶρες αὐτές, κυρίως δέ στήν Αἴγυπτο. Δέν εἶναι παράλληλα σπάνιο τό φαινόμενο ἰσλαμιστικά κινήματα καί ὀργανώσεις ἤ ἀκόμα καί πολιτικά κόμματα νά ἀναλαμβάνουν ἀγῶνα ἐνάντια στούς ἄπιστους, νά προσβλέπουν στήν ἐγκαθίδρυση ἑνός ἀπολυταρχικοῦ θεοκρατικοῦ κράτους καί νά στρέφουν τά βέλη τους ἐνάντια στούς Σιωνιστές, ἐνάντια στό κράτος τοῦ Ἰσραήλ καί ἐνάντια στή Δύση πού παρά τήν ἐκκοσμίκευσή 18. H. Küng, Projekt Weltethos, München 1990 (9. Aufl. 2007), 171: «Kein Zusammenleben auf unserem Globus ohne ein globales Ethos! - Kein Friede unter der Nationen ohne Frieden unter den Religionen! Kein Friede unter den Religionen ohne Dialog der Religionen». 19. Karl Kardinal Lehman, Chancen und Grenzen des Dialogs zwischen "abrahamatischen" Religionen, στό: Benedikt XVI, Glaube und Vernunft, 108-109.

της θεωρεῖται χριστιανική. Ἡ ἔνταση ἀνάμεσα στίς δύο θρησκεῖες 20 ἐκφράζεται ἰδιαίτερα πολλές δεκαετίες τώρα γιά τό Status τῆς πόλης τῆς Ἱερουσαλήμ, τήν ἁγία πόλη γιά τούς Χριστιανούς, τό ἔδαφος ὅμως τῆς ὁποίας -ὁλόκληρο ἤ τμῆμα της- διεκδικεῖται ἀπό Ἰσραηλίτες καί Παλαιστίνιους. Ἡ ἀνηλεής δράση τῶν Τζιχαντιστῶν τοῦ ἰσλαμικοῦ κράτους στή Συρία δοκιμάζει βαθειά τή χριστιανική συνείδηση. Στό χῶρο τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης, ἀφ ἑτέρου, ὑπῆρξαν καί ὑπάρχουν πολλά προβλήματα μέ τήν ἀδυναμία ἔνταξης μουσουλμάνων μεταναστῶν στό δυτικό πολιτιστικό περιβάλλον (Τά γεγονότα ἄλλωστε τοῦ Ἰανουαρίου τοῦ 2015 στό Παρίσι ἀποδεικνύουν τοῦ λόγου τό ἀληθές). Αὐτά δέ εἶναι προβλήματα πού δέν ἀφοροῦν μόνο τήν πλειοψηφία τῶν χριστιανῶν πού ζοῦν στήν Εὐρώπη, ἀλλά ἀφοροῦν καί τή μειοψηφία τῶν ἰουδαϊκῶν κοινοτήτων. Ὁ ὑποβόσκων ἀντισημιτισμός στό περιθώριο τῆς κοινωνίας καλλιέργησε τήν ἐχθρότητα νέων ἀνθρώπων πού σέ πολλές περιπτώσεις ἐκφράζεται ἀπό ἀκροδεξιές ὁμάδες. Ὅλα αὐτά μαζί μέ τήν κατά καιρούς δολοφονία πολλῶν χριστιανῶν σέ πολλές μουσουλμανικές χῶρες, μέ τελευταῖα θύματα τούς κόπτες χριστιανούς τῆς Αἰγύπτου καί τούς χριστιανούς τῆς Συρίας, φαίνεται νά θέτουν ἐκ νέου καί περισσότερο μεταξύ πολλῶν ἄλλων μέσων ἐπιτακτική τήν ἀνάγκη ἑνός διαθρησκειακοῦ διαλόγου, στόν ὁποῖο ἐναποτίθενται προσδοκίες. Ἐν τούτοις εἶναι χρήσιμο καί σημαντικό νά μπορεῖ κανείς νά προδιαγράψει τόσο τίς προϋποθέσεις, τόσο τίς προοπτικές, ὅσο καί τά ὅρια τοῦ διαθρησκειακοῦ διαλόγου. Εἶναι αὐτονόητο ὅτι λανθασμένες ἤ οὐτοπικές προσδοκίες ἐπιβαρύνουν τήν πορεία καί τήν ἀποτελεσματικότητα τοῦ διαλόγου. Ὅταν θέτουμε λανθασμένες προσδοκίες καί τρέφουμε φροῦδες ἐλπίδες, εἶναι αὐτονόητο ὅτι ἀργά ἤ γρήγορα θά προκύψει ἡ κόπωση καί ἡ ἀπογοήτευση. Κατ ἀρχήν θά πρέπει νά γίνει δεκτό ὅτι σήμερα -τοὐλάχιστον ἀκόμα-δέν μπορεῖ νά γίνει λόγος γιά σύγκρουση πολιτισμῶν, γιά νά χρησιμοποιήσουμε τήν ἔκφραση τοῦ S. Huntigton 21. Ἡ Δύση σήμερα ἀπειλεῖται, ὅσο ἀπειλεῖται, ὄχι ἀπό μουσουλμανικά κράτη ἤ ἀπό τό Ἰσλάμ ὡς θρησκεία, ἀλλά ἀπό ἐξτρεμιστικές τρομοκρατικές ὀργανώσεις Μουσουλμάνων. Θά μποροῦσε μάλιστα νά διίδει κανείς ὅτι σέ πολλές περιπτώσεις ἀκόμα καί μουσουλμανικά κράτη ἀποτελοῦν τό ἀντικείμενο τῆς βίαιης ἐπίθεσης τρομοκρατικῶν ὁμάδων πού διεξάγουν τόν ἱερό πόλεμο. Κατά συνέπεια ἡ διεξαγωγή ἤ ὄχι, ἡ νομιμοποίηση ἤ ὄχι ἀπό τό 20. A. Heinrich, Denkmuster zur Eindämmung und zur Legitimation von Gewalt im Christentum und im Islam. Ein Literatureinblick, hrsg. von der Deutschen Kommission Justitia et Pax (Schriftenreihe Gerechtigkeit und Frieden, Nr. 109), Bonn 2006. 21. S. Ph. Huntigton, The clash of civilizations. Der Kampf der Kulturen. Die Neugestaltung der Weltpolitik im. 21. Jahrhundert, München-Wien 1996.