ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ (Γενικό διάγραµµα) Ι ΓΛΩΣΣΑ (µία από τις ιταλιωτικές διαλέκτους) και ΓΡΑΦΗ (ευβοϊκό αλφάβ. ίσως µέσω των Ετρούσκων). α. Σχέση ελλην.-λατιν. γλώσσας: συγγενείς ως προς το λεξιλόγιο (λ. χ. pater : πατήρ, mater: µήτηρ, δωρ. µάτηρ), τη φωνητική (5 φωνήεντα: a, e, i, o, u όλα δίχρονα), τη µορφολογία και το κλιτικό σύστηµα (fero : φέρω, fers : φέρεις, fert : φέρει...). β. Αλφάβητο γραφή (µορφή, εξέλιξη, εµπλουτισµός ) ΙΙ Α. ΠΡΟΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ : Ηµερολόγια-εορτολόγια (Fasti), libri pontificales, XII tabulae, Carmina Β. ΜΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ α. ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΉ ΠΕΡΊΟΔΟΣ: µετά την κατάκτηση του Τάραντα (272), κάτοχο της ελληνικής παιδείας, αρχίζει η ιστορική πορεία της Λατινικής Λογοτεχνίας, που θα εκδηλωθεί όµως φανερά κάπου 30 χρόνια αργότερα λόγω του Α Καρχηδονιακού Πολέµου (264-241). 1. Θέατρο: Ι. Fabula Palliata: Κωµωδία: Λίβιος Ανδρόνικος (240 π. Χ.), Ναίβιος (235), Πλαύτος Τερέντιος. Τραγωδία: Λίβιος Ανδρόνικος (240), Ναίβιος (235), Έννιος (ΙΙΙ-ΙΙ αι.), Πακούβιος (160), Άκκιος (140/ 139). ΙΙ. Fabula Praetexta: Λίβιος Ανδρόνικος (Romulus), Ναίβιος (Clastidium), Έννιος (Ambracia, Sabinae), Πακούβιος (Paulus = Aemilius Paulus, 168), Άκκιος (Aeneadae ή Decius, Brutus). 2. Έπος: Λίβιος Ανδρόνικος (Οdussia: σε σατούρνιο στ.), Ναίβιος (Bellum Poenicum), Έννιος (Annales, σε δακτυλ. εξάµ.) 3. Φιλοσοφική ποίηση: Λουκρήτιος (ca 98-55: De rerum natura, 6 βιβλία σε δακτυλικούς εξάµετρους στίχους: υλιστής, εχθρός της θρησκείας την οποία θεωρούσε βάρβαρη (γιατί ζητά ανθρωποθυσίες: Ιφιγένεια), ψεύτικη (γιατί οι υποτιθέµενοι θεοί αδιαφορούν για τους ανθρώπους απολαµβάνοντας µόνο τη δική τους εγωιστική ευτυχία στη µακρινή διαµονή τους) και 1
γελοία (οι άνθρωποι βασανίζονται από τα πάθη πάνω στη γη, ενώ οι µεταθανάτιες ποινές είναι χιµαιρικές). Μαθητής της σχολής του Δηµόκριτου και ενθουσιώδης οπαδός του Επίκουρου δέχεται µια υλιστική ερµηνεία της δηµιουργίας του σύµπαντος, ενώ αναδεικνύεται παράλληλα σε ευαίσθητο ποιητή και διαµορφωτή της ποιητικής λατινικής γλώσσας). 4. Σάτιρα: Satura tota nostra est (Quintilianus). Προσωπική σατιρική επίθεση, σάτιρα ηθών. < satura (lanx): Έννιος (Saturae), Λουκίλιος (Β αι. π. Χ.), Saturae (30 βιβλ.), Βάρρων (116-27: Saturae Menippeae). 