«Για κάθε θέμα υπάρχουν δύο απόψεις»

1 ο ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2011-2012 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΣΟΦΙΣΤΩΝ ΣΤΟΝ ΕΥΡΙΠΙΔΗ «Για κάθε θέμα υπάρχουν δύο απόψεις» ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ ΜΑΘΗΤΕΣ/ΤΡΙΕΣ Γ1, Γ2 Ευφραιμίδου Θωμαή, Ζώγα Παναγιώτα, Καλμουκίδης Νικόλαος, Κιλικίδης Σάββας, Κούση Ελένη, Κυριακοπούλου Ραφαέλα, Μιχαηλίδου Κυριακή, Τσελεπής Γεώργιος ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΤΣΟΛΑΚΙΔΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 3 I. ΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ... 4 II. Ο ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ... 8 III. Η ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ... 10 Περίληψη... 11 Ιστορικό πλαίσιο... 11 Ο μύθος... 12 Η υπόθεση... 15 Συγγραφέας, πρόσωπα, σκηνικό... 19 IV. ΑΠΟΔΕΛΤΙΩΣΗ ΣΤΙΧΩΝ... 20 V. ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΙΑ ΚΑΙ ΜΟΝΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, ΜΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ;... 23 Η αντίθεση είναι - φαίνεσθαι... 23 VI. ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΓΝΩΡΙΣΟΥΜΕ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ;... 28 ΜΕ ΤΙΣ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ Η ΜΕ ΤΗ ΛΟΓΙΚΗ;... 28 Η αντίθεση γνώση - άγνοια... 28 Οι «αγώνες λόγων» των Σοφιστών... 30 «Ο λόγος δυνάστης μέγας εστίν»... 34 VII. ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΝΑΣ ΗΘΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ΑΠΟΔΕΚΤΟΣ ΑΠΟ ΟΛΟΥΣ;... 36 «Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος»... 37 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στα χρόνια που διδάσκω την Ελένη του Ευριπίδη, για πρώτη φορά οι μαθητές μου έδειξαν τόσο ενδιαφέρον και ζωντάνια για το μάθημα, τόση δεκτικότητα στο να προσεγγίσουν φιλοσοφικές ιδέες που άκουσαν για πρώτη φορά. Από τις ποικίλες πιθανές αναγνώσεις, συνειδητά ή ασυνείδητα προέκριναν τη φιλοσοφική ανάγνωση του έργου. Τους ευχαριστώ πολύ όλους για τις απόψεις που εξέφρασαν στις συζητήσεις που κάναμε και για τις διεισδυτικές αναλύσεις που ανέπτυξαν στις εργασίες τους, οι οποίες για πρακτικούς λόγους ήταν αδύνατο να συμπεριληφθούν όλες στη δουλειά μας αυτή. Τσολακίδου Κατερίνα Διδάκτωρ Γλωσσολογίας του Α.Π.Θ. Τάξη Γ1 Αλταντζής Ίκαρος Αναστασιάδου Ιουλία Αρσακιάν Ιωάννης Βουρδουγιάννης Λεωνίδας Γεωργιάδης Ευάγγελος Γιολδάση Ευθυμία Γκαϊτατζή Δήμητρα Δαρβέρης Γεώργιος Δεμερτζή Χριστίνα Δημαρά Βασιλεία Διουσλούς Ευάγγελος Ευφραιμίδου Θωμαή Ζώγα Παναγιώτα Ιατρού Δημήτριος Καζάκου Αικατερίνη Καλμουκίδης Νικόλαος Κανάκογλου Φώτιος Καρατζιώτης Βασίλειος Κιλικίδης Σάββας Κοντσίδης Πασχάλης Κούση Ελένη Κουτσοκώστας Κωσταντίνος Κυριακοπούλου Ραφαέλα Κυριάκου Μαρία Λάγγαλη Ελισάβετ Λεοντιάδης Γερμανός Λυπηρίδου Ισμήνη Μερούσης Παναγιώτης Μεταλλινός Σπυρίδων Μητσοπούλου Ελευθερία Τάξη Γ2 Γιωργάκας Παναγιώτης Καζάκου Παναγιώτα Μητράκου Αθανάσιος Μιχαηλίδου Κυριακή Μούτσος Χαράλαμπος Μπατζής Νικόλαος Μπατσίλας Γεώργιος Μπόμπου Μυροφόρα Ναλμπαντίδης Κίμων Ντούνη Αλεξάνδρα Παπαγεωργίου Αντώνιος Παπαγεωργίου Ευθυμία Παππά Άννα Πατλάγκουτζα Άννα Πεχλιβανίδου Ελένη Σαλαμάνη Έρρικα Σαρηγιάννης Δημήτριος Σιδέρης Δημήτριος Σιμώτα Ελ Τζαγιούσι Μελίνα Σκούρα Μαρίνα Σταματίου Ευστράτιος Στεργιούδη Ευδοκία Τακαλιού Δωροθέα Τσαλούμη Ζωή Τσελεπής Γεώργιος Τσίλσου Αθανάσιος Χαριτίδου Ιωάννα Χατζημπαλιώτης Αντώνιος Χολέβα Αναστασία 3

I. ΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ Οι σοφιστές θεωρούνται οι θεμελιωτές της επιστήμης της αγωγής. Μέχρι την εποχή τους ίσχυε η αριστοκρατική αντίληψη ότι εκείνο που έχει τη μεγαλύτερη σημασία για την εξέλιξη των νέων είναι η κληρονομικότητα, η οικογένεια και η παράδοση. Το μορφωτικό ιδανικό μέχρι τον 5ο αι. π. Χ. ήταν το «καλοί και αγαθοί».

