ΜΟΥΣΕΙΑΚΗ ΑΓΩΓΗ Η ΟΜΑΔΙΚΗ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ (σύντομη ιστορική αναδρομή) Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΔΙΑΜΑΝΤΗ ΚΑΙ Η ΛΑΙΚΗ ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΤΕΤΣΗ Έρευνα-Μελέτη-Παρουσίαση: Μαρίνα Ζερβού
Rembrandt (1606-1669) «Σύνδικοι της συντεχνίας των υφασματεμπόρων» (1662) Η ανάγκη καταγραφής και οργανωμένης παρουσίασης κοινωνικών ομάδων, η απεικόνιση και η έκφραση της σύγχρονης πραγματικότητας, η αποτύπωση και η ερμηνεία μέσα από την τέχνη της ιστορικής στιγμής ήταν μερικοί από τους λόγους, για τους οποίους άνθησε η ομαδική προσωπογραφία στο χώρο της ζωγραφικής.
Leonardo Da Vinci (1452-1519), Μυστικός Δείπνος (1495-1498) Μέχρι και τον 17ο αιώνα, προστάτης των τεχνών (παραγγελιοδότης και αγοραστής) στην Ευρώπη, ήταν κατά κύριο λόγο η καθολική εκκλησία. Για το λόγο αυτό, τόσο στη ζωγραφική όσο και στη γλυπτική συναντούσαμε κυρίως μυθολογικά και θρησκευτικά θέματα.
Η ομαδική προσωπογραφία σαν θέμα υπήρχε μόνο κάτω από το αυστηρό θρησκευτικό, μυθολογικό ή ιστορικό πλαίσιο, το οποίο τις περισσότερες φορές καθόριζε ο παραγγελιοδότης. Περαίτερω, η δομή και η σύνθεση του ζωγραφικού έργου ακολουθούσε πολλές φορές μία αυστηρή ιεράρχηση στον τρόπο απεικόνισης των προσώπων. Ελ Γρέκο (1541-1669)Ταφή του κόμη του Οργάθ (1586-88)
Raffaello Sanzio 1483-1520, Η Σχολή των Αθηνών (1509-1511)
Η μεγάλη αλλαγή στον τρόπο που οι καλλιτέχνες αντιμετώπιζαν το ομαδικό πορτραίτο ξεκινά από την Ολλανδία το 17ο αιώνα, την εποχή που η χώρα ήταν μία από τις ισχυρότερες εμπορικές δυνάμεις της εποχής εκείνης. Bartholomeus van der Helst, Συμπόσιο Πολιτοφυλακής του Άμστερνταμ,1648
Δεδομένου ότι η Ολλανδία ήταν προτεσταντική χώρα και με την μεταρρύθμιση της προτεσταντικής εκκλησίας απαγορεύτηκε η χρήση θρησκευτικών εικόνων σε χώρους λατρείας, οι Ολλανδοί καλλιτέχνες (και γενικά οι καλλιτέχνες των προτεσταντικών βόρειων χωρών), έπρεπε να βρουν ένα νέο αγοραστικό κοινό, σε αντίθεση με τους καλλιτέχνες π.χ. της Ιταλίας, όπως οι Bernini και Garavaggio, οι οποίοι συνέχιζαν να δημιουργούν μέσω της καθολικής εκκλησίας. Εσωτερικό Προτεσταντικής Εκκλησίας
Frans Hals (1582-1666), The Officers of the St Adrian MiliQa Company in 1633 Την περίοδο της οικονομικής ευμάρειας στην Ολλανδία κάνει την εμφάνιση της μία νέα, οικονομικά ισχυρή, αστική τάξη (έμποροι, τραπεζίτες, ναυτικοί κλπ), η οποία τίθεται προστάτιδα των τεχνών. Ταυτόχρονα δημιουργείται η ανάγκη παρουσίασης, μέσω της ζωγραφικής, οργανωμένων κοινωνικών ομάδων και της καταγραφής και απόδοσης των σχέσεων μεταξύ των μελών των ομάδων (πολιτοφυλακή, συντεχνίες, ομάδες ατόμων ακαδημαϊκών επαγγελμάτων όπως γιατροί κτλ) σαν ένα ιστορικό ντοκουμέντο.