5. Λυρική ποίηση: Κάτουλλος (α µισ. A αι. π. Χ.): πεθαίνει νέος, ca 30 ετ. Ποικιλία 116 ποιηµάτων (επύλλια, σατιρικά, ερωτικά κλπ). Δηµιουργεί έναν κύκλο ή σχολή νέων ποιητών (poetae noui) µε αλεξανδρινές τάσεις και αποστροφή προς την παλαιά λατινική ποίηση. 6. Ρητορική: H αρχαϊκή ρωµαϊκή Ρητορική είχε διαφορετικό χαρακτήρα από την ελληνική. Γλώσσα λακωνικότερη της ελληνικής ιδεολογία και παράδοση που πριµοδοτούσε τις πράξεις έναντι των λόγων, οι οποίοι αποκτούσαν βάρος (gravitas) περισσότερο απ το κύρος (auctoritas) της προσωπικότητας (αρετές, ηλικία, ευγενική καταγωγή), του θεσµικού αξιώµατος (censor, consul, dictator) και της πολιτικής ή στρατιωτικής δράσης του οµιλούντος, ιδιαίτερα σε κρίσιµες περιστάσεις, παρά από τη φυσική ευγλωττία του. H ρωµαϊκή Ρητορική ευνοήθηκε από το κλίµα, το πολίτευµα (Senatus, comitia, contiones), τον περιορισµένο α- ριθµό πολιτών της παλαιάς Ρώµης, το δικανικό σύστηµα κ.ά. εκλεπτύνθηκε και έφτασε όµως στον κολοφώνα του µε τη διδασκαλία και το παράδειγµα των ελλήνων ρητόρων και των σχολών τους. Δύο σχολές: νεο-αττική και ασιανική. Κάτων ο Πρεσβύτερος ή Τιµητής (234-139), Σκιπίων Αιµιλιανός, Τιβέριος και Γάιος Γράκχοι (163-121), Κικέρων (106-43) πολιτικός κυρίως ρήτορας (Κατιλινιακοί, Φιλιππικοί, Pro Murena, Pro Milone), έγραψε επίσης θεωρητικές ρητορικές πραγµατείες, Επιστολές και φιλοσοφικές πραγµατείες. Ο πρώτος και ίσως ο καλύτερος λατίνος πεζογράφος, που προσπαθεί να ισορροπήσει ανάµεσα στη λι- 2
τότητα του αττικού ύφους και τον πλούτο της ασιανικής σχολής, εισάγοντας παράλληλα στον πεζό λόγο τη φιλοσοφική σκέψη. 7. Φιλοσοφία: Κικέρων χωρίς ιδιαίτερη πρωτοτυπία και µε φανερή διάθεση ε- ναρµονισµού των ποικίλων δογµάτων (κατά βάση στωικός και πλατωνικός). 8. Ιστορία: Ευνοήθηκε από τον πατριωτισµό των Ρωµαίων και την αγάπη τους για τη παράδοση (mos maiorum), µόνο που ο εθνικισµός των Ρωµαίων δεν θα τους επιτρέψει να φτάσουν στο ύψος της επιστηµονικής ιστοριογραφίας, που προσπαθεί να βρει την αλήθεια εξετάζοντας και την altera pars. Παραµένει σχεδόν πάντα στο επίπεδο της στρατευµένης ιστορίας είτε στο πλευρό µιας κοµµατικής παράταξης, ενός προσώπου ή µιας υπόθεσης. Αρχές: Fasti, Tabula Pontificis, Annales Κάτων ο Πρεσβύτερος ή Τιµητής (Origines), Κορνήλιος Νέπως (99-24: De uiris illustribus), Ιούλιος Καίσαρ (100-44: De Bello Gallico, De Bello Ciuili), Σαλλούστιος (86-35: De bello Iugurthino, Catilina), που θυµίζει κάποτε Θουκυδίδη, µε την πυκνότητα του ύφους, την αντικειµενικότητα, τη φιλοφική διάθεση στην αντιµετώπιση του παρελθόντος, ενώ στο θέµα της γλώσσας σπάει τη συµµετρία των φράσεων, επανεισάγει αρχαϊσµούς και επηρεάζεται α- πό τη σύνταξη των ελλήνων προτύπων του (Θουκυδίδη). Bάρρων (Antiquitates, δεν σώζεται). 