«Καλός και αγαθός» θεωρούνταν ο άνθρωπος από καλή γενιά, με ωραία εμφάνιση, καλή αγωγή και υψηλή θέση στην κοινωνία. Ήταν ο δραστήριος στον πόλεμο αλλά και στην πολιτική ζωή, που επιδείκνυε γενναιότητα, δικαιοσύνη και εντιμότητα. Το ιδανικό αυτό μπορούσαν να το κατακτήσουν κυρίως οι γόνοι των αριστοκρατικών οικογενειών, αφού αυτοί λόγω κληρονομικότητας διέθεταν - όπως πιστευόταν - έμφυτα τα απαιτούμενα προσόντα. Οι σοφιστές, ανταποκρινόμενοι στο δημοκρατικό πνεύμα της εποχής, ανατρέπουν την άποψη αυτή και διακηρύσσουν ότι μεγαλύτερη σημασία έχει η διδασκαλία. Δεν αρνούνται ότι η φύση του ανθρώπου είναι το θεμέλιο, αλλά ορίζουν τη φύση με βάση τα πορίσματα της ιατρικής επιστήμης της εποχής τους και όχι με βάση τον αριστοκρατικό κώδικα που διαχώριζε τους ανθρώπους ανάλογα με την καταγωγή τους. Πέρα από τη φύση δηλαδή τονίζουν το ρόλο της διδασκαλίας και της άσκησης. 5

Είναι αισιόδοξοι: πιστεύουν ότι κάθε άνθρωπος μπορεί να μορφωθεί, αρκεί να του δοθεί η ευκαιρία. Δεν είναι ίσως τυχαίο το γεγονός ότι στο μεγάλο σοφιστή Πρωταγόρα φαίνεται να οφείλεται και ένας νόμος, που υποχρέωνε την πολιτεία να αναλαμβάνει τη δαπάνη για τη διδασκαλία της ανάγνωσης και της γραφής στα παιδιά όλων των πολιτών, ανεξάρτητα από την οικονομική κατάσταση της οικογένειάς τους. Η επιμονή των σοφιστών στη διδασκαλία και την εξάσκηση του πνεύματος, σε αντίθεση με την παραδοσιακή αριστοκρατική αγωγή που στηριζόταν κατά κύριο λόγο στον αθλητισμό, ξένισε τους συγχρόνους τους και δημιούργησε αντιδράσεις στους συντηρητικούς κύκλους. Ένας μαθητής των σοφιστών, ο Ευριπίδης, συνεχίζοντας την παράδοση του Ξενοφάνη, επιτίθεται στους αθλητές και σε ένα σατυρικό του δράμα γράφει: «Από τις χιλιάδες δεινά που βασανίζουν την Ελλάδα, κανένα δεν είναι χειρότερο από το γένος των αθλητών» 6

Συνεχίζοντας, ο ποιητής τονίζει ότι δεν πρέπει να στεφανώνονται οι αθλητές αλλά «οι σοφοί και αγαθοί», οι σώφρονες και δίκαιοι πολιτικοί ηγέτες. Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να επισημάνουμε τον επαναστατικό χαρακτήρα της διδασκαλίας των σοφιστών στο γεγονός ότι, ενώ στις αριστοκρατικές κοινωνίες η αρετή θεωρείται έμφυτη, οι σοφιστές όρθωσαν τη διδασκαλία «απέναντι και εναντίον της φύσης» και δίδαξαν «ότι ο καθένας μπορούσε, με την επαφή μαζί τους, να διδαχτεί τα αγαθά». Άρα η αρετή είναι διδακτή. 7

II. Ο ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Άγαλμα του Ευριπίδη στο Μουσείο του Βατικανού, Ρώμη 8

Ο Ευριπίδης (480-406 π.χ.) υπήρξε τραγικός ποιητής και ένας από τους τρεις μεγάλους δασκάλους του αττικού δράματος στο αρχαίο ελληνικό θέατρο. Καταγόμενος από τη Φλύα, δήμο της Κεκρωπίας (σημερ. Χαλάνδρι) λέγεται ότι γεννήθηκε στη Σαλαμίνα την ημέρα της ναυμαχίας, όταν ο Αισχύλος αγωνιζόταν ως πρόμαχος άνδρας και ο Σοφοκλής ως έφηβος έσερνε το χορό των επί το τρόπαιο επινικίων. Το γένος του ποιητή δεν ήταν επιφανές όπως των άλλων τραγικών. Γονείς του φέρονται ο Μνήσαρχος και η Κλειτώ, την οποία ο Αριστοφάνης σκώπτει ως λαχανοπώλη (Αχαρν. 480, Ιππ.19). 9

III. Η ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ Η Ελένη είναι τραγωδία του Ευριπίδη που διδάχτηκε (παίχτηκε ) το 412 π.χ. στα Μεγάλα Διονύσια και επέφερε πολλές καινοτομίες. Ελένη και Μενέλαος. Ανάμεσά τους ο φτερωτός Έρως, αριστερά η Αφροδίτη. Ερυθρόμορφος κρατήρας (450 π.χ.) στο Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι 10