Frans Hals (158a2-1666),Regents of the St Elizabeth Hospital of Haarlem, 1641 Για το λόγο αυτό, η ομαδική προσωπογραφία, γνωρίζει μία νέα μεγάλη άνθηση στη ζωγραφική. Οι μεγάλοι Ολλάνδοί καλλιτέχνες της εποχής όπως ο Rembrandt (1606-1669) και ο Frans Halls (1580-1666), ελεύθεροι από την αυστηρή συνθετικά ιεράρχηση των έργων τέχνης παλαιότερων εποχών (η οποία συνεχίζεται στα έργα τέχνης της ίδιας περιόδου στην Ιταλία όπου και εδρεύει η καθολική εκκλησία), προσεγγίζουν την ομαδική προσωπογραφία μέσα από μία νεωτεριστική ματιά. Οι μεγάλοι αυτοί ζωγράφοι αποδίδουν και αποτυπώνουν τα εικονιζόμενα πρόσωπα με ισονομία και ισότητα, απεικονίζοντας συνήθως τα πρόσωπα σαν να βρίσκονται σε συνάντηση στο χώρο εργασίας τους, αποδίδοντας ταυτόχρονα και το ρόλο τους μέσα στην κοινωνική τους ομάδα.
Rembrandt (1606-1669) «Μάθημα Ανατομίας», 1632 Οι εικονιζόμενοι ζωγραφίζονται ανεπιτήδευτα, χωρίς θεατρινισμούς, όχι σε κάποιο αόριστο περιβάλλον άλλα σε συγκεκριμένο χώρο, άμεσα συνυφασμένο με την επαγγελματική τους ιδιότητα. Επιπλέον οι καλλιτέχνες της περιόδου αυτής αλλάζουν ριζικά τη σχέση θεατή/παρατηρητή με το έργο τέχνης, καθώς παρουσιάζουν πολλές φορές τους εικονιζόμενους να κοιτάζουν το θεατή, προσδίδοντας έτσι μία αμεσότητα στην εμπειρία της θέασης ενός έργου τέχνης.
Gustave Gourbet (1819-1877), Η ταφή στο Ορνάν, (1849-1850) Παρόλο που η ομαδική προσωπογραφία σαν ζωγραφικό είδος ξεκίνησε μέσα από το ενδιαφέρον διαφόρων ομάδων να αποτυπώσουν και να καταγράψουν ιστορικά την κοινωνική τους θέση και δράση, εντούτοις στη συνέχεια ανά τους αιώνες πολλοί καλλιτέχνες (διαφόρων κινημάτων), δημιούργησαν αξιόλογα και σημαντικά έργα με θέμα το ομαδικό πορτραίτο, παρουσιάζοντας πλέον τη δική τους, προσωπική, ερμηνεία της σύγχρονης πραγματικότητας, ανεξαρτήτως αγοραστή και παραγγελιοδότη.
Pierre-Auguste Renoir (1841-1919), Εορταστικό Γεύμα (1880-1881)
Vincent Van Gogh (1853-1890), Οι πατατοφάγοι (1885)
Toulouse Lautrec (1864-1901), Στο Μουλέν Ρουζ (1892)
Αδαμάντιος Διαμαντής, Ο Κόσμος της Κύπρου 1967-1972 Frans Hals (1582-1666), The Meagre Company, 1633 1637 Συγκρινόμενα τα έργα που παρουσιάζονται πιο πάνω με το έργο του Διαμαντή, Ο Κόσμος της Κύπρου, διαπιστώνεται ότι υπάρχει μία ειδοποιός διαφορά. Συγκεκριμένα σε όλα τα ανωτέρω έργα οι εικονιζόμενοι φαίνεται να έχουν άμεση σχέση, να ανήκουν δηλαδή στην ίδια κοινωνική ομάδα, και να βρίσκονται ταυτόχρονα στον ίδιο χώρο τη στιγμή της δημιουργίας του κάθε έργου. Ως εκ τούτου, τα έργα αυτά, εκ των πραγμάτων, ανήκουν στο είδος της ζωγραφικής που ονομάζεται ομαδική προσωπογραφία.
