1η Ενότητα: Από τον τόπο μου σ όλη την Ελλάδα (Ταξίδια, περιηγήσεις, γνωριμία με ανθρώπους, έθιμα-πολιτισμό)

1η Ενότητα: Από τον τόπο μου σ όλη την Ελλάδα (Ταξίδια, περιηγήσεις, γνωριμία με ανθρώπους, έθιμα-πολιτισμό) Μέρος Α : Εισαγωγικά κείμενα Μέρος Β : Το υποκείμενο Μέρος Γ : Παραγωγή με αχώριστα μόρια Μέρος Δ : Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου Μέρος Ε : Λεξιλόγιο Μέρος Στ : Δραστηριότητες παραγωγής λόγου 1

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Από τον τόπο μου σ όλη την Ελλάδα «Ταξίδια, περιηγήσεις, γνωριμία με ανθρώπους έθιμα-πολιτισμό» Μέρος Α Κείμενο 1: «Στις δύσκολες περιοχές του δάσους» [Δώδεκα παιδιά κατασκηνώνουν για τρεις βδομάδες μέσα σε έναν Εθνικό Δρυμό και μαθαίνουν να ζουν στη φύση. Ο αφηγητής είναι εθελοντής της Δασικής Υπηρεσίας που έχει αναλάβει να τους μάθει τα μυστικά του δάσους] Εκείνη τη νύχτα άρχισαν οι δυνατοί βοριάδες που σηκώνουν κεραμίδια. Όλος ο σταθμός ήταν σε επιφυλακή. Όταν αρχίζει η εποχή της ξηρασίας και φυσάνε οι αέρηδες, υπάρχει κίνδυνος πυρκαγιάς στο δάσος. Τα φυλάκια είχαν διπλές βάρδιες μέρα νύχτα και πρόσεχαν μήπως φανεί καπνός στην περιοχή του Εθνικού Δρυμού. Ο δυνατός αγέρας δεν τρόμαξε τη μικρή ομάδα των παιδιών που είχε ετοιμαστεί για μια μεγάλη εκδρομή. Ο Μαρίνος, ο Νικόλας, η Δέσποινα και η Κασσάνδρα είχαν αποφασίσει να εξερευνήσουν το Φαράγγι του Διαβόλου, μια απ τις πιο δύσκολες περιοχές του δάσους. 2

Δε θέλησαν να πάρουν τίποτα μαζί τους, ούτε φαγητό ούτε νερό. Θα έψαχναν να βρουν μόνα την τροφή τους μέσα στο δάσος, όπως έκαναν οι πρωτόγονοι άνθρωποι για χιλιάδες χρόνια. Η μόνη παραχώρηση που έκαναν ήταν να πάρουν και μένα μαζί τους. Πάλι καλά. Είναι αλήθεια ότι είχαν προσαρμοστεί τέλεια μέσα στο φυσικό περιβάλλον και στη ζωή του δάσους. Είχαν μάθει χίλια δυο πράγματα για τη φύση και τους κινδύνους που καμιά φορά παραμονεύουν. Ο αγέρας δυνάμωσε την ώρα που ξεκινήσαμε. Ο ήλιος μόλις είχε φανεί πάνω στο φρύδι του βουνού. Το δάσος ξυπνούσε. Ξεκινούσε ο κύκλος της μέρας. Τα φυτά άρχιζαν το θαύμα της φωτοσύνθεσης, τα ζώα, τα πουλιά, οι μέλισσες και οι πεταλούδες ξεκινούσαν την καθημερινή πάλη τους για τροφή και επιβίωση. Είχαμε πολύ δρόμο να κάνουμε. Το φαράγγι ήταν ανάμεσα στα δύο βουνά που φαίνονταν στο βάθος. Ήθελε τρεις ώρες γερό περπάτημα για να φτάσεις στην είσοδό του και δύο ώρες για να το περάσεις και να μπορέσεις να πλησιάσεις την άλλη άκρη του. Έπρεπε να πηγαίνουμε πάντα κατά το βοριά, για να μη χάσουμε το δρόμο μας. - Θα σας οδηγήσω εγώ. Ξέρω να βρίσκω τα σημεία του ορίζοντα, περηφανεύτηκε ο Νικόλας. - Για να δούμε πως θα καταλάβεις χωρίς πυξίδα κατά που πέφτει ο βοριάς, τον πείραξε η Κασσάνδρα. - Μου έδειξε ο Στέφανος. Βλέπεις τη φλούδα της λεύκας; Η πλευρά της που βλέπει κατά το βοριά είναι πάντοτε σκληρή, άγρια και σκασμένη, ενώ ο υπόλοιπος κορμός είναι πιο λείος. Η Κασσάνδρα κοίταξε εμένα με δυσπιστία. - Έτσι είναι. Έχει δίκιο ο Νικόλας. Αλλά, καλού κακού, ας βάλουμε και κανένα σημάδι, για να βρούμε εύκολα το δρόμο της επιστροφής, χωρίς να χρειαστεί να παίξουμε τους Ινδιάνους, χαμογέλασα. Με τα μαχαίρια μας χαράζαμε στη φλούδα των δέντρων ένα βέλος με την άκρη του να δείχνει το σημείο απ όπου ήρθαμε. Τα δέντρα από πάνω μας βογκούσαν, καθώς τα τάραζε ο άνεμος οι κορφές τους έγερναν και χτύπαγαν τα κλαριά τους. Ο αγέρας σφύριζε στ αυτιά μας, χτυπούσε τα πρόσωπά μας με δύναμη και μας έσπρωχνε προς τα πίσω. Προχωρούσαμε με δυσκολία. Μόλις όμως κατεβήκαμε κατά την κοιλάδα, ο αγέρας κόπασε λίγο, η φύση ημέρεψε. Λίτσα Ψαραύτη, Ανάσες και ψίθυροι του δάσους, εκδ. Πατάκη, 2002 3

Λεξιλόγιο δρυμός: δάσος με μεγάλα και πυκνά δέντρα. φρύδι του βουνού: κορυφογραμμή τα σημεία του ορίζοντα: Βορράς, Νότος, Ανατολή, Δύση Ερωτήσεις κατανόησης Τι διαφορετικό είχε η εκδρομή των τεσσάρων παιδιών από τις συνηθισμένες εκδρομές τους; Τα τέσσερα παιδιά, ο Μαρίνος, ο Νίκος, η Δέσποινα και η Κασσάνδρα, αποφάσισαν να πάνε να εξερευνήσουν το Φαράγγι του Διαβόλου, μια από τις πιο δύσκολες περιοχές του δάσους. Το εγχείρημά τους αυτό ήταν πολύ δύσκολο, καθώς η εποχή που θα έκαναν την εξερεύνησή τους ήταν η πιο επικίνδυνη καθώς εξαιτίας της ξηρασίας και τους δυνατούς ανέμους υπήρχε περίπτωση να ξεσπάσει πυρκαγιά στο δάσος. Τα παιδιά έκαναν ακόμη πιο δύσκολο το εγχείρημα τους καθώς μαζί τους δε θα έπαιρναν τίποτα, ούτε φαγητό ούτε νερό. Θα έψαχναν να βρούνε μόνα τους την τροφή τους μέσα στο δάσος, όπως έκαναν οι πρωτόγονοι άνθρωποι για χιλιάδες χρόνια. Μαζί τους θα ερχότανε και ο Στέφανος, ο αφηγητής της ιστορίας, που είναι και εθελοντής της δασικής υπηρεσίας και έχει αναλάβει να τους μάθει τα μυστικά του δάσους. Τι καινούριο είχε μάθει ο Νικόλας και πώς θέλησε να χρησιμοποιήσει αυτή τη γνώση του; Ο Νικόλας είχε μάθει να βρίσκει τα σημεία του ορίζοντα χωρίς πυξίδα με τη βοήθεια της φύσης. Δηλαδή ένας φίλος του, ο Στέφανος, του έμαθε να βρίσκει το βορρά με τη βοήθεια ενός δέντρου, της Λεύκας. Πιο συγκεκριμένα, από τη φλούδα του κορμού της Λεύκας που κοιτάει προς το βορρά και είναι πάντοτε σκληρή, άγρια και σκασμένη, ενώ ο υπόλοιπος κορμός είναι πιο λείος. Ο Νικόλας θέλησε να χρησιμοποιήσει αυτή του τη γνώση, για να μπορέσει η ομάδα των μικρών παιδιών να βρει το δρόμο και να γυρίσει πίσω μετά την εξερεύνηση του φαραγγιού. Τα υπόλοιπα παιδιά αρχικά δυσπιστούσαν, στη συνέχεια όμως πείστηκαν, αν και χάραξαν βέλη στα δέντρα για μπορέσουν να βρουν το δρόμο της επιστροφής. 4

Έχετε επιχειρήσει και εσείς μια παρόμοια εξόρμηση με τους φίλους σας; Να αναφέρεις μια δική σου αντίστοιχη εμπειρία στη φύση, είτε παρέα με φίλους σου, είτε με την οικογένειά σου. Ή μπορείς να φτιάξεις μια δική σου φανταστική ιστορία. Ήταν ένα απόγευμα του Αυγούστου, όταν αποφασίσαμε να ξεκινήσουμε με τα ποδήλατα από το χωριό μας και να πάμε στο κεφαλοχώρι της περιοχής μας. Η απόσταση ήταν περίπου 40 χιλιόμετρα πήγαινε έλα και είναι αλήθεια ότι δεν μας φάνηκε ιδιαίτερα μεγάλη. Αυτός ήταν ο πρώτος άσχημος υπολογισμός μας. Καθώς ξεκινήσαμε κατά τις έξι η ώρα για να αποφύγουμε το δυνατό ήλιο, ήταν αναπόφευκτο να μη μας πιάσει η νύχτα στη διαδρομή. Όταν ξεκινήσαμε η διαδρομή μάς φαινόταν πολύ εύκολη. Ως τότε, είχαμε κάνει πολλές βόλτες με τα ποδήλατα στις γύρω περιοχές και στα κοντινά χωριά και έτσι είχαμε συνηθίσει τις μακρινές διαδρομές. Επιπλέον δεν είχαμε λόγο να φοβόμαστε μη χαθούμε γιατί ακολουθούσαμε τον κεντρικό δρόμο και οι πινακίδες μάς έδειχναν συνεχώς την κατεύθυνσή μας. Η πρώτη ώρα της διαδρομής πέρασε ευχάριστα, καθώς ήμασταν ακόμη ξεκούραστοι και μπορούσαμε να κάνουμε ακόμη πλάκες μεταξύ μας. Σύντομα όμως άρχισε η κούραση, γιατί στην πορεία ανακαλύψαμε ότι ο δρόμος είχε πολλές ανηφόρες και ολοένα και περισσότερο δυσκολευόμασταν να τις περάσουμε. Λίγο πριν τις οκτώ είχαμε φτάσει λίγα χιλιόμετρα έξω από το κεφαλοχώρι και ήμασταν ήδη κουρασμένοι. Δεν μπορούσαμε όμως να κάνουμε πίσω, ιδιαίτερα τώρα που το βλέπαμε μπροστά μας. Έτσι, όταν φτάσαμε εκεί καθίσαμε για ένα μισάωρο για να ξεκουραστούμε και ξεκινήσαμε για την επιστροφή. Ήδη στα μισά όμως είχε νυχτώσει και πέρα από την κούρασή μας έπρεπε να προσέχουμε μη μας παρασύρει κανένα αυτοκίνητο, γιατί ο δρόμος ήταν στενός. Τελικά τίποτα από όλα αυτά δεν έγινε. Το μόνο ατύχημα ήταν το λάστιχο ενός ποδηλάτου που έσκασε λίγο έξω από το χωριό μας. Αργά τη νύχτα είχαμε επιστρέψει πίσω. 5