Περίληψη Ο Μενέλαος μετά από την άλωση της Τροίας κατέπλευσε στην Αίγυπτο, όπου συνάντησε την Ελένη και έμαθε με κατάπληξη ότι η «εν Τροία» Ελένη ήταν φάσμα ψευδές. Η πραγματική του σύζυγος ήταν κρυμμένη στην Αίγυπτο καθ όλη τη διάρκεια του πολέμου και ο καταστροφικός πόλεμος της Τροίας είχε βασιστεί σε ένα ψέμα. Ο βασιλιάς της Αιγύπτου Θεοκλύμενος θέλει να νυμφευθεί την Ελένη, αλλά εκείνη με το Μενέλαο καταφέρνουν και διαφεύγουν κρυφά. Το έργο χαρακτηρίζεται ως αντιπολεμικό δράμα. Ιστορικό πλαίσιο Η Ελένη του Ευριπίδη γράφτηκε το 412 π. Χ. και παρουσιάστηκε για πρώτη φορά την ίδια εποχή, δηλαδή μόλις είχε τελειώσει η Σικελική εκστρατεία με την πανωλεθρία του αθηναϊκού στόλου. Παράλληλα, την ίδια εποχή αναπτύσσεται το σοφιστικό κίνημα που είχε αρχίσει να αμφισβητεί πατροπαράδοτες αξίες και 11

προκαλούσε με την κριτική των εκπροσώπων του κρίση στο δημοκρατικό πολίτευμα και φαινόμενα ασέβειας. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο ο Ευριπίδης με την τραγωδία του Ελένη καταδικάζει τον πόλεμο ως πρόξενο όλων των κακών. Το παράλογο του τρωικού πολέμου με πρόσχημα την Ελένη προσπάθησε ο Ευριπίδης να τονίσει σε όλα τα δράματα, που ήταν εμπνευσμένα από τον τρωικό κύκλο. Έτσι στο παράλογο της άποψης ότι για μια γυναίκα μπορεί να εξοντωθεί ένας λαός και ένα κράτος και να σκοτωθούν χιλιάδες Ελλήνων, ο Ευριπίδης απαντά με το παράλογο του «ειδώλου», δηλαδή ο μύθος που αξιοποιεί λογοτεχνικά δεν είναι η ομηρική του εκδοχή, αλλά αυτή που δημιούργησε ο Λυρικός ποιητής Στησίχορος. Ο μύθος Στην τραγωδία του Ευριπίδη η Ελένη βρίσκεται από χρόνια στην Αίγυπτο, στο παλάτι του Πρωτέα, μετά το θάνατο του οποίου ο διάδοχος και γιος του, Θεοκλύμενος, επιμένει παρά την άρνησή της να την παντρευτεί. Στον Πρόλογο, η Ελένη που καθόταν ικέτισσα στο μνήμα του 12

Πρωτέα, σηκώνεται και παρουσιάζεται στους θεατές, για να εξηγήσει το λόγο της παρουσίας της στην Αίγυπτο και της καταφυγής της στον τάφο του Πρωτέα. Η ίδια εξιστορεί την καταγωγή της λέγοντας ότι είναι κόρη του Τυνδάρεου και της Λήδας, χωρίς όμως να αποκλείει και την περίπτωση να είναι κόρη του Δία, ο οποίος φημολογείται ότι πλησίασε ερωτικά τη μητέρα της υπό τη μορφή κύκνου. Οι συμφορές της λοιπόν αρχίζουν από τη νίκη της Αφροδίτης κατά την «κρίσιν περί κάλλους», όταν η θεά αυτή για να εξασφαλίσει την εκλογή της από τον Πάρη, υποσχέθηκε ως ανταμοιβή του το γάμο του με την Ελένη. Η Ήρα όμως οργισμένη για την ήττα της δημιουργεί από σύννεφο ένα ομοίωμα (είδωλο), το οποίο παίρνει μαζί του ο Πάρις νομίζοντας ότι απάγει την Ελένη. Την Ελένη την έστειλε η Ήρα μέσω του Ερμή στην Αίγυπτο, για να ζήσει στο παλάτι του Πρωτέα, περιμένοντας τον άνδρα της Μενέλαο να επιστρέψει από τον πόλεμο. 13

Κάτω από την Ακρόπολη στο θέατρο του Διονύσου, Άνοιξη του 412 π.χ., στα Μεγάλα Διονύσια (στη λαμπρή γιορτή προς τιμή του θεού Διόνυσου) οι Αθηναίοι έχουν έρθει για να παρακολουθήσουν την Ελένη του Ευριπίδη. Μια ανάσα χαράς για την πόλη, που ζει εδώ και 19 χρόνια τον Πελοποννησιακό πόλεμο, έναν πόλεμο που δεν φαίνεται να έχει τελειωμό. Η παράσταση αρχίζει 14

Η υπόθεση Η τραγωδία αρχίζει με την Ελένη να εξιστορεί τα δεινά της και να προσπαθεί να αποφύγει το Θεοκλύμενο που την πιέζει να τον παντρευτεί. Εκεί την συναντά ο Τεύκρος, αδελφός του Αίαντα του Τελαμώνιου, ο οποίος στο ταξίδι για την Κύπρο περνά από την Αίγυπτο για να πάρει χρησμό από την κόρη του Πρωτέα, Θεονόη που είχε προφητικές ικανότητες. Ο Τεύκρος λοιπόν δίνει πληροφορίες στην Ελένη σχετικά με την οικογένειά της και το Μενέλαο. Της λέει μάλιστα ότι πληθαίνουν οι φήμες ότι ο άνδρας της έχει πεθάνει, έτσι εξανεμίζεται και η τελευταία της ελπίδα να επιστρέψει ζωντανή με το Μενέλαο στη Σπάρτη. Η ηρωίδα με τις Σπαρτιάτισσες γυναίκες που αποτελούν το Χορό θρηνεί για την τύχη της. Σ αυτό το σημείο εμφανίζεται ρακένδυτος και ναυαγός ο Μενέλαος, ο οποίος διεκτραγωδεί τη συμφορά του μετά την άλωση της Τροίας. Αφού απαριθμεί τα δεινά του, που είναι ταυτόχρονα δεινά αιώνια που προκαλεί ο πόλεμος, αποκαλύπτει ότι τη γυναίκα του την έκρυψε στο βάθος 15