Αντιθέτως, στον Κόσμο της Κύπρου του Διαμαντή, ενώ το έργο θεωρείται μια ομαδική προσωπογραφία, η σύλληψη της ιδέας του και ο τρόπος δημιουργίας έγιναν κάπως ανορθόδοξα. Ειδικότερα, ο Διαμαντής σε μία περίοδο αρκετών χρόνων, μέσα από τις περιηγήσεις του στο νησί, κατέγραφε σε σχέδια προσωπικότητες και φυσιογνωμίες από όλη την Κύπρο. Η ιδέα να ενσωματωθούν τα σχέδια σε ένα ενιαίο έργο προέκυψε αργότερα, από την ανάγκη του Διαμαντή να δημιουργήσει ένα έργο, στο οποίο να παρουσιάζει, σαν ένα ομαδικό πορτραίτο, συνολικά τον κόσμο της Κύπρου όπως τον είχε γνωρίσει και βιώσει ο ίδιος. Επιπλέον σχέδια σπιτιών και εκκλησιών συμπεριλήφθηκαν δεξιοτεχνικά στο έργο, δημιουργώντας ένα χώρο άμεσα συνυφασμένο με τις φιγούρες.
Έτσι ο Διαμαντής κατάφερε περίτεχνα να συνδυάσει με τον τρόπο αυτό μεγάλο μέρος των σκίτσων του και να δημιουργήσει μια καλά οργανωμένη ομαδική προσωπογραφία.
Παναγιώτης Τέτσης (1925-) ΛαΪκή Αγορά (δίπτυχο), Λάδι σε μουσαμά 249x810 εκ. 1979-82, Συλλογή Ζαχαρία Πορταλάκη Παρόμοια με το εγχείρημα του Διαμαντή είναι η προσπάθεια του Έλληνα ζωγράφου Παναγιώτη Τέτση να ζωγραφίσει, σε σχεδόν φυσική διάσταση, τη λαϊκή αγορά που στηνόταν κάθε Παρασκευή έξω από το εργαστήριό του στην Αθήνα, στην οδό Ξενοκράτους. Αρχίζοντας μία μελέτη, η οποία διαρκεί χρόνια, με σχέδια και προσχέδια σε λάδι, συνθέτει και ολοκληρώνει τελικά το 1982 δεκατρείς μεγάλους πίνακες, οι οποίοι δημιουργούν ένα εμβληματικό έργο 58 μέτρων.
Λαϊκή Αγορά, 249x405 εκ. Στο εν λόγω έργο με τίτλο Λαϊκή Αγορά, αντικατοπτρίζεται το έντονο ενδιαφέρον του καλλιτέχνη να αποτυπώσει τη ζωντάνια, την καθημερινότητα, τις δραστηριότητες και την πολυχρωμία του σύγχρονου Αθηναίου.
Λαϊκή Αγορά, 249x405 εκ.
ΠΗΓΕΣ: Αδαμάντιος Διαμαντής, Ελένη Σ.Νικήτα, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, 1998. h p://www.leven sgallery.org/explore-the-aglc/collec ons/the-cyprus-collec on/pain ng/52 The Story of Art (2006), E.H. Gombrich, Phaidon Press Π.Τέτσης, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου, 1999 h p://users.clas.ufl.edu/burt/renaissancetragedy/rembrandt1.pdf