Ερωτήσεις εκτός βιβλίου Να κάνετε μία περίληψη του κειμένου. Σε έναν Εθνικό Δρυμό που κατασκηνώνουν 12 παιδιά, μια ομάδα παιδιών, ο Μαρίνος, ο Νικόλας, η Δέσποινα και η Κασσάνδρα, αποφάσισαν να εξερευνήσουν το Φαράγγι του Διαβόλου που ήταν από τις πιο δύσκολες περιοχές του δάσους. Ο δυνατός βοριάς, που φυσούσε την προηγούμενη νύχτα, δεν είχε φοβίσει τα παιδιά, τα οποία ξεκινήσανε πολύ πρωί τη διαδρομή τους. Μαζί τους δεν είχαν πάρει ούτε φαγητό ούτε νερό, αλλά θα έψαχναν να τα βρούνε στο δάσος, όπως έκαναν οι πρωτόγονοι άνθρωποι. Στη διαδρομή θα συνοδεύονταν από το Στέφανο, που ήταν εθελοντής της Δασικής Υπηρεσίας και τους μάθαινε τα μυστικά του δάσους. Η πορεία ξεκίνησε την ώρα που ξυπνούσε το δάσος. Η ομάδα χρειαζότανε τρεις ώρες να φτάσει στο φαράγγι και άλλες δυο για να το περάσει, αλλά ο δυνατός αέρας δυσκόλευε πολύ την προσπάθειά τους. Επίσης, η ομάδα έπρεπε να πηγαίνει πάντοτε βόρεια για να μη χαθεί. Σε αυτό βοήθησε τόσο ο Νικόλας που ήξερε να προσανατολίζεται καλά, όσο και το ότι βάζανε σημάδια στα δέντρα. Να χωρίσετε το κείμενο σε υποενότητες και να δώσετε έναν πλαγιότιτλο για κάθε μία από αυτές «Εκείνη τη νύχτα Δρυμού» Πλαγιότιτλος: Συναγερμός στο φυλάκιο «Ο δυνατός παραμονεύουν» Πλαγιότιτλος: Αποφασιστικότητα των παιδιών να εξερευνήσουν το Φαράγγι του διαβόλου «Ο αγέρας επιβίωση» Πλαγιότιτλος: Η φύση ξυπνάει «Είχαμε πολύ άλλη άκρη του» Πλαγιότιτλος: Μεγάλη διαδρομή για το φαράγγι «Έπρεπε να πηγαίνουμε όπου ήρθαμε» Πλαγιότιτλος: Τεχνικές προσανατολισμού της ομάδας «Τα δέντρα ο αγέρας κόπασε» Πλαγιότιτλος: Ο αγέρας 6

Κείμενο 2: «Η μουσική γλώσσα του Ομήρου» Την επομένη, στις 12 Ιουλίου [1868], σηκώθηκα ως συνήθως στις 5 π.μ., για να πάμε, με τον οδηγό μου, να δούμε από κοντά τον παλιό δρόμο, του οποίου τα ίχνη είχα ανακαλύψει την προηγούμενη, και να επισκεφτούμε τη βόρεια πλευρά του νησιού. [ ] Δεν μπορούσα να φτάσω εκεί πέρα με άλογο. Όμως, καθώς είχα ανακαλύψει ότι ο παλιός δρόμος, που περνούσε από το χωριό Άγιος Ιωάννης, οδηγεί στην παραλία μέσα από τα αμπέλια που λέγονται, παραδοσιακά, «Αγρός Λαέρτου», έστειλα τον οδηγό μου με το άλογο κι εγώ πήγα μ έναν άλλο οδηγό απ τον παλιό δρόμο στα χωράφια του πατέρα του Οδυσσέα. [ ] Έφτασα λοιπόν στα χωράφια του Λαέρτη και κάθισα να ξεκουραστώ και να διαβάσω τη ραψωδία ω της Οδύσσειας. Ο ερχομός ενός ξένου είναι γεγονός ακόμα και στην πρωτεύουσα της Ιθάκης. Πόσο μάλλον στην ύπαιθρο! Μόλις κάθισα, οι χωρικοί μαζεύτηκαν γύρω μου κι άρχισαν να με βομβαρδίζουν με ερωτήσεις. Σκέφτηκα πως το καλύτερο που είχα να κάνω ήταν να διαβάσω μεγαλόφωνα τους στίχους 205 ως 412 της ραψωδίας ω και να τους μεταφράζω λέξη προς λέξη στην γλώσσα τους. Η ανάγνωση τους συγκίνησε πολύ κι άκουγαν με προσοχή τη μουσική γλώσσα του Ομήρου, τη γλώσσα των ενδόξων προγόνων τους, που έζησαν πριν από τρεις χιλιάδες χρόνια. Προχωρούσαμε στα χωράφια κι εγώ τους διάβαζα για τα τρομερά βάσανα που είχε περάσει ο βασιλιάς Λαέρτης σε κάθε σημείο της περιοχής εκείνης, καθώς και για τη μεγάλη του χαρά όταν ξαναβρήκε, έπειτα από είκοσι χρόνια χωρισμού, τον αγαπημένο του γιο, τον Οδυσσέα, που τον είχε για νεκρό. Τα μάτια όλων είχαν δακρύσει, κι όταν τελείωσα την ανάγνωση, άντρες, γυναίκες και παιδιά με πλησίασαν, με αγκάλιασαν και μου είπαν: «Μας έδωσες μεγάλη χαρά, σ ευχαριστούμε χίλιες φορές». Με συνόδεψαν θριαμβευτικά μέχρι την πόλη, όπου ήθελαν να με φιλοξενήσουν με κάθε γενναιοδωρία και χωρίς κανείς να ενοχληθεί στο ελάχιστο. Δε μ άφησαν να φύγω πριν να υποσχεθώ πως θα ξαναεπισκεφτώ το χωριό τους. Ερρίκος Σλήμαν, «Ιθάκη, Πελοπόννησος και Τροία», Λιψία 1869 στο Ρίτσαρντ Σρόουνμαν (επιμ.), Φιλολογικές διαδρομές στην Ελλάδα, μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, εκδ. Πατάκη, 1998 7

Ερωτήσεις κατανόησης Τι έκανε ο Ερρίκος Σλήμαν, όταν οι χωρικοί μαζεύτηκαν γύρω του στα «χωράφια του Λαέρτη», και ποια εντύπωση τους προκάλεσε; Ποια αντίληψη του αρχαιολόγου δείχνει αυτή η πράξη; O Σλήμαν θέλησε να δει από κοντά τα μέρη της Ιθάκης, όπου διαδραματίστηκαν κάποια γεγονότα που αναφέρονται στην Οδύσσεια. Επισκέφτηκε ένα χωριό, τον Άγιο Ιωάννη, όπου βρίσκονται κάποια αμπέλια που παραδοσιακά ονομάζονται «Αγρός Λαέρτου». Όταν έφτασε εκεί, αμέσως οι ντόπιοι τον αντιλήφθηκαν και από περιέργεια άρχισαν να του κάνουν διάφορες ερωτήσεις. Τότε ο Σλήμαν, αντί να τους απαντήσει στις ερωτήσεις τους, άρχισε να τους διαβάζει τους στίχους 205 ως 412 της ω ραψωδίας της Οδύσσειας, που αναφέρουν τα τρομερά βάσανα που είχε περάσει ο Λαέρτης καθώς και τη μεγάλη του χαρά όταν ξαναβρήκε, έπειτα από 20 χρόνια χωρισμού, τον αγαπημένο του γιο, τον Οδυσσέα, που τον είχε για νεκρό. Ο Σλήμαν διάβαζε το αρχικό κείμενο στη γλώσσα του Ομήρου και μετά το μετέφραζε στη γλώσσα των χωρικών, οι οποίοι συγκινήθηκαν έντονα από την αφήγησή του. Μάλιστα όλοι ήθελαν να τον αγκαλιάσουν και να τον φιλοξενήσουν με κάθε γενναιοδωρία. Ο Σλήμαν είδε σε αυτή την αντίδραση των χωρικών την ιστορική συνέχεια του λαού της Ιθάκης από τα χρόνια του Ομήρου ως σήμερα. Άλλωστε και ο Σλήμαν θεωρούσε ότι ο χώρος στον οποίο βρισκότανε αποτελούσε το χώρο όπου διαδραματίστηκαν οι σκηνές της ω ραψωδίας της Οδύσσειας. ιαβάστε τους στίχους 205-412 της ραψωδίας ω της Οδύσσειας και σκεφτείτε γιατί ο Σλήμαν επέλεξε να διαβάσει τους συγκεκριμένους στίχους. Οι συγκεκριμένοι στίχοι της ω ραψωδίας αναφέρονται στη συνάντηση του Οδυσσέα με τον πατέρα του το Λαέρτη. Ο Λαέρτης φορώντας φτωχικά ρούχα πενθεί για το γιο του που λείπει πολλά χρόνια από την πατρίδα του. Ο Οδυσσέας χωρίς να του αποκαλύψει ποιος είναι τον ρωτάει αν ο τόπος που βρίσκεται είναι η Ιθάκη και αν ο γέροντας γνωρίζει τον Οδυσσέα, που κάποτε τον φιλοξένησε. Ο Λαέρτης αφού τον βεβαιώνει ότι το νησί είναι η Ιθάκη, του λέει ότι θεωρούν το γιο του χαμένο από χρόνια και τον ρωτάει ποιος είναι. Όταν διηγείται στο γέρο Λαέρτη μια πλαστή ιστορία για τον Οδυσσέα και ο πατέρας του ξεσπάει σε θρήνο, ο Οδυσσέας αποκαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα. Ο Λαέρτης δυσπιστεί και ο Οδυσσέα του δίνει αποδείξεις. Τότε και οι δυο ξεσπάνε σε κλάματα και ο γέροντας μην αντέχοντας τη συγκίνηση λιποθυμά στα χέρια του γιου του. Πρόκειται για μία ιδιαίτερα φορτισμένη συγκινησιακά στιγμή της Οδύσσειας λίγο πριν την ολοκλήρωση του έπους. Ο Σλήμαν συνεπαρμένος από το γεγονός ότι βρισκόταν σε ένα χώρο όπου διαδραματίστηκαν διάφορες σκηνές της Οδύσσειας θέλησε ουσιαστικά να αναπαραστήσει εκείνες τις συγκινητικές στιγμές. Άλλωστε και η ονομασία του χώρου στον οποίο βρίσκονταν ήταν «αγρός Λαέρτου». 8