μιας σπηλιάς μαζί με άλλους ναυαγούς. Μη γνωρίζοντας πού βρίσκεται, πλησιάζει το παλάτι ζητώντας τρόφιμα και βοήθεια. Η γριά θυρωρός που τον υποδέχεται, τον προτρέπει να φύγει το γρηγορότερο, καθώς ο Θεοκλύμενος έχει βγάλει εντολή ότι θα σκοτώνεται όποιος Έλληνας φτάσει στη χώρα του. Του εξηγεί ότι μισεί τους Έλληνες εξαιτίας της Ελένης. Φυσικά ο Μενέλαος ταράζεται στο άκουσμα του ονόματος της Ελένης και προβληματίζεται για τη σχέση αυτής της γυναίκας που είναι στην Αίγυπτο και της «δικής» του που είναι κρυμμένη στη σπηλιά. Οι γυναίκες του Χορού αναγγέλλουν χαρμόσυνα ότι ο Μενέλαος ζει και ότι μάλιστα βρίσκεται ναυαγός στις όχθες του Νείλου. Στη συνέχεια έχουμε την πρώτη συνάντηση του ζευγαριού, όπου η Ελένη τρομάζει στην παρουσία του «άγνωστου» άνδρα και σπεύδει να κρυφτεί στο μνήμα του Πρωτέα. Ο Μενέλαος διαπιστώνει την ομοιότητα αυτής της γυναίκας με της Ελένης στη σπηλιά και σαστίζει. Η 16

στιχομυθία που ακολουθεί οδηγεί στην αναγνώριση του Μενέλαου από την Ελένη, η οποία προσπαθεί να τον πείσει ότι αυτή είναι η πραγματική του γυναίκα και ότι αυτός μαζί του έχει απλώς το είδωλο που δημιούργησε η Ήρα. Η δυσπιστία του Μενέλαου διαλύεται, όταν ένας πιστός του σύντροφος και φύλακας της Ελένης στη σπηλιά (Αγγελιαφόρος), έρχεται να αναγγείλει την εξαφάνιση της γυναίκας που είχαν εντολή να φυλάνε. Χάθηκε στον ουρανό οικτίροντας Έλληνες και Τρώες που πολεμούσαν τόσα χρόνια για κάτι το άυλο, «για ένα πουκάμισο αδειανό, για μια Ελένη». Έτσι έχουμε την αναγνώριση της Ελένης από το Μενέλαο. Οι δύο σύζυγοι εκφράζουν τη χαρά και την ανακούφισή τους για τη συνάντησή τους. Η Ελένη εξηγεί στη συνέχεια ότι ο μόνος τρόπος για να φύγουν ζωντανοί από την Αίγυπτο είναι να παρακαλέσουν τη Θεονόη να κρατήσει μυστικό τον ερχομό του Μενέλαου, γιατί διαφορετικά κινδυνεύει από το Θεοκλύμενο. Αφού πέσει η Ελένη στα πόδια της ως 17

ικέτισσα και εξασφαλίσουν τη σιωπή της Θεονόης, καταστρώνουν το σχέδιο της διαφυγής τους. Η Ελένη ζητάει από το Θεοκλύμενο να της παράσχει ένα καράβι για να ανοιχτεί στο πέλαγος, ώστε να αποδώσει, ως όφειλε βάσει των εθίμων, τις νεκρικές τιμές στο νεκρό της άνδρα. Έτσι καταφέρνουν να δραπετεύσουν οι δύο σύζυγοι. Όταν βέβαια το μαθαίνει ο Θεοκλύμενος, είναι έτοιμος να σκοτώσει τη Θεονόη. Εμφανίζονται όμως οι Διόσκουροι, οι αδελφοί της Ελένης, και ως «από μηχανής θεός» τον μεταπείθουν και το δράμα κλείνει ειρηνικά. 18

Συγγραφέας, πρόσωπα, σκηνικό Ελένη Συγγραφέας Ευριπίδης Χορός Ελληνίδες σκλάβες Ρόλοι Ελένη Τεύκρος Μενέλαος Η Θυρωρός Πρώτος Αγγελιαφόρος Δεύτερος Αγγελιαφόρος Θεονόη Βασιλιάς Θεοκλύμενος Υπηρέτης Διόσκουροι Σκηνικό Παλάτι του Θεοκλύμενου στην Αίγυπτο 19