9. Επιστηµονική Γραµµατεία: Διαθέτοντας πρακτικό κυρίως πνεύµα οι Ρω- µαίοι, δεν κατάφεραν να φέρουν ουσιαστικά τίποτα το νέο στον χώρο των επιστηµών, ικανό να παραβληθεί προς το έργο ενός Ευκλείδη, ενός Αρχιµήδη ή ενός Αρίσταρχου. Αντίθετα θα αποδειχθούν άριστοι αξιοποιητές των θεωρητικών γνώσεων των Ελλήνων προδρόµων τους. Οι σηµαντικότερες λατινικές πραγµατείες αναφέρονται στη γεωργία (Κάτων ο Πρεσβύτερος: De agri cultura Κικέρων: De Senectute Βάρρων, 116-27, Rerum rusticarum libri III: στρέφεται στο παρελθόν σε µια εποχή που η Ρώµη κινδύνευε να χάσει την παράδοσή της). Ο τελευταίος διακρίθηκε και ως φιλόλογος (Γραµµατικός: De lingua Latina). * * * 3
β. ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΉ ΠΕΡΊΟΔΟΣ: 1. Λυρική ποίηση (Ελεγεία): Τίβουλλος (48-19), Προπέρτιος (47-16), Οβίδιος (43 π. Χ.-18 µ. Χ: Amores, Ars Amatoria, Remedia Amoris, Heroides, Medicamina faciei, Tristia, Epistulae ex Ponto, Ibis, λιβελογράφηµα µε ασαφή στόχο). 2. Eπική ποίηση: α. Ιστορικό έπος: Βιργίλιος (70-19: poeta principis et princeps poetarum), Aινειάδα (12 βιβλία) + Βουκολικά, Γεωργικά. Λουκανός (39-65: Pharsalia ή De bello civili: 10 βιβλία, ηµιτελ.). Σίλιος Ιταλικός (25-101: Punica). Βαλέριος Φλάκκος (πεθαίνει µάλλον το 90 µ. Χ.: Argonautica). Στάτιος (ca 45-95: Thebais, Achilleis, ηµιτελ. + Silvae). β. Μυθολογικό έπος : Οβίδιος (Μetamorphoses). + Fasti: ρωµαϊκό ηµερολόγιο και θρησκευτικό εορτολόγιο, έργο που αναµειγνύει τη µυθολογία, την ιστορία και τη φιλοσοφία. 3. Φιλοσοφική ποίηση: Οράτιος (65-8 π. Χ.: Οdes, 4 βιβλ.: λυρικός ύµνος στην ειρήνη του Αύγουστου σε ένα ελαφρό-πρέπον επικούρειο πνεύµα + Epistulae [Ars poetica], Carmen seculare). 4. Σάτιρα (κυρίως ποιητική): Οράτιος (Satirae: σατιρίζει τους νεόπλουτους και την κατάπτωση των ηθών). Σενέκας (Αποκολοκύνθωση). Πέρσιος (34-62: Satirae, 6 σάτ. στωική σάτιρα). Γιουβενάλης (65-128: Satirae). Mαρτιάλης (40-104: Σατιρικά επιγράµµατα). 5. Μυθογραφία (αλληγορική σάτιρα): Φαίδρος (14-54: εισάγει στη Ρώµη τον Αίσωπο και τον εµπλουτίζει). 6. Μυθιστόρηµα (+ Μιλησιακές Ιστορίες): Πετρώνιος (Satyricon, σε πολύ αποσπασµατική µορφή: κωµικό µυθιστόρηµα). Απουλήιος (Μetamorphoses, σε ΙΑ βιβλία: µυστηριακό µυθιστόρη- µα): και τα δύο έργα έχουν γραφεί από λόγιους συγγραφείς και απευθύνονται σε αναγνώστες και όχι σε ακροατές, ενώ χρησιµοποιούν συχνά τη συµβολική γραφή που µπορεί να διαβαστεί σε δύο επίπεδα: ένα για τους µυηµένους και ένα για τους πολλούς και αµύητους. 7. Ιστορία Βιογραφία: Τίτος Λίβιος (59 π. Χ. 17 µ. Χ.): Ab Urbe condita: Εθνική ιστορία που διαβάζεται σαν µυθιστόρηµα. Σηµειώνουµε ακόµη τους Βαλέριο Μάξιµο (επί Τιβερίου), Ποµ- 4