Ερωτήσεις εκτός βιβλίου Χωρίστε το κείμενο σε ενότητες και δώστε τίτλους για κάθε μία από αυτές. Την επόμενη Οδυσσέα. Πλαγιότιτλος: Ο αγρός του Λαέρτη Έφτασα στη γλώσσα τους. Πλαγιότιτλος: Ο ερχομός ενός ξένου Η ανάγνωση χωριό τους. Πλαγιότιτλος: Η συγκίνηση των χωρικών Να κάνετε την περίληψη του κειμένου. Τον Ιούλιο του 1868 ο Ερρίκος Σλήμαν βρισκόταν στην Ιθάκη με σκοπό να δει από κοντά τα μέρη του νησιού, όπου διαδραματίστηκαν κάποια γεγονότα που αναφέρονται στην Οδύσσεια. Έτσι ξεκίνησε με τον οδηγό του να επισκεφτεί τη βόρεια πλευρά του νησιού. Στην πορεία θέλησε να περάσει από ένα χωριό, τον Άγιο Ιωάννη, όπου εκεί κοντά βρίσκονται κάποια αμπέλια που παραδοσιακά ονομάζονται «Αγρός Λαέρτου». Όταν έφτασε εκεί, αμέσως οι ντόπιοι τον αντιλήφθηκαν και από περιέργεια άρχισαν να του κάνουν διάφορες ερωτήσεις. Αυτός τότε αποφάσισε να τους διαβάσει τους στίχους 205 ως 412 της ω ραψωδίας και να τα μεταφράζει στη γλώσσα τους. Οι χωρικοί συγκινήθηκαν από την ανάγνωση του Σλήμαν και όταν αυτή τέλειωσε όλοι τον πλησίασαν και τον αγκάλιασαν. Ήταν τόση η ευτυχία τους, που όλοι προσφέρονταν να τον φιλοξενήσουν σπίτι τους και να τον βοηθήσουν όπως μπορούσαν. Τελικά ο Σλήμαν έφυγε, αφού υποσχέθηκε ότι θα ξαναεπισκεφτεί το χωριό τους. 9

Τι γνωρίζετε για το Σλήμαν, τη ζωή του και το έργο του; Ερρίκος Σλήμαν: Ο αυτοδίδακτος Μιας και σήμερα είχαμε επισκεφτεί τις Μυκήνες, καλό θα ήταν να ρίξουμε μια ματιά στη ζωή του Ερρίκου Σλήμαν (1822-1890), του ανθρώπου με την αχαλίνωτη φαντασία που υπήρξε πρωτοπόρος ερευνητής της Τροίας, της Τίρυνθας, του Ορχομενού και των Μυκηνών. Ο Γερμανός Ερρίκος Σλήμαν, ο δημιουργός της επιστήμης του μυκηναϊκού πολιτισμού, ήταν αυτοδίδακτος, όμως ήταν προικισμένος με αχαλίνωτη φαντασία. Σε ηλικία δεκατεσσάρων χρόνων έγινε υπάλληλος σε ένα παντοπωλείο αλλά μετά από πέντε χρόνια σκληρής εργασίας, αποφάσισε να αναζητήσει καλύτερη τύχη ταξιδεύοντας στο Νέο Κόσμο. Το πλοίο όμως ναυάγησε στην Ολλανδία και ο νεαρός έπιασε δουλειά σε μια εμπορική επιχείρηση, ενώ ταυτόχρονα, χάρη σε μια δική του μέθοδο αποστήθισης, άρχισε να μαθαίνει ξένες γλώσσες με αποτέλεσμα μέχρι το τέλος της ζωής του να κατορθώσει να μάθει δεκαοκτώ ξένες γλώσσες! Από το 1844 που ο Σλήμαν προσλήφθηκε σε μεγάλο εμπορικό ολλανδικό οίκο και δυο χρόνια αργότερα στάλθηκε στην Πετρούπολη ως αντιπρόσωπος του οίκου, δραστηριοποιήθηκε και άρχισε η εκπληκτική επαγγελματική του άνοδος. Φτάνει να σημειώσουμε ότι μέσα σε δώδεκα μήνες είχε γίνει ήδη μεγαλέμπορος. Για μας δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον η επιχειρηματική ιδιοφυΐα του Σλήμαν αλλά το πάθος του για την αρχαιολογία, η φιλομάθειά του και κυρίως η αγάπη του για τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και η πίστη του προς τον Όμηρο. Το 1876 ερεύνησε τις Μυκήνες. Τότε ανακάλυψε τους λακκοειδείς βασιλικούς τάφους του Α ταφικού περιβόλου μέσα στη μυκηναϊκή ακρόπολη. Ο Σλήμαν υποστήριζε ότι ο πολιτισμός αυτών είναι εκείνος που περιγράφεται στα ομηρικά έπη και ότι στους τάφους αυτούς ήταν θαμμένοι οι βασιλείς της δυναστείας των Ατρειδών. Πέθανε στη Νεάπολη της Ιταλίας στις 15 Δεκέμβρη του 1890 ύστερα από μια χειρουργική επέμβαση στα αυτιά που έκανε στη Γερμανία (Ο Σλήμαν υπέφερε από σοβαρή πάθηση στα αυτιά). Η σορός του μεταφέρθηκε στην Αθήνα όπου έγινε και η ταφή. Ο Σλήμαν είχε κάνει δύο γάμους. Για πρώτη φορά παντρεύτηκε με τη Ρωσίδα Γεκατερίνα Λίσιν με την οποία απέκτησε τρία παιδιά (δυο κόρες και ένα γιο) και αφού είχε χωρίσει, παντρεύτηκε τη 18χρονη Σοφία Εγκαστρωμένου με την οποία απέκτησε δυο παιδιά (μια κόρη και ένα γιο). Από την ιστοσελίδα http://www.rizospastis.gr/page.do?publdate=6/7/2003&id=3656&pageno=10&direction=1 10

Κείμενο 3: «Ελλάδα είναι οι άνθρωποι» Οι Έλληνες έχουν μια χαρακτηριστική λέξη που περιγράφει θαυμάσια τη διάθεσή τους απέναντι στους ξένους: φιλοξενία. Η φιλοξενία είναι μια αρετή των Ελλήνων από τότε που εμφανίστηκαν στην ιστορία. Ήδη στα ομηρικά έπη περιγράφονται σκηνές πολύ εγκάρδιας φιλοξενίας, όπου ο ξένος επισκέπτης αντιμετωπίζεται ως ιερό πρόσωπο. Οι θεοί των αρχαίων Ελλήνων και ειδικά ο Δίας - πολύ συχνά έπαιρναν ανθρώπινη μορφή και εμφανίζονταν ως ξένοι στα σπίτια των ανθρώπων, για να τους βοηθήσουν σε διάφορα σημαντικά ζητήματα αλλά και για προσωπικές τους υποθέσεις (κυρίως ερωτικές). Οι αρχαίοι Έλληνες λοιπόν, κάθε φορά που ένας ξένος χτυπούσε την πόρτα τους, τον υποδέχονταν με τιμές και τον αντιμετώπιζαν ως ιερό πρόσωπο, έχοντας πάντα στο νου τους ότι μπορεί να είναι κάποιος θεός. Του έβαζαν να φάει, του γέμιζαν το ποτήρι, με εκλεκτό κρασί, του έστρωναν να κοιμηθεί, και μόνο όταν είχε χορτάσει και είχε ξεκουραστεί έπαιρναν θάρρος να τον ρωτήσουν ποιος είναι και από πού έρχεται. Οι σημερινοί Έλληνες είναι αρκετά διαφορετικοί. Πολλοί από αυτούς που ζουν και εργάζονται στις τουριστικές περιοχές, αν και περηφανεύονται για την καταγωγή τους, αγνοούν παντελώς το νόημα της λέξης φιλοξενία. Για να μην αναφέρουμε ότι οι περισσότεροι δεν είναι καν Έλληνες. Ξανθές τουρίστριες που βρήκαν τον τρόπο για δωρεάν ή και κερδοφόρες διακοπές σάς σερβίρουν μη ελληνικά ποτά ενώ εσείς απολαμβάνετε ξένη μουσική παρέα με δεκάδες άλλους ξένους. Ξένοι σερβιτόροι σας δίνουν ξενόγλωσσα μενού για να παραγγείλετε ξένες σπεσιαλιτέ. Ξένες ρεσεψιονίστ σας εξυπηρετούν μιλώντας τη δική τους γλώσσα, για να έχετε μια αξέχαστη διαμονή σε ένα περιβάλλον που δεν έχει καμία σχέση με την πατρίδα μας. Και ίσως κάποια αφίσα στον τοίχο του δωματίου σας, με κάποια ερημική ακρογιαλιά από αυτές που δεν ξέρει κανείς να σας πει πού ακριβώς είναι, να σας θυμίζει με ένα τεράστιο GREECE τη χώρα στην οποία κάνετε διακοπές. Η Ελλάδα δεν είναι μόνο ήλιος και θάλασσα και τα υπέροχα τοπία που βλέπετε στις καρτ ποστάλ. Η Ελλάδα είναι και οι άνθρωποι που ζουν εδώ. Και αξίζει να αναζητήσετε στα ταξίδια σας και τα δύο, ίσως περισσότερο τους ανθρώπους της. Αλλά αν είναι μια φορά δύσκολο να ανακαλύψετε αμόλυντα και αυθεντικά τοπία, είναι δύο φορές δύσκολο να ανακαλύψετε αυθεντικούς Έλληνες. Αναζητήστε τους μακριά από τις τουριστικές περιοχές. 11