IV. ΑΠΟΔΕΛΤΙΩΣΗ ΣΤΙΧΩΝ ΠΟΥ ΔΕΙΧΝΟΥΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΟΦΙΣΤΕΣ Ελένη: κι έτσι μαζί της δολερά έχει σμίξει, αν είναι αλήθεια (στίχ. 24-25) Ελένη: - αν όμορφο λογιέται ό,τι σου φέρνει τη δυστυχία (στίχ. 32-33) Τεύκρος: Την κούρσεψα, μα πάω και εγώ χαμένος. (στίχ. 130) Τεύκρος: Με τα ίδια μου τα μάτια, ως βλέπω εσένα. (στίχ. 142) Ελένη: Σκεφτείτε μη θεόσταλτη ήταν πλάνη. (στίχ. 143) Ελένη: Κι ό,τι έχεις δει για αλήθεια το λογιάζεις; (στίχ. 145) Τεύκρος: Την είδα εγώ κι ακόμα ο νους τη βλέπει. (στίχ. 146) Ελένη: Δεν είδαν το Μενέλαο από τότε; (στίχ. 155) Τεύκρος: Κανείς νεκρό τον έχουν στην Ελλάδα (στίχ.156) Τεύκρος: Και ναι και όχι υπάρχει διπλή φήμη (στίχ. 162) Ελένη: Ποια γνώμη η πιο καλή; Αχ! συμφορές μου. (στίχ. 163) 20

Χορός: Όσα διηγήθηκε γι αλήθεια μην τα πάρεις. (στίχ. 346-347) Χορός: Συχνά οι αλήθειες ψέμα καταντούνε. (στίχ. 349) Ελένη: Μα και συχνά τ αντίθετο συμβαίνει. (στίχ. 350) Μενέλαος: Σωστά δε βλέπω ή σάλεψεν ο νους μου; (στίχ. 637) Μενέλαος: Μοιάζετε στη θωριά, μα ολότελα όχι. (στίχ. 639) Μενέλαος: Μα έχω άλλη γυναίκα, εδώ χαλάει. (στίχ. 643) Ελένη: ο θεός αλάργα μ απόδιωξε απ την πόλη και από σένα κι άφησα - που δεν άφησα ποτέ τον άντρα μου (στίχ. 770) Αγγελιαφόρος: Εδώθε κείθε σέρνει, πότε ψηλά, πότε βαθιά τα πάντα ο ένας δυστυχάει, ο άλλος όχι (στίχ. 788-789) Αγγελιαφόρος: Σωστό μυαλό και νους, να σοφός μάντης. (στίχ. 837) Ελένη: -καλό απ τη μεριά, κακό απ την άλλη (στίχ. 1005) Θεονόη: στην άμυαλη εγώ πράξη του αδελφού μου δε γίνομαι βοηθός. Ωφέλεια θα βρει μεγάλη κι ας μη φαίνεται έτσι, αν θα ναι ξανά καλός αντί ασεβής (στίχ.1126-1127-1128-1129) Ελένη: Πρόσφερες τ όνομά μου, όχι το σώμα, στους βαρβάρους (στίχ. 1211-1212) Υπηρέτης: Αφέντη μου, πού πας; Ποιον θα σκοτώσεις; (στίχ. 1787) 21

Θεοκλύμενος: Όπου το δίκιο θέλει εσύ τραβήξου. (στίχ. 1788) Θεοκλύμενος: Να θανατώσω μια αδερφή κακούργα. (στίχ. 1794) Υπηρέτης: Μεγάλη η ευσέβειά της (στίχ. 1795) Θεοκλύμενος: Με πρόδωσε. (στίχ. 1796) Υπηρέτης: Για το καλό σου, δίκαια έχει πράξει. (στίχ. 1797) Θεοκλύμενος: Δικαίωμα στη γυναίκα μου ποιος έχει; (στίχ. 1800) Υπηρέτης: Αυτός που την πήρε από το γονιό της. (στίχ. 1801) Θεοκλύμενος: Μα εμένα μου την χάρισεν η τύχη. (στίχ. 1802) Υπηρέτης: Η δικαιοσύνη ωστόσο σου την πήρε. (στίχ. 1803) Θεοκλύμενος: Δικός μου δικαστής εσύ θα γίνεις; (στίχ. 1804) Υπηρέτης: Αν όμως σου μιλάω μυαλωμένα; (στίχ. 1805) Θεοκλύμενος: Λοιπόν θα με προστάζουν, δεν προστάζω; (στίχ.1806) Υπηρέτης: Για τ άδικο όχι, μόνο για το δίκιο. (στίχ. 1807) 22

V. ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΙΑ ΚΑΙ ΜΟΝΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, ΜΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ; Η αντίθεση είναι - φαίνεσθαι - Στον κόσμο της Ελένης θα διαπιστώσουμε σιγά σιγά ότι τίποτε δεν είναι όπως αρχικά φαίνεται και όλοι οι ήρωες βιώνουν λιγότερο ή περισσότερο τις συνέπειες κάποιας πλάνης. Στο πρώτο μέρος του Προλόγου κυρίαρχη είναι η αντίθεση ανάμεσα στην πραγματική Ελένη ( είναι ), που βρίσκεται στην Αίγυπτο, και το είδωλό της ( φαίνεσθαι ), που βρέθηκε στην Τροία. Η αντίθεση ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι, που απηχεί προβληματισμούς της εποχής, είναι καθοριστική για τη ζωή της Ελένης και θα ρυθμίσει, ως ένα βαθμό, την εξέλιξη του έργου. Ας εντοπίσουμε σημεία του κειμένου, στα οποία γίνεται σαφής αυτή η αντίθεση. Τα σημεία του κειμένου στα οποία προβάλλεται η ψεύτικη Ελένη είναι τα εξής: στο στίχο 40 η λέξη 23