πήιο Τρόγο (επί Τιβερίου), Κόιντο Κούρτιο (σύγχρ. Κλαύδιου) Τάκιτο (55-120: Historiae, Annales, Agricola, Germania), Σουητώνιο (ca 75-post 122), Φλώρο (Α -Β αι.). 8. Φιλοσοφία: Σενέκας (4 π. Χ./2 µ. Χ. 66 µ. Χ.): Αµφιλεγόµενη προσωπικότητα, παντοδύναµος στα πρώτα χρόνια του Νέρωνα, στωικός, έγραψε φιλοσοφικούς διαλόγους και επιστολές. 9. Επιστηµονική Γραµµατεία: Κέλσος (επί Τιβερίου: γιατρός). Μανίλιος (επί Τιβερίου: Astronomica). Σενέκας (Naturales quaestiones). Pomponius Mela (εποχή Κλαυδίου: Chorographia). Βιτρούβιος (εποχή Αυγούστου: De architectura). Kολου- µέλλας (εποχή Νέρωνα: De re rustica). Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (23-79: Historia naturalis). Τάκιτος, Dialogus de oratoribus (λογοτεχνική κριτική). 10. Θέατρο: Η κωµωδία παρακµάζει σε όφελος του Μίµου (Βάθυλλος, Πυλάδης) και του Παντόµιµου. Τραγωδία: L. Varius Rufus (Thyestes). Οβίδιος (Μήδεια). Σενέκας (8 τραγωδίες που σώζονται σχεδόν όλες ακέραιες: Hercules furens, Troades, Phoenissae, Medea, Phaedra, Oedipus, Agamemnon, Thyestes) Ψευδο-Σενέκας: Hercules Oetaeus και Octavia (η µόνη σωζόµενη praetexta). 11. Ρητορική: Η κατάλυση της Res Publica περιόρισε ορισµένα τουλάχιστον είδη της Ρητορικής. Είχαν εκλείψει πλέον οι λαϊκές συνάξεις (comitia, contiones), είχαν περιοριστεί η δύναµη της Συγκλήτου και οι αρµοδιότητες των δικαστηρίων η βούληση του αυτοκράτορα είχε αντικαταστήσει τη ρητορική πειθώ, η οποία δεν είχε πεδίο δράσης σε πολλά θέµατα (κήρυξη πολέµων, σύναψη συµµαχιών κλπ), ωστόσο µπορούσε ακόµη να δράσει αποτελεσµατικά σε δηµόσιες δίκες, σε πρεσβείες επαρχιακών πόλεων προς τον αυτοκράτορα είτε στις αυλές ξένων ηγεµόνων, σε δηµηγορίες ενώπιον τοπικών συµβουλίων και συνάξεων για την εφαρµογή µέτρων και µεταρρυθµίσεων, αλλά και στο πεδίο της προτροπής για ο- µόνοια µεταξύ των πόλεων µε στόχο την αποτροπή διενέξεων και αναταραχών. Αντίθετα ανέρχεται εντυπωσιακά το επιδεικτικό ρητορικό είδος (ἔπαινος, ψόγος, λατ. laus, vituperatio), που δεν ήταν βέβαια νέο, αλλά τότε αναγεννήθηκε κι έφτασε σε πρωτόγνωρα ύψη. Σηµαντικός είναι ο ρόλος της Ρητορικής στην εκπαίδευση: 5