Στέφανος Ψημένος, Ανεξερεύνητη Πελοπόννησος εκδ. ROAD, 2001 Λεξιλόγιο εγκάρδιος (εν + καρδιά): μέσα από την καρδιά, θερμός. Στο κείμενο αυτό εγκάρδια φιλοξενία σημαίνει θερμή. σπεσιαλιτέ (γαλ.): φαγητό ή γλύκισμα που παρασκευάζεται με ιδιαίτερο τρόπo Ερωτήσεις κατανόησης Από πού φαίνεται στο κείμενο ότι η φιλοξενία ήταν μια αρετή των Ελλήνων στην αρχαιότητα; Αυτό φαίνεται πρώτα από όλα από την ίδια την λέξη, η οποία σημαίνει φιλία προς τον ξένο. Ήδη από τα ομηρικά έπη ο ξένος αντιμετωπίζονταν ως ιερό πρόσωπο, καθώς οι αρχαίοι Έλληνες πιστεύανε ότι πολλές φορές ο Δίας έπαιρνε ανθρώπινη μορφή και εμφανιζόταν ως ξένος στα σπίτια. Οι αρχαίοι προκειμένου να μην δυσαρεστήσουν έναν πιθανό θεό υποδέχονταν τον κάθε φιλοξενούμενό τους με μεγάλες τιμές και φροντίδες. Ποια πραγματικότητα θα συναντήσει κάποιος σήμερα αν επισκεφθεί μια τουριστική περιοχή; Σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει σε πολύ μεγάλο βαθμό. Οι σημερινοί Έλληνες παρόλο που αισθάνονται περήφανοι για την καταγωγή έχουν ξεχάσει την πρωταρχική σημασία του όρου φιλοξενία. Μέσα στο πνεύμα του μαζικού τουρισμού διαμορφώνεται η αίσθηση σε ορισμένους Έλληνες ότι βρίσκονται σε μία ξένη χώρα, όπου ακούν ξένη μουσική, τρώνε ξένα φαγητά και τους εξυπηρετούν ξένοι. Το μόνο τελικά το οποίο θυμίζει Ελλάδα είναι ίσως κάποια τουριστική αφίσα που δείχνει μία άγνωστη έρημη ακρογιαλιά. 12

Πού προτείνει ο συγγραφέας στους επισκέπτες της Ελλάδας να αναζητήσουν τους «αυθεντικούς Έλληνες» και γιατί νομίζετε ότι κάνει αυτή την πρόταση; Ο συγγραφέας λέει ότι Ελλάδα δεν είναι μόνο ήλιος και θάλασσα αλλά και οι άνθρωποι που κατοικούν σε αυτή τη χώρα. Θεωρεί όμως ότι δεν είναι εύκολο να βρεθούν «αυθεντικοί Έλληνες», ιδιαίτερα στις τουριστικές περιοχές. Ουσιαστικά με αυτόν τον ισχυρισμό του ο συγγραφέας προτρέπει τον αναγνώστη να στραφεί προς την Ελλάδα που δεν είναι τόσο γνωστή και στην οποία θεωρεί πως μπορούν να βρεθούν «αυθεντικοί Έλληνες». 13

Ερωτήσεις εκτός βιβλίου Να χωρίσετε το κείμενο σε ενότητες και να δώσετε έναν πλαγιότιτλο για κάθε μία από αυτές. Οι Έλληνες έρχεται. (Η Φιλοξενία στην αρχαία Ελλάδα) Οι σημερινοί διακοπές. (Οι σύγχρονες τουριστικές περιοχές) Η Ελλάδα περιοχές. (Η εναλλακτική Ελλάδα) Να κάνετε μία περίληψη του κειμένου. Οι Έλληνες από τα αρχαία χρόνια έχουν μία χαρακτηριστική λέξη για να περιγράψουν τη διάθεσή τους απέναντι στους ξένους. Αυτή είναι η φιλοξενία. Στην αρχαία Ελλάδα όταν κάποιος ξένος χτυπούσε κάποια πόρτα, αυτός που έμενε εκεί τον υποδέχονταν με όλες τις τιμές και τον περιποιούνταν σαν να ήταν θεός. Αυτό είχε να κάνει και με τις θρησκευτικές δοξασίες των αρχαίων Ελλήνων, οι οποίοι πιστεύανε πως πολλές φορές οι θεοί, παίρνοντας ανθρώπινες μορφές, έρχονταν και τους επισκέπτονταν. Στη σύγχρονη εποχή όμως τα πράγματα έχουν αλλάξει. Η τουριστική ανάπτυξη έχει κάνει πολλούς Έλληνες να ξεχάσουν το νόημα της λέξης φιλοξενία. Πέραν αυτού, σε πολλές τουριστικές περιοχές δεν δουλεύουν Έλληνες, ενώ οι όλες συνθήκες εκεί γύρω (φαγητό, μουσική, γλώσσα) δίνουν την εντύπωση ότι πρόκειται για ξένη χώρα. Όμως υπάρχει και μία άλλη Ελλάδα που παρουσιάζει ένα πιο αυθεντικό πρόσωπο. Εκεί μπορεί κάποιος να ανακαλύψει αμόλυντα και αυθεντικά τοπία καθώς και «αυθεντικούς Έλληνες». 14

Κείμενο 4: «Προγραμματίζοντας ένα ταξίδι: Αστυπάλαια» 10 ακόμα λόγοι για να γευτείτε την εκλεπτυσμένη ομορφιά της Αστυπάλαιας. 1. Για να δοκιμάσετε τις ντόπιες λιχουδιές στο καφενείο του Μουγγού. 2. Για να αγοράσετε μοναδικά και σπάνια αντικείμενα από το παλαιοπωλείο του Βαϊκούση. 3. Για να θαυμάσετε τη θέα από το καμπαναριό του Αϊ- Γιώργη μέσα στο κάστρο καθώς και τις υπέροχες βυζαντινές εικόνες. 4. Για να απολαύσετε το μπάνιο σας στο Μπλε Λιμανάκι που τα νερά είναι σε αποχρώσεις του σμαραγδιού. 5. Για να επισκεφτείτε τα γύρω ακατοίκητα νησιά. Τον Κουτσομύτη και τις Κουνούπες. 6. Για να δείτε το σπήλαιο με τους σταλακτίτες στις Βάτσες. 7. Για να δοκιμάσετε τα γλυκά της Εύας. Κανταΐφι σοκολάτα με παγωτό και το καλοκαίρι γίνεται ακόμα πιο γλυκό. 8. Για να δείτε τους παραδοσιακούς χορούς και τις ντόπιες φορεσιές. Ο τόπος είναι πλούσιος σε λαογραφία και έθιμα. 9. Για να ξεχαστείτε το σούρουπο στην Ακτή. Ζητήστε να καθίσετε στα prive τραπέζια και δοκιμάστε το γεμιστό καλαμάρι. 10. Για να μείνετε στα δωμάτια Kilindra. Η θέα κόβει την ανάσα και ο ιδιοκτήτης Γιάννης Λέμης έχει φροντίσει τα πάντα. 15

ΠΑΡΑΛΙΕΣ - Το Μπλε Λιμανάκι Προχωρήστε το χωματόδρομο εκεί που τελειώνει ο δρόμος της Μαλτεζάνας και, μόλις βρείτε μια ξύλινη πόρτα στο δεξί σας χέρι, αφήστε τα μεταφορικά σας μέσα και ξεκινήστε τον ποδαρόδρομο. Ύστερα από πέντε λεπτά θα βρεθείτε σε ένα πράσινο όνειρο με νερά σμαραγδένια, πεντακάθαρα και μαγευτικά. - Πλάκες Στο δρόμο για τη Μαλτεζάνα, στη στάση για το λεωφορείο, εκεί που θα δείτε ένα ξύλινο παγκάκι, αφήστε το όχημα και ξεκινήστε την κατάβαση. Ό,τι θα δείτε από εκεί και πέρα ανήκει στη σφαίρα του ονείρου. Καταπράσινα νερά. Πλάκες ριγμένες ακατάστατα, θαρρείς, από το Θεό και μια μικρή αμμουδιά εισαγωγή στη μαγεία. ΤΙ ΝΑ ΔΕΙΤΕ - Αρχαιολογικό Μουσείο, τηλ.: 22420 61500 Θαυμάστε τα αρχαία ευρήματα, έχουν πολύ μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον. Από όλους τους θαλασσινούς προορισμούς η Αστυπάλαια θεωρήθηκε ως μια αξιόλογη εμπορική σκάλα συνδέοντας τη Δύση με την Ανατολή. - Μονή Παναγίας της Πορταΐτισσας Η εκκλησία της Πορταΐτισσας χτίστηκε το 1764 και, παρόλο που είναι παλιά, στους τοίχους δεν υπάρχει βυζαντινής τεχνοτροπίας αγιογράφηση. Προσέξτε το μαρμάρινο δάπεδο με το σκαλισμένο υπέροχο δικέφαλο. Η θέα από τη μονή είναι καταπληκτική. - Το φεστιβάλ της Αστυπάλαιας Τρίτη χρονιά που πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Δήμο Αστυπάλαιας. Μη χάσετε και φέτος τη συναυλία έντεχνου λαικού τραγουδιού στις 21 Σεπτεμβρίου. περ. Voyager, καλοκαίρι 2003 16