«είδωλο», που απεικονίζει κάτι το ψεύτικο και φαινομενικό, στο στίχο 42 η φράση «κούφια ιδέα», που σημαίνει εικασία, φαντασία και τέλος στο στίχο 52 η λέξη «τ όνομά μου», που δείχνει τη φήμη κι όχι την πραγματικότητα. Απ την άλλη πλευρά, τα σημεία στα οποία φαίνεται το αληθινό πρόσωπο της Ελένης είναι στο στίχο 31, όπου έχουμε την φράση «την ομορφιά μου» που δηλώνει κάτι το πραγματικό και δικό της, στο στίχο 52, στον οποίο μας δίνει πληροφορίες με τα λόγια «ποτέ δεν ήμουν» κι αναφέρεται στην υπόστασή της και στους στίχους 53-56 «Με πήρε στις πτυχές ο Ερμής του αιθέρα και μ έφερε στου Πρωτέα εδώ τα σπίτια». Γενικά, η χρήση του πρώτου προσώπου στο λόγο της Ελένης δηλώνει το άτομό της. - «Την κούρσεψα, μα πάω και εγώ χαμένος», αναφωνεί ο Τεύκρος, ένας από τους πολεμιστές /νικητές του Τρωικού πολέμου, παρουσιάζοντας έτσι τον πόλεμο όχι στην ηρωική επική του διάσταση αλλά ως αιτία συμφορών. 24

Η παράδοξη αυτή δήλωση μπορεί να αποτελέσει και την αφορμή, για να αρχίσουμε να διερευνούμε τους προβληματισμούς του Ευριπίδη για τον πόλεμο και να τους συνδέσουμε με το ιστορικό πλαίσιο του έργου. Ο Τεύκρος, παρόλο που ήταν ένας από τους πολεμιστές νικητές του τρωικού πολέμου, βλέπει τον πόλεμο ως αιτία συμφορών, επειδή έχασε τον αγαπημένο του αδελφό Αίαντα, ο οποίος σκοτώθηκε που πήρε άλλος τα όπλα του Αχιλλέα. Ο Ευριπίδης με αυτή τη δήλωση ήθελε να δείξει ότι υπάρχουν διαφορετικές απόψεις και διαστάσεις του πολέμου εκτός από την ηρωική-επική, που υποστηρίζονται τόσο από τους ηττημένους όσο και από τους νικητές που μπορεί να έχουν βιώσει και αυτοί διάφορες συμφορές και λύπες. Ο Ευριπίδης επιπλέον εκείνη την εποχή ήθελε να δείξει ποιες ιδέες και αντιλήψεις υποστήριζε μέσα από τα έργα του. Δηλαδή ότι αμφισβητεί την ύπαρξη μίας μόνο αλήθειας, μίας πραγματικότητας και βρήκε αφορμή να τις εκφράσει μέσω του Τεύκρου. Θέλει να δείξει ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι, με τους οποίους μπορεί να επηρεάσει ο πόλεμος 25

τις ζωές των ανθρώπων, κάνοντάς τους είτε ευχαριστημένους για το κατόρθωμά τους, είτε δυστυχισμένους για το τι τους στοίχησε και τι χάσανε (συγγενείς, φίλους, περιουσίες κ.α.). - Η τραγική ειρωνεία σχετίζεται με το παιχνίδι ανάμεσα στη γνώση και την άγνοια. Πώς σχετίζεται η τεχνική αυτή με τη βασική αντίθεση του δράματος είναιφαίνεσθαι; Η τραγική ειρωνεία που σχετίζεται με το παιχνίδι ανάμεσα στη γνώση και στην άγνοια βασίζεται στενά με την αντίθεση του δράματος είναι - φαίνεσθαι. Η γνώση του Μενέλαου βρίσκεται στην πλευρά του φαίνεσθαι και αγνοεί το είναι, δηλαδή την πραγματικότητα. Ο Μενέλαος γνωρίζει πως η πραγματική γι αυτόν Ελένη, δηλαδή το είδωλο, είναι στη σπηλιά που την άφησε να την προσέχουν οι σύντροφοί του, αγνοώντας την αλήθεια, ότι δηλαδή η πραγματική Ελένη είναι αυτή που στέκεται μπροστά του και πως η 26

Ελένη που βρίσκεται στη σπηλιά δεν είναι παρά ένα δημιούργημα των θεών. Όμως η Ελένη του εξηγεί την αληθινή πραγματικότητα βοηθώντας τον Μενέλαο να περάσει από την άγνοια στη γνώση. Ωστόσο, ο Μενέλαος, με βάση τη λογική και όχι τις αισθήσεις, δεν μπορεί να πιστέψει τα όσα άκουσε από την Ελένη, επειδή έτσι αλλάζουν όλα τα δεδομένα που ήξερε εξαρχής. 27

VI. ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΓΝΩΡΙΣΟΥΜΕ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ; ΜΕ ΤΙΣ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ Η ΜΕ ΤΗ ΛΟΓΙΚΗ; Η αντίθεση γνώση - άγνοια Στη στιχομυθία Μενέλαου - Ελένης, τα ζεύγη είναι - φαίνεσθαι και γνώση - άγνοια κυριαρχούν και σχετίζονται με την τραγική ειρωνεία που κυριαρχεί στο απόσπασμα αυτό. Κυρίως, όμως, τα ζεύγη αυτά αφορούν το Μενέλαο και τα πρωτόγνωρα πράγματα που ακούει από την Ελένη, τα οποία τελικά αρνείται να πιστέψει. Πιο συγκεκριμένα, η Ελένη του αποκαλύπτει την ταυτότητά της, τη φύση της Ελένης που εκείνος φυλούσε στη σπηλιά με τους συντρόφους του μέχρι τώρα και την καθοριστική παρέμβαση της θεάς Ήρας, που προκάλεσε όλες αυτές τις αναταράξεις. Ο Μενέλαος, ακούγοντας όλα αυτά τα απίστευτα γεγονότα, αγνοεί τις 28