Λεξιλόγιο σκάλα (λατ.): λιμάνι τεχνοτροπία: ιδιαίτερη μέθοδος στη δημιουργία καλλιτεχνικού ή λογοτεχνικού έργου Αντίθετα: ακατάστατα - τακτοποιημένα Ερωτήσεις κατανόησης Εντοπίστε στο σχολικό χάρτη της Ελλάδας την Αστυπάλαια και πείτε ποια νησιά βρίσκονται κοντά της. Στο χάρτη της Ελλάδας η Αστυπάλαια βρίσκεται ακριβώς ανάμεσα στα Δωδεκάνησα και τις Κυκλάδες. Έχει έκταση 97 τ. χλμ., ακτογραμμή 110 χλμ. και 1.100 κατοίκους. Απέχει από την Κω 23 και από τη Ρόδο 96 ναυτικά μίλια. Είναι το δυτικότερο νησί της Δωδεκανήσου. Τι είδους πληροφορίες δίνονται για το νησί; Ποιες από αυτές σας παρακινούν να επισκεφτείτε το νησί; Το συγκεκριμένο διαφημιστικό φυλλάδιο προσφέρει πληθώρα πληροφοριών, από τις παραλίες και τα διάφορα φαγητά, μέχρι και τα πολιτισμικά αξιοθέατα και δρώμενα, οι οποίες μπορούν να παρακινήσουν κάποιον να επισκεφτεί το νησί. Από παραλίες αναφέρει το Μπλε Λιμανάκι και τις Πλάκες. Η πρώτη με καθαρά σμαραγδένια νερά και η δεύτερη, επίσης με καταπράσινα νερά αλλά και με τις χαρακτηριστικές φυσικές πλάκες, από τις οποίες βέβαια πήρε και το όνομά της η παραλία. Στο φυλλάδιο αυτό αναφέρεται επίσης και το αρχαιολογικό μουσείο του νησιού με πολλά και ενδιαφέροντα αρχαιολογικά ευρήματα. Άλλωστε η Αστυπάλαια στο παρελθόν αποτελούσε μια αξιόλογη εμπορική σκάλα που συνέδεε Ανατολή και Δύση. Αναφέρονται επίσης η Μονή της Παναγίας της Πορταΐτισσας, που χτίστηκε το 1764 αλλά και το φεστιβάλ έντεχνου λαϊκού τραγουδιού που γίνεται στις 21 Σεπτεμβρίου. 17

Δίνονται επίσης και κάποιες πιο ειδικές πληροφορίες που έχουν να κάνουν κυρίως με εστιατόρια ή ξενοδοχεία καθώς και πληροφορίες για άλλες, λιγότερο γνωστές φυσικές και μη ομορφιές του νησιού. Έτσι αναφέρονται γραφικά ταβερνάκια ή μαγαζιά που πουλάνε παραδοσιακά ντόπια γλυκά καθώς και φυσικές ομορφιές όπως τα γύρω ακατοίκητα νησιά, τον Κουτσομύτη και τις Κουνούπες, και τους σταλαχτίτες στις Βάτσες. Η εκκλησία του Αϊ-Γιώργη μέσα στο κάστρο, το παλαιοπωλείο του Βαϊκούση και οι παραδοσιακές φορεσιές και χοροί του νησιού αποτελούν επίσης ενδιαφέροντα αξιοθέατα. Ερώτηση εκτός βιβλίου Να κάνετε μία αντίστοιχη παρουσίαση για ένα νησί της αρεσκείας σας. H Σίκινος είναι ένα μικρό και φιλόξενο νησί. Bρίσκεται στα νότια του συμπλέγματος των Κυκλάδων, ανάμεσα στην Ίο και στη Φολέγανδρο. Με έκταση μόλις 41τμ χλμ. και μόνιμο πληθυσμό που δεν ξεπερνά τους 300 κατοίκους είναι ένα από τα μικρότερα και πιο αραιοκατοικημένα νησιά των Κυκλάδων. Στο νησί υπάρχουν 2 οικισμοί, το Χωριό και το Κάστρο (Χώρα), μια από τις ωραιότερες Χώρες των Κυκλάδων, και σίγουρα η πιο ήσυχη, και η Αλοπρόνοια ή Άνω Πρόνοια που είναι το λιμάνι του νησιού και ο μοναδικός παραθεριστικός οικισμός. H Αλοπρόνοια είναι ένας σχετικά νέος οικισμός που αναπτύσσεται συνεχώς τα τελευταία χρόνια, έχει αμμώδη παραλία και αρκετή κίνηση κατά τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο. Ο επισκέπτης μπορεί να διαμένει εκεί ή να ανηφορίσει προς το Χωριό και το Κάστρο που απέχουν από το λιμάνι περίπου 3,5 χλμ. Οι δύο οικισμοί το Χωριό και το Κάστρο είναι χτισμένοι αντικριστά στα βορινά του νησιού πάνω σε δύο πλαγιές και επέχουν μεταξύ τους μερικά μέτρα! Στα όρια των δύο οικισμών είναι χτισμένο το παλιό σχολείο. Από εκεί ο επισκέπτης μπορεί να ανηφορίσει στα πλακόστρωτα σοκάκια και να περιηγηθεί στους δύο οικισμούς που στέκουν αγέρωχα πάνω από το Αιγαίο πέλαγος. Η θέα προς το πέλαγος είναι ανεπανάληπτη, ενώ αν γυρίσετε το βλέμμα σας ψηλά πάνω από το Κάστρο, στην κορυφή της πλαγιάς θα δείτε το Μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής χτισμένο μέσα σε ένα επιβλητικό φρούριο. Αναζητήστε την οδό Ζωοδόχου πηγής. Διασχίζοντας την ανάμεσα στα παραδοσιακά σπίτια θα βρεθείτε στο ψηλότερο σημείο του Κάστρου. Εκεί κάντε μια στάση στον Μήλο και μετά συνεχίστε τον ανηφορικό δρόμο που θα σας οδηγήσει έξω από το Κάστρο για να φθάσετε στο τέλος του δρόμου που είναι και το Μοναστήρι της Ζωοδόχου πηγής. Από εκεί η θέα είναι μοναδική. Ατενίζοντας από το Μοναστήρι το πέλαγος θα δείτε τον ήλιο να χάνεται στο πέλαγος, ενώ διακρίνονται μακριά η Πάρος, ή Αντίπαρος και η Σίφνος. (Οι πληροφορίες βρέθηκαν από την ιστοσελίδα: http://www.infogr.org/article.php?id=182&cat= ) 18

Μέρος Β Β1 Ακούω και Μιλώ Οι Μορφές του υποκειμένου Το υποκείμενο είναι η λέξη ή οι λέξεις που φανερώνουν για ποιον γίνεται λόγος μέσα στην πρόταση. Το υποκείμενο είτε είναι σύναρθρο είτε άναρθρο τοποθετείται ή εννοείται σε πτώση ονομαστική. Το υποκείμενο μπορεί να είναι ουσιαστικό, αντωνυμία ή οποιαδήποτε άλλη λέξη (επίθετο, μετοχή, άκλιτη λέξη κτλ.) ή πρόταση με άρθρο ή χωρίς άρθρο. Το υποκείμενο παραλείπεται συχνά όταν είναι α ή β πρόσωπο (και δε δίνεται έμφαση σε αυτό). Όταν όμως θέλουμε να το αντιδιαστείλουμε από άλλο ή να το τονίσουμε, τότε μπαίνει. Στο γ πρόσωπο συνήθως παραλείπεται: όταν εννοείται εύκολα από τα συμφραζόμενα, όταν είναι μία γενική έννοια (π.χ. άνθρωποι), όταν μόνο ένα υποκείμενο μπορεί να εννοηθεί (π.χ. στις αρχές του 20ού αιώνα εφηύραν το τηλέφωνο, τον ασύρματο, τον κινηματογράφο. Υποκείμενο οι εφευρέτες), όταν το ρήμα δείχνει κάποιο φυσικό πρόσωπο Τα απρόσωπα ρήματα και οι απρόσωπες εκφράσεις έχουν ως υποκείμενο μια ολόκληρη πρόταση (με το ότι ή με το να) 19

Ακούω και μιλώ 1. Ποια είναι τα υποκείμενα των ρημάτων που υπογραμμίζονται στις παρακάτω προτάσεις και σε ποια πτώση βρίσκονται; α. Ο Μαρίνος, ο Νικόλας, η έσποινα και η Κασσάνδρα είχαν αποφασίσει να εξερευνήσουν το φαράγγι του ιαβόλου. (κειμ 1.) ΑΠΑΝΤΗΣΗ Τα υποκείμενα σε αυτή τη πρόταση είναι τα κύρια ονόματα (ουσιαστικά):νικόλας, η Δέσποινα και η Κασσάνδρα και βρίσκονται σε πτώση ονομαστική. β. Θα σας οδηγήσω εγώ (κείμ. 1) ΑΠΑΝΤΗΣΗ Το υποκείμενο της πρότασης είναι η προσωπική αντωνυμία εγώ και βρίσκεται σε πτώση ονομαστική. γ. Πολλοί από αυτούς που ζουν και εργάζονται στις τουριστικές περιοχές αγνοούν παντελώς το νόημα της λέξης φιλοξενία. (κείμ. 3) ΑΠΑΝΤΗΣΗ Το υποκείμενο στο ρήμα της πρότασης είναι το επίθετο πολλοί και βρίσκεται σε πτώση ονομαστική. δ. Ό,τι θα δείτε από εκεί και πέρα ανήκει στη σφαίρα του ονείρου. (κείμ. 4) ΑΠΑΝΤΗΣΗ Το υποκείμενο της πρότασης είναι η πρόταση ό,τι θα δείτε από εκεί και πέρα. ΝΑ ΘΥΜΑΣΑΙ ΟΤΙ: Το υποκείμενο είτε υπάρχει στην πρόταση είτε εννοείται πάντοτε βρίσκεται σε πτώση ονομαστική. 20

Ποια μορφή (ουσιαστικό, επίθετο, αντωνυμία, πρόταση ή κάτι άλλο) έχουν τα υποκείμενα που βρήκατε; Στην α πρόταση είναι ουσιαστικά, στη β αντωνυμία, στη γ επίθετο και στη δ μία ολόκληρη πρόταση 2. Εντοπίστε τα υποκείμενα των ρημάτων που είναι γραμμένα με έντονους χαρακτήρες: Και αξίζει να αναζητήσετε στα ταξίδια σας και τα δύο, ίσως περισσότερο τους ανθρώπους της. Αλλά αν είναι μια φορά δύσκολο να ανακαλύψετε αμόλυντα και αυθεντικά τοπία, είναι δύο φορές δύσκολο να ανακαλύψετε αυθεντικούς Έλληνες. Το ρήμα αξίζει είναι απρόσωπο και έχει ως υποκείμενο ολόκληρη την πρόταση να αναζητήσετε στα ταξίδια σας και τα δύο που εισάγεται με το να. Η απρόσωπη έκφραση είναι δύσκολο έχει ως υποκείμενο την πρόταση να ανακαλύψετε τοπία που εισάγεται με το να. Η απρόσωπη έκφραση είναι δύσκολο έχει ως υποκείμενο την πρόταση να ανακαλύψετε αυθεντικούς Έλληνες που εισάγεται με το να. ΝΑ ΘΥΜΑΣΑΙ ΟΤΙ: Τα απρόσωπα ρήματα ή οι απρόσωπες εκφράσεις έχουν πάντα ως υποκείμενο μια ολόκληρη πρόταση (με το ότι ή με το να). 21

3. Στο τελευταίο τμήμα του 2ου κειμένου: «Τα μάτια όλων είχαν δακρύσει» παρατηρήστε αν σε όλα τα ρήματα υπάρχει υποκείμενο. Μπορείτε να βρείτε τα υποκείμενα που παραλείπονται; Μπορείτε να πείτε γιατί παραλείπονται; Στο ρήμα είχαν δακρύσει υποκείμενο είναι το ουσιαστικό τα μάτια. Στο ρήμα τέλειωσα υποκείμενο είναι το εγώ αλλά παραλείπεται, καθώς είναι στο α πρόσωπο και εννοείται εύκολα. Στο ρήμα πλησίασαν υποκείμενα είναι τα ουσιαστικά άντρες, γυναίκες, παιδιά. Στα ρήματα αγκάλιασαν, είπαν, συνόδεψαν υποκείμενα είναι τα ουσιαστικά άντρες, γυναίκες, παιδιά και δεν αναφέρονται γιατί εννοούνται. Στο ρήμα έδωσες υποκείμενο είναι το εσύ αλλά παραλείπεται, καθώς είναι στο β πρόσωπο και εννοείται εύκολα. Στο ρήμα ευχαριστούμε υποκείμενο είναι το εμείς αλλά παραλείπεται, καθώς είναι στο α πρόσωπο και εννοείται εύκολα. Στο ρήμα ήθελαν υποκείμενα είναι τα ουσιαστικά άντρες, γυναίκες, παιδιά και δεν αναφέρονται γιατί εννοούνται. Στο ρήμα να φιλοξενήσουν υποκείμενα είναι τα ουσιαστικά άντρες, γυναίκες, παιδιά και δεν αναφέρονται γιατί εννοούνται. Στο ρήμα ενοχληθεί το υποκείμενο είναι το κανείς. Στο ρήμα άφησαν υποκείμενο είναι ξανά τα ουσιαστικά άντρες, γυναίκες, παιδιά και ισχύουν αυτά που είπαμε προηγουμένως. Στα ρήματα να φύγω, να υποσχεθώ, να ξαναεπισκεφτώ το υποκείμενο είναι η προσωπική αντωνυμία εγώ που δεν αναφέρεται γιατί είναι στο α πρόσωπο και εννοείται. 22

ιαβάζω και Γράφω 1. Υπογραμμίστε τα υποκείμενα των ρημάτων και σημειώστε δίπλα ποια μορφή έχουν: α. Οι σημερινοί Έλληνες είναι αρκετά διαφορετικοί.(.) (κείμ. 3) Το υποκείμενο είναι οι Έλληνες και είναι ουσιαστικό. β. Εγώ πήγα με έναν άλλο οδηγό από τον παλιό τον δρόμο. (.) (κείμ. 2) Το υποκείμενο είναι το εγώ και είναι προσωπική αντωνυμία. γ. Ένας ξένος χτυπούσε την πόρτα τους. (..) (κείμ. 3) Το υποκείμενο είναι το ξένος και είναι επίθετο ουσιαστικοποιημένο. δ. Το καλύτερο ήταν (το) να διαβάσω μεγαλόφωνα τους στίχους 205 ως 412 της ραψωδίας ω. (.) (.) (κείμ. 2) Στην απρόσωπη έκφραση το καλύτερο ήταν το υποκείμενο είναι η πρόταση να διαβάσω ραψωδίας ω. Ενώ το υποκείμενο του ρήματος διαβάσω είναι η προσωπική αντωνυμία εγώ που δεν αναφέρεται γιατί εννοείται. 23

Παραδείγματα εκτός βιβλίου ε. Έπρεπε να πηγαίνουμε πάντα κατά το βοριά. (.) (..) (κείμ. 1) Το υποκείμενο στο απρόσωπο ρήμα έπρεπε είναι η πρόταση να πηγαίνουμε βοριά. Ενώ το υποκείμενο στο ρήμα πηγαίνουμε είναι η προσωπική αντωνυμία εμείς. στ. Ο αγέρας σφύριζε στα αυτιά μας, χτυπούσε τα πρόσωπά μας με δύναμη και μας έσπρωχνε προς τα πίσω. (.) (.) (.) (κείμ.1) Και τα τρία ρήματα έχουν το ίδιο υποκείμενο, το ουσιαστικό αγέρας. ζ. Θαυμάστε τα αρχαία ευρήματα. έχουν πολύ μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον ( ) (.) (κείμ.4) Το ρήμα θαυμάστε έχει υποκείμενο την προσωπική αντωνυμία εσείς. Ενώ το ρήμα έχουν έχει υποκείμενο το ουσιαστικό ευρήματα. η. Αλλά αν είναι μια φορά δύσκολο να ανακαλύψετε αμόλυντα και αυθεντικά τοπία, είναι δύο φορές δύσκολο να ανακαλύψετε αυθεντικούς Έλληνες (..) (..) (κείμ. 3) Το αν είναι δύσκολο είναι απρόσωπη έκφραση και έχει για υποκείμενό της την πρόταση να ανακαλύψετε αμόλυντα και αυθεντικά τοπία. Το είναι δύσκολο είναι απρόσωπη έκφραση και έχει υποκείμενο την πρόταση να ανακαλύψετε αυθεντικούς Έλληνες. 24

2. Αντικαταστήστε τα υποκείμενα των προτάσεων της προηγούμενης άσκησης με άλλα, διαφορετικής μορφής από αυτή που έχουν: α.. είναι αρκετά διαφορετικοί. (κείμ. 3) Αυτοί β.. πήγα με έναν άλλο οδηγό από τον παλιό τον δρόμο. (κείμ. 2) Δεν μπορεί να αντικατασταθεί γιατί είναι η προσωπική αντωνυμία. γ... χτυπούσε την πόρτα τους. (κείμ.3) Ένας άνθρωπος δ. Το καλύτερο ήταν.. (κείμ.2) αυτό 25

Παραδείγματα εκτός βιβλίου ε. Έπρεπε (κείμ.1) Να γίνει αυτό στ. σφύριζε στα αυτιά μας, χτυπούσε τα πρόσωπά μας με δύναμη και μας έσπρωχνε προς τα πίσω. Ο άνεμος ζ. Θαυμάστε τα αρχαία ευρήματα. έχουν πολύ μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον. Κυρίες και κύριοι θαυμάστε τα αρχαία ευρήματα. Αυτά έχουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. 26

3. Εντοπίστε στο κείμενο 4 στις παραγράφους Μπλε Λιμανάκι και Μονή Παναγίας τα ρήματα χωρίς υποκείμενο. Μπορείτε να συμπληρώσετε τα υποκείμενα που παραλείπονται; Τα ρήματα χωρίς υποκείμενο είναι: Στην παράγραφο Μπλε Λιμανάκι (εσείς) προχωρήστε, (εσείς) βρείτε, (εσείς) αφήστε, (εσείς) ξεκινήστε, (εσείς) θα βρεθείτε. Στην παράγραφο Μονή Παναγίας (η εκκλησία) είναι, (εσείς) προσέξτε Παραδείγματα εκτός βιβλίου Κάντε το ίδιο και με την παράγραφο για τις Πλάκες, το Αρχαιολογικό Μουσείο και το φεστιβάλ της Αστυπάλαιας. Τα ρήματα χωρίς υποκείμενο Πλάκες (εσείς) θα δείτε, (εσείς) αφήστε, (εσείς) ξεκινήστε, (εσείς) θα δείτε, (Ό,τι θα δείτε από εκεί και πέρα) ανήκει, (εσύ) θαρρείς 27

Αρχαιολογικό Μουσείο (εσείς) θαυμάστε Φεστιβάλ Αστυπάλαιας (εσείς) χάσετε 4. Σχηματίστε καινούριες προτάσεις, αντικαθιστώντας τις προτάσεις-υποκείμενα που γράφονται με έντονους χαρακτήρες με άλλες δικές σας. α. Είναι αλήθεια ότι είχαν προσαρμοστεί τέλεια μέσα στο φυσικό περιβάλλον και στη ζωή του δάσους. (κειμ.1) Είναι αλήθεια ότι ο καιρός χάλασε ξαφνικά. Είναι αλήθεια ότι δε διάβασες. Είναι αλήθεια ότι άλλαξες πολύ. Είναι αλήθεια ότι σου οφείλω μία συγγνώμη. β. Απαγορεύεται να έχετε ανοικτά τα κινητά σας στο θέατρο. Απαγορεύεται να καταστρέφετε δημόσια περιουσία. Απαγορεύεται να καπνίζετε στους δημόσιους χώρους. Απαγορεύεται να πατάτε το πράσινο. Απαγορεύεται να πετάτε σκουπίδια. 28

Παραδείγματα εκτός βιβλίου Είναι αλήθεια ότι δεν έχουμε πολλά λεφτά μαζί μας. Απαγορεύεται να παρκάρει κανείς σε αυτό το δρόμο. Λέγεται ότι οι Βίκινγκς είχαν φτάσει πρώτοι στην Αμερική. Είναι δύσκολο να ανεβούμε στο βουνό με τόσο άσχημο καιρό. Λέγεται ότι τα τελευταία χρόνια αυξάνονται τα κρούσματα καρκίνου. Θεωρείται δεδομένο ότι οι πρώτοι άνθρωποι εμφανίστηκαν στην Αφρική. Πιστεύεται ότι σύντομα θα βρεθεί η θεραπεία κατά του AIDS. 29