αισθήσεις του που επιβεβαιώνουν ότι η Ελένη εξωτερικά ταυτίζεται με τη γυναίκα που στέκεται μπροστά του και εμπιστεύεται τη λογική του, σύμφωνα με την οποία το είδωλο στη σπηλιά είναι η πραγματική Ελένη, με την οποία ταξίδεψε από την Τροία ως την Αίγυπτο. Η λογική τον οδηγεί στη γνώση της υποτιθέμενης, ουσιαστικά, πραγματικότητας διότι, εν τέλει, όσα γνωρίζει και θεωρεί σωστά ανήκουν στο φαίνεσθαι κι όχι στην καθαρή αλήθεια. Κατά συνέπεια, επειδή αδιαφορεί για τις αισθήσεις του, δηλαδή για την όψη της γυναίκας, έχει πλήρη άγνοια του είναι, δηλαδή της αληθινής Ελένης που βρίσκεται απέναντί του και του ειδώλου που φυλάσσεται από τους συντρόφους του Μενέλαου. 29

Οι «αγώνες λόγων» των Σοφιστών Οι τελευταίες δεκαετίες του 5 ου αιώνα π.χ. σηματοδοτούνται από την επίδραση της σοφιστικής και της παρεπόμενης άνθησης της ρητορικής τέχνης. Είναι η εποχή κατά την οποία, για τους δημιουργούς, παίζει σημαντικότερο ρόλο ο ορθός λόγος παρά η καθαυτό αλήθεια. Οι σοφιστές, οπαδοί του ορθολογισμού, έθιξαν προβλήματα ηθικής και πολιτικής φύσης, άσκησαν αυστηρή κριτική στο παραδοσιακό σύστημα αξιών, θεμελίωσαν τις αρχές της διάκρισης ανάμεσα στις δυνάμεις της φύσης και τον ανθρώπινο εθιμικό νόμο (φύση νόμος). Σ αυτούς χρωστάμε τη διαμόρφωση και την τελειοποίηση του ρητορικού λόγου, που επηρέασε, όχι μόνο τις πολιτικές καταστάσεις αλλά και πολλούς σύγχρονούς τους δημιουργούς. Στο έργο του Ευριπίδη διακρίνουμε έντονη την επιρροή της σοφιστικής, ιδιαίτερα στους αγώνες λόγων μεταξύ των πρωταγωνιστών. Οι αντιπαραθέσεις αυτές, ανάμεσα στους ήρωες των έργων, έχουν ως σκοπό: (1) να 30

προκαλέσουν την έκλυση συναισθημάτων των θεατών, οργή, φόβο, λύπη ή χαρά και (2) να προσπαθήσουν να πείσουν για ένα ατομικό, καθαρά υποκειμενικό δίκαιο. Ο στόχος δεν είναι η αντικειμενική αλήθεια. Η τέχνη του λόγου στηρίζεται στην υποκειμενικότητα και προσαρμόζεται στην προσωπικότητα του ομιλητή με τέτοιον τρόπο, ώστε να κερδίσει την εύνοια του κοινού. Πάνω από όλα όμως, μέσα από τη λυρική αυτή οπτική της ρητορικής, προβάλλονται και αναδεικνύονται ανθρώπινοι χαρακτήρες σε οριακές ψυχολογικές καταστάσεις, μέσα σ ένα πλαίσιο καθημερινό και οικείο. - Ο Μενέλαος αναλαμβάνει να πείσει τη Θεονόη. Σε τι διαφέρει η τακτική που ακολουθεί από αυτήν της Ελένης; Η Ελένη, στην αρχή, και ο Μενέλαος, στη συνέχεια, προσεγγίζουν με διαφορετικό τρόπο τη Θεονόη, στην προσπάθειά τους να την πείσουν να μην αποκαλύψει στο Θεοκλύμενο την παρουσία του Μενέλαου στην Αίγυπτο. Αρχικά, η βασική διαφορά είναι πως η Ελένη πέφτει 31

ικέτισσα στα γόνατα της μάντισσας και την παρακαλεί να τη βοηθήσει, ενώ ο σύζυγός της αρνείται να τη μιμηθεί. Θεωρεί ότι θα ήταν ντροπή από μέρους του, ως πολεμιστής που επέδειξε ανδρεία στον Τρωικό πόλεμο, να κλάψει και να ικετέψει τη γυναίκα, γι' αυτό κρατά μία πιο ψυχρή στάση απέναντί της. Γενικά, ο Μενέλαος επικαλείται, εξίσου με την Ελένη, το συναίσθημα, αλλά στη θέση της λογικής και της έννοιας του δικαίου που χρησιμοποιεί ως μέσο εκείνη, ο ίδιος μιλά για το ήθος της ακροάτριάς του. Ωστόσο, μία ακόμη διαφορά στην τακτική τους βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο επιστρατεύουν το συναίσθημα. Η Ελένη προσπαθεί να συγκινήσει τη μάντισσα με τα προβλήματα που ήδη τη βασανίζουν και που θα τη βασανίζουν, εάν δεν τη λυπηθεί. Αντίθετα, ο Μενέλαος χρησιμοποιεί αυτό το τέχνασμα με τρόπο που θα της δημιουργήσει ενοχές και τύψεις για τη δυστυχία που πρόκειται να προκαλέσει ή και να νιώσει, αν δεν δεχθεί να δώσει μία χείρα βοηθείας σ' εκείνον και τη γυναίκα του. 32