Β2 Συμφωνία υποκειμένου - ρήματος Σε μια πρόταση που έχει ένα υποκείμενο το ρήμα συμφωνεί με το υποκείμενό του στο πρόσωπο και στον αριθμό. π.χ. Εγώ είμαι προσεκτικός, Εσύ τρέχεις γρήγορα, Τα αυτοκίνητα γέμισαν το δρόμο. Όταν το υποκείμενο είναι όνομα περιληπτικό, μπορεί το ρήμα να εκφέρεται σε πληθυντικό αριθμό, ενώ το ίδιο το υποκείμενο βρίσκεται σε ενικό αριθμό. π.χ. Το συγγενολόι του φοβερίζουν να τον ξυλοκοπήσουν, Ο κόσμος έτρεχαν πανικόβλητοι. Σε μια πρόταση που έχει περισσότερα από ένα υποκείμενα, το ρήμα κανονικά μπαίνει στον πληθυντικό αριθμό και στο επικρατέστερο πρόσωπο. Επικρατέστερο είναι το πρώτο πρόσωπο από τα άλλα δύο και το δεύτερο από το τρίτο. π.χ. Εγώ, εσύ και αυτός είμαστε ομάδα, Το 1ο και το 2ο Λύκειο είχαν πολλούς μαθητές, Οι πρόσκοποι και ο αρχηγός τους πρόσφεραν αρκετά. Αν όμως συμβεί να προηγείται το ρήμα και τα υποκείμενα να ακολουθούν, τότε μπορεί το ρήμα να εκφέρεται σε ενικό αριθμό, δηλαδή να συμφωνεί με το πρώτο, το πλησιέστερο του υποκείμενο, που είναι σε ενικό αριθμό. π.χ. Έμπα και εσύ και το παιδί, Τον κλαίγει η νύχτα και η αυγή, το άστρο και το φεγγάρι 30

Ακούω και μιλάω Στο παρακάτω απόσπασμα έχει αλλάξει το υποκείμενο των ρημάτων της β παραγράφου του κειμένου 1 (ήταν τα παιδιά και έχει γίνει εγώ). Συγκρίνετε τα δύο κείμενα και πείτε ποιες αλλαγές έγιναν στα ρήματα. «Δε θέλησα να πάρω τίποτα μαζί μου, ούτε φαγητό ούτε νερό. Θα έψαχνα να βρω μόνος(-η) την τροφή μου μέσα στο δάσος, όπως έκαναν οι πρωτόγονοι άνθρωποι για χιλιάδες χρόνια». Αρχικά υποκείμενο των ρημάτων δεν θέλησαν, να πάρουν, θα έψαχναν, να βρουν είναι τα παιδιά. Τα ρήματα βρίσκονται σε γ πληθυντικό πρόσωπο. Όταν το υποκείμενο των ρημάτων αλλάζει και γίνεται εγώ, πρώτο πρόσωπο, τότε και τα ρήματα πρέπει να συμφωνούν με το υποκείμενό τους σε πρόσωπο και αριθμό και να γίνουν α ενικό πρόσωπο. Έτσι το θέλησαν γίνεται θέλησα, το να πάρουν γίνεται να πάρω και το έψαχναν γίνεται έψαχνα. 31

Κείμενο 5 Τοματοκεφτέδες (Κυκλάδες) ΥΛΙΚΑ 500 γραμμάρια ώριμες τομάτες 2 μεγάλα κρεμμύδια ψιλοκομμένα 2 κλωνάρια δυόσμο ψιλοκομμένα αλάτι, πιπέρι, κανέλα αλεύρι λάδι για τηγάνισμα ΕΚΤΕΛΕΣΗ Καθαρίζουμε και ψιλοκόβουμε τις τομάτες. Προσθέτουμε αλάτι, πιπέρι, δυόσμο, τα κρεμμύδια και την κανέλα και τα ζυμώνουμε όλα μαζί σε μια μεγάλη κούπα. Προσθέτουμε όσο αλεύρι χρειάζεται για να γίνει ένας πολτός πολύ μαλακός. Βάζουμε λάδι να κάψει στο τηγάνι και παίρνουμε μια κουταλιά από το μείγμα μας και το ρίχνουμε στο τηγάνι. Όταν οι κεφτέδες ψηθούν από τη μια μεριά, τους γυρνάμε από την άλλη. Κατά προτίμηση, σερβίρονται ζεστοί. Στο μείγμα μπορούμε να προσθέσουμε και λίγο τριμμένο τυρί φέτα για να γίνουν ακόμα πιο εύγευστοι. http://www.mfa.gr/greek/greece/living/cuisine/ 32

ιαβάζω και γράφω 1. Έφτασα λοιπόν στα χωράφια του Λαέρτη και κάθισα να ξεκουραστώ και να διαβάσω τη ραψωδία ω της Οδύσσειας. (κείμ. 2) Ξαναγράψτε αυτό το απόσπασμα ξεκινώντας έτσι: Ο Ερρίκος Σλήμαν. Ο Ερρίκος Σλίμαν έφτασε λοιπόν στα χωράφια του Λαέρτη και κάθισε να ξεκουραστεί και να διαβάσει τη ραψωδία ω της Οδύσσειας. (Το υποκείμενο βρίσκεται σε τρίτο ενικό αριθμό. Έτσι, σύμφωνα με τον κανόνα, το ρήμα πρέπει να στο τρίτο ενικό πρόσωπο). Ο Ερρίκος Σλήμαν και ο συνοδός του Ο Ερρίκος Σλήμαν και ο συνοδός του έφτασαν λοιπόν στα χωράφια του Λαέρτη και κάθισαν να ξεκουραστούν και να διαβάσουν τη ραψωδία ω της Οδύσσειας. (Αυτή η πρόταση έχει δύο υποκείμενα στο τρίτο ενικό πρόσωπο, οπότε, σύμφωνα με τον κανόνα, το ρήμα τους πρέπει να στο τρίτο πληθυντικό πρόσωπο). Παράδειγμα εκτός βιβλίου Ο Κώστας και εγώ.. Ο Κώστας και εγώ φτάσαμε λοιπόν στα χωράφια του Λαέρτη και καθίσαμε να ξεκουραστούμε και να διαβάσουμε τη ραψωδία ω της Οδύσσειας. (Εδώ έχουμε πάλι δύο υποκείμενα σε τρίτο και πρώτο πρόσωπο και σύμφωνα με τον κανόνα το ρήμα πρέπει να βρίσκεται σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο). 33

2. Χωριστείτε σε ομάδες και κάθε ομάδα να ξαναγράψει τη συνταγή (κειμ.5) ξεκινώντας με έναν από τους παρακάτω τρόπους: Ανάλογα με το υποκείμενο θα αλλάζει και το πρόσωπο του ρήματος Αν έχουμε δύο υποκείμενα, το πρόσωπο του ρήματος καθορίζεται από τον εξής κανόνα: το α πρόσωπο είναι επικρατέστερο του β και το β του γ. Αν υποκείμενο είναι το Εγώ όλα τα ρήματα θα μπουν σε α ενικό πρόσωπο «Καθαρίζω και ψιλοκόβω τις τομάτες. Προσθέτω αλάτι, πιπέρι, δυόσμο, τα κρεμμύδια και την κανέλα και τα ζυμώνω όλα μαζί σε μια μεγάλη κούπα. προσθέτω όσο αλεύρι χρειάζεται για να γίνει ένας πολτός πολύ μαλακός. Βάζω λάδι να κάψει στο τηγάνι και παίρνω μια κουταλιά από το μείγμα μου και το ρίχνω στο τηγάνι. Όταν οι κεφτέδες ψηθούν από τη μια μεριά, τους γυρνάω από την άλλη. Κατά προτίμηση, σερβίρονται ζεστοί. Στο μείγμα μπορώ να προσθέσω και λίγο τριμμένο τυρί φέτα για να γίνουν ακόμα πιο εύγευστοι.» Αν υποκείμενο είναι το Εσύ όλα τα ρήματα θα μπουν σε β ενικό πρόσωπο Καθαρίζεις ψιλοκόβεις προσθέτεις ζυμώνεις προσθέτεις βάζεις παίρνεις μείγμα σου ρίχνεις γυρνάς μπορείς προσθέσεις Αν υποκείμενο είναι το Εσύ και η μητέρα σου όλα τα ρήματα θα μπουν σε β πληθυντικό πρόσωπο Καθαρίζετε ψιλοκόβετε προσθέτετε ζυμώνετε προσθέτετε βάζετε παίρνετε μείγμα σας ρίχνετε γυρνάτε μπορείτε προσθέτετε 34

Αν υποκείμενο είναι το Οι μαγείρισσες όλα τα ρήματα θα μπουν σε γ πληθυντικό πρόσωπο Καθαρίζουνε ψιλοκόβουνε προσθέτουνε ζυμώνουνε προσθέτουνε βάζουνε παίρνουνε μείγμα τους ρίχνουνε μπορούνε προσθέτουνε Παράδειγμα εκτός βιβλίου Ο μάγειρας Καθαρίζει ψιλοκόβει προσθέτει ζυμώνει προσθέτει βάζει παίρνει μείγμα του ρίχνει μπορεί προσθέτει Εμείς Καθαρίζουμε ψιλοκόβουμε προσθέτουμε ζυμώνουμε προσθέτουμε βάζουμε παίρνουμε μείγμα μας ρίχνουμε μπορούμε προσθέτουμε Έπειτα συγκρίνετε τα κείμενά σας και παρατηρήστε πώς συμφωνεί κάθε φορά το ρήμα με το υποκείμενό του. Από τα παραπάνω παραδείγματα βλέπεις ότι κάθε φορά το πρόσωπο και ο αριθμός του κάθε υποκειμένου ταυτίζονται με τον αριθμό και το πρόσωπο του ρήματος. Για παράδειγμα όταν το υποκείμενο ήταν εγώ το ρήμα πάντα ήταν στο πρώτο ενικό πρόσωπο. Στις μαγείρισσες ήταν στο τρίτο πληθυντικό. Στην περίπτωση του εσύ και η μητέρα σου έχουμε δύο υποκείμενα, επομένως και το ρήμα θα είναι στον πληθυντικό. Επίσης τα δύο υποκείμενα είναι και σε διαφορετικό πρόσωπο. Το πρώτο υποκείμενο είναι σε δεύτερο πρόσωπο και το δεύτερο υποκείμενο σε τρίτο πρόσωπο. Επειδή όμως επικρατέστερο είναι το δεύτερο, γι αυτό και το υποκείμενο θα μπει στο δεύτερο πρόσωπο. Επομένως και το ρήμα θα μπει σε δεύτερο πρόσωπο πληθυντικού, για να συμφωνεί με το υποκείμενο. 35

ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ Να θυμάσαι ότι το υποκείμενο βρίσκεται πάντοτε σε πτώση ονομαστική. Μπορεί να είναι ουσιαστικό, αντωνυμία ή οποιαδήποτε άλλη λέξη (επίθετο, μετοχή, άκλιτη λέξη κτλ.) ή πρόταση με άρθρο ή χωρίς άρθρο. Όταν είναι πρόταση τότε είναι υποκείμενο ενός απρόσωπου ρήματος ή έκφρασης. Το ρήμα συμφωνεί με το υποκείμενό του σε πρόσωπο και αριθμό. Το πρώτο πρόσωπο είναι επικρατέστερο από τα άλλα και το δεύτερο από το τρίτο. Όσο για τον αριθμό, όταν έχεις πάνω από ένα υποκείμενο ή όνομα περιληπτικό (π.χ. ασημικά, γυαλικά, ζυμαρικά, χορταρικά κ.ά.) τότε είναι πάντοτε στον πληθυντικό. Αν όμως συμβεί να προηγείται το ρήμα και τα υποκείμενα να ακολουθούν, τότε μπορεί το ρήμα να εκφέρεται σε ενικό αριθμό, δηλαδή να συμφωνεί με το πρώτο, το πλησιέστερο του υποκείμενο, που είναι σε ενικό αριθμό. 36

Μέρος Γ Αχώριστα μόρια Υπάρχουν μερικές λέξεις μονοσύλλαβες ή δισύλλαβες που δε χρησιμοποιούνται ποτέ μόνες τους στο λόγο, αλλά συνηθίζονται μόνο στη σύνθεση λέξεων ως πρώτα συνθετικά και ονομάζονται αχώριστα μόρια. Τα αχώριστα μόρια χωρίζονται σε Λαϊκά και Λόγια. Λαϊκά είναι τα α-, αν-, ανα-, ξε-: Το α-, σπανιότερα ανα-, και εμπρός από φωνήεν αν-, είναι στερητικό και η χρήση του σε κάποια λέξη δηλώνει έλλειψη. π.χ. αδούλευτος (εκείνος που δε δουλεύτηκε), άψογος (χωρίς ψόγο), αναλφάβητος (που δεν γνωρίζει γράμματα). ξε- και εμπρός από φωνήεν ξ-. Σημαίνει: έξω (ξεμυτίζω, ξεπορτίζω, ξεχειλίζω), πολύ (ξεφαντώνω, ξεμακραίνω, ξεκουφαίνω), εντελώς (ξεπαγιάζω, ξεπουλώ, ξεχρεώνω, ξεγυμνώνω), στέρηση (βάφω-ξεβάφω, γράφω-ξεγράφω, ξεδιψώ, ξεκουράζω, ξαμαρτώνω). Το ανα- δεν πρέπει να μπερδεύεται με το στερητικό ανα- που είδαμε. Σημαίνει: επάνω (ανασηκώνω, αναπηδώ), πίσω-πάλι (αναθυμάμαι, ανακαλώ, αναγέννηση, αναβάθμιση), διάφορα (αναρωτιέμαι). Τα Λόγια είναι τα: αρχι-: αρχιπλοίαρχος, αρχιεπίσκοπος, αρχιστράτηγος, αρχιεργάτης. αμφι- (και τα δύο): αμφιθέατρο, αμφίβιο, αμφιβολία, αμφίκυρτος δια- δι-: διαβαίνω, διάμετρος, διαγώνιος, διακηρύττω διχο-: διχογνωμία, διχόνοια, διχοτόμηση δυσ-: δυσλειτουργία, δυσμορφία, δυστυχία, δυσάρεστος εισ-: εισαγωγή, είσοδος εκ-, εξ-: εκθέτω, εκφράζω, εξαγριώνω, εξελληνίζω, εξάτμιση 37

εν-, (εμ-, εγ-, ερ-, ελ-): ενήλικος, εμπιστεύομαι, έγγραφο, έλλογος επι-, επ-, εφ-: επιβλέπω, επιθεωρώ, εφαρμόζω, επεμβαίνω ευ-: ευλογία, ευερέθιστος, ευτυχία ημι-: ημιώροφος, ημισφαίριο, ημίγυμνος περι- (γύρο): περιφέρω, περιγιάλι, περικυκλώνω, περιεργάζομαι συν-(συγ-, συλ-, συμ-, συρ-, συσ-, συ-, συνε-): σύνθεση, συγνώμη, συγκρατώ, συγχαίρω, σύρριζα, σύσσωμος, συλλυπούμαι, συσταίνω, συνένοχος υπο- (κάτω): υπόγειο, υποδιευθυντής τηλε- (μακριά): τηλέγραφος, τηλεόραση, τηλέφωνο, τηλεσκόπιο. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ: 1. Τα αχώριστα μόρια δια-, επι-, υπο- χάνουν το τελικό τους φωνήεν όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από φωνήεν: δι-ορίζω, επ-άγγελμα, υπ-αρχηγός. 2. Το επι- και το υπο- γίνονται εφ- και υφ- όταν το δεύτερο συνθετικό είχε παλαιότερα δασεία: επι-ίππος έφιππος 3. Το εκ- γίνεται εξ- όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από φωνήεν: εξ-ασφαλίζω 4. το εν- και το συν- γίνονται εμ- και συμ- εμπρός από τα χειλικά και το μ: έμ-πορος, σύμφωνο, συμ-μαζεύω 5. το συν- γίνεται συγ- εμπρός από τα λαρυγγικά σύμφωνα (κ, γ, χ): συγ-κρατώ, συγγραφέας, συγ-χαίρω. 6. το συν- γίνεται συλ-, συρ-, συσ-, όταν ακολουθεί λ, ρ, σ: συλ-λυπούμαι, σύρ-ριζα, σύσσωμος. 7. Μερικές φορές το συν χάνει το ν ή γίνεται συνε-: σύ-θαμπα, συ-χωριανός, συ-στεγάζω, σύ-σταση, συνε-φέρνω. 38

Ακούω και μιλώ 1. Μπορείτε να εντοπίσετε τα αχώριστα μόρια-προθήματα και τις λέξεις από τις οποίες σχηματίζονται οι παρακάτω λέξεις; Χωρίστε τις λέξεις στα δύο μέρη από τα οποία έχουν σχηματιστεί. ανακαλύψει (ανα + καλύπτω), ξεκουραστώ (ξε + κουράζομαι), αναζητήσετε (ανα + ζητώ), υποδέχονταν (υπο + δέχομαι), ακατοίκητα (α + κατοικώ), επιστροφής (επι + στρέφω) Κάποιες άλλες λέξεις: Από το 1ο κείμενο: επιφυλακή (επι+φυλακή), περιοχή (περι+έχω), εκδρομή (εκ+δράμω), εξερευνήσουν (εξ+ερευνώ), ξυπνούσε (ξε+ύπνος), ξεκινούσε (ξε+κινώ), επιβίωση (επι+βίωση), ανάμεσα (ανα+μέση), δυσπιστία (δυσ+πίστη), υπόλοιπος (υπο+λοιπός), εύκολα (ευ+κολον-αρχαίο) Από το 2ο κείμενο: συνήθως (συν+ήθος-αρχαία), διαβάσω (δια+βιβάσω-αρχαία) ανάγνωση (ανα+γνώση), συγκίνησε (συν+κίνηση), ένδοξων (εν+δόξα), συνόδευσαν (συν+οδεύωαρχαία), ενοχληθεί (εν+οχληθεί, η όχληση = ενόχληση), υποσχεθώ (υπο+σχομαι, από το αρχαίο υπισχνου μαι) Από το 3ο κείμενο: διάθεση (δια+θέση), περιγράφει (περι+γράφω), περιγράφονται (περι+γράφω), εγκάρδιας (εν+καρδιά), εμφανίζονταν (εν+φαίνομαι), υποθέσεις (υπο+θέτω), εκλεκτό (εκ+λέγω), διαφορά (δια+φέρω), αγνοούν (α+γνωρίζω), αναφέρουμε (ανα+φέρουμε), διακοπές (δια+κόβω), απολαμβάνετε (από+λαμβάνω), εξυπηρετούν (εξ+υπηρετούν), αξέχαστη (α+ξεχνώ), περιβάλλον (περι+βάλλω), αμόλυντα (α+μόλυνση), δύσκολο (δυσ+κολον-αρχαία) 39

Από το 4ο κείμενο: εκλεπτυσμένη (εκ+λεπτύνω), απολαύσετε (από+λαμβάνω), αποχρώσεις (από+χρώμα), επισκεφτείτε (επι+σκέπτομαι), ακατοίκητα (α+κάτοικος), αφήστε (αφ+ίημι αρχαίο), ξεκινήστε (ξε+κινούμαι), ακατάστατα (α+κατάσταση), εισαγωγή (εισ+άγω), συνδέοντας (συν+δέω-δένω), ενδιαφέρον (εν+διαφέρω), συνεργασία (συν+εργασία) 2. Συγκρίνετε τις παραπάνω λέξεις που αποτελούν τα δεύτερα μέρη τους. Πώς αλλάζει η σημασία όταν προστεθεί το αχώριστο μόριο; ανακαλύψει: η λέξη σημαίνει βρίσκω κάποιον ή κάτι που ήταν κρυμμένο. Επίσης μπορεί να σημαίνει αποκαλύπτω, φανερώνω ή και επινοώ εφευρίσκω. Το δεύτερο μέρος της λέξης σημαίνει σκεπάζω, κρύβω. Με το ανα- βλέπουμε ότι αποκτάει την ακριβώς αντίθετη έννοια. ξεκουραστώ: η λέξη σημαίνει να απαλλαγεί κάποιος από την κούραση. Χωρίς το στερητικό ξε- έχει την εντελώς αντίθετη σημασία. αναζητήσετε: η λέξη προέρχεται από την λέξη αναζήτηση που σημαίνει έρευνα. Χωρίς το αχώριστο μόριο ανα- η λέξη ζητήσετε (από ζήτηση) σημαίνει πάλι έρευνα ή επιθυμία απόκτησης. Με το ανα- όμως αυτή η επιθυμία γίνεται πιο έντονη. υποδέχονταν: η λέξη αυτή σημαίνει κανονικά δέχομαι κάτι που πέφτει από πάνω. Το υπο- σημαίνει κάτω. π.χ. θερμοκρασία υπό του μηδέν. Στο κείμενο μας η λέξη υποδέχομαι έχει τη σημασία του υποδέχομαι με ταπεινότητα, σκύβω, χαμηλώνω. ακατοίκητα: η λέξη σημαίνει τα σπίτια ή οι τόποι που δε μένει κανένας. Χωρίς το α- το στερητικό έχει εντελώς αντίθετη σημασία. επιστρέφω: χωρίς το επι- η λέξη στρέφω σημαίνει γυρίζω κάποιον ή κάτι προς μία κατεύθυνση. Με το επι- όμως η σημασία της λέξης γίνεται γυρίζω προς την αρχική κατεύθυνση ή δίνω πίσω κάτι που είχα πάρει. 40