Η δυστυχία, στην οποία αναφέρεται ο Μενέλαος, σχετίζεται με δύο μελλοντικά γεγονότα που θα έχουν άσχημη εξέλιξη, αν η Θεονόη δεν κρατήσει εχεμύθεια: Το πρώτο είναι η μάχη Μενέλαου - Θεοκλύμενου, όταν ο δεύτερος αντικρίσει το σύζυγο της υποτιθέμενης μέλλουσας συζύγου του, στην οποία μάχη υπάρχει πιθανότητα να σκοτωθεί ο αδελφός της Θεονόης, κάτι το άκρως δυσάρεστο γι αυτήν και τη συνείδησή της. Το δεύτερο είναι η αυτοκτονία του απελπισμένου ζευγαριού, εξαιτίας της εξαθλίωσης που θα βιώσει σε περίπτωση που ο γιος του Πρωτέα μάθει την αλήθεια. 33

«Ο λόγος δυνάστης μέγας εστίν» [Η Ελένη] έκανε όσα έκανε είτε από θέλημα της Τύχης και απόφαση των θεών και της Ανάγκης προσταγή είτε επειδή αρπάχτηκε με τη βία είτε πείστηκε με λόγια είτε επειδή από τη θωριά ερωτεύτηκε [ ] Αν ήταν ο λόγος που την έπεισε και εξαπάτησε την ψυχή της, ούτε σε αυτήν την περίπτωση είναι δύσκολη η υπεράσπιση και η ανασκευή της κατηγορίας [ ] Ο λόγος είναι ένας 34

μεγάλος δυνάστης, που ενώ έχει το πιο μικρό αφανές σώμα, επιτελεί τα έργα τα πιο θεϊκά γιατί μπορεί και το φόβο να σταματήσει και τη λύπη να διώξει και χαρά να προκαλέσει και τον οίκτο να αυξήσει [ ] Πόσοι δεν έχουν πείσει ή δεν πείθουν τόσους και τόσους για τόσα πράγματα, πλάθοντας έναν ψευδή λόγο! [ ] Ποια αιτία λοιπόν μας εμποδίζει να θεωρήσουμε ότι η Ελένη ήρθε στην Τροία χωρίς τη θέλησή της, το ίδιο όπως αν αρπάχτηκε από απαγωγέων τη βία; Αφού η επίδραση της πειθούς, αν και δεν έχει του εξαναγκασμού τη μορφή, έχει την ίδια με αυτόν δύναμη. Γοργίας, Ελένης Εγκώμιον, 1, 6-8 και 11-12) 35

VII. ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΝΑΣ ΗΘΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ΑΠΟΔΕΚΤΟΣ ΑΠΟ ΟΛΟΥΣ; - Ο Υπηρέτης εμποδίζει το Θεοκλύμενο να ξεσπάσει την οργή του εναντίον της αδερφής του. Στο διάλογό τους ακούμε πολλές φορές τη λέξη «δίκαιο». Πώς το εννοεί ο καθένας τους; Ο Υπηρέτης και ο Θεοκλύμενος χρησιμοποιούν στα επιχειρήματά τους τη λέξη «δίκαιο». Ο καθένας όμως έχει διαφορετική αντίληψη για την έννοια του δικαίου. Με αυτή την λέξη ο Θεοκλύμενος εννοεί ότι πρέπει να σκοτώσει τη Θεονόη γιατί, ενώ ήταν υποχρέωσή της να του πει την αλήθεια και να τον βοηθήσει, αυτή τον πρόδωσε. Επίσης με τη λέξη «δίκαιο» εννοεί ότι, εφόσον την Ελένη του την έφερε η τύχη, αυτή έπρεπε να μείνει μαζί του και να γίνει γυναίκα του. Τέλος, πιστεύει ότι ο Υπηρέτης, ως κατώτερος και πιο αδύναμος που είναι, δεν μπορεί να του λέει τι να κάνει. 36

Από την άλλη, ο Υπηρέτης λέει ότι είναι άδικο να σκοτώσει ο Θεοκλύμενος τη Θεονόη, γιατί αυτή ό,τι έκανε το έκανε για το καλό του αδερφού της. Επίσης με τη λέξη «δίκαιο» εννοεί το δικαίωμα του Μενέλαου, ως νόμιμου συζύγου, να πάρει πίσω την Ελένη. Τέλος, θεωρεί δίκαιο να λέει στο βασιλιά τι να κάνει, γιατί αυτό που του λέει είναι το σωστό. «Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος» ( «Μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος» ) Πρωταγόρας Γιατί εγώ υποστηρίζω, βέβαια, ότι η αλήθεια είναι όπως την έχω γράψει, δηλαδή ότι καθένας μας είναι μέτρο και για όσα υπάρχουν και για όσα δεν υπάρχουν κι ότι πραγματικά είναι αναρίθμητες οι διαφορές του ενός από τον άλλο ως προς αυτό, αφού άλλα πράγματα υπάρχουν και φαίνονται σύμφωνα με την άποψη του ενός και άλλα σύμφωνα με την άποψη του άλλου (Πλάτων, Θεαίτητος, 166d) 37

Ακαδημία του Πλάτωνα, Ψηφιδωτό (από την Πομπηία), Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης, Ιταλία 38