ΙΕΡΑ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ ΑΘΗΝΩΝ ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ «ΤΩΝ ΟΠΛΩΝ» ΑΘΗΝΑ 2012
Μελέτη συντήρησης των τοιχογραφιών Ιερού Ναού Αγίου Δημητρίου «των όπλων» στα Κάτω Πατήσια Αθηνών. Συντάκτης : Ηλίας Παπαγεωργίου και συνεργάτες Συντηρητής Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης. ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΘΗΝΑ 2012 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Θέση του μνημείου, Ιστορικά στοιχεία σελ.5-6 2. Κατάσταση διατήρησης των τοιχογραφιών σελ..7-32 3. Προτάσεις συντήρησης των τοιχογραφιών..σελ.33-39 4. Συνθήκες Υγιεινής και Ασφάλειας κατά τη διάρκεια των εργασιών.σελ.40 5. Σχεδιαστική τεκμηρίωση της παθολογίας των τοιχογραφιών σελ41-57 6. Παράρτημα μέτρησης περιβαλλοντικών παραμέτρων (θερμοκρασία & σχετική υγρασία) μέσα και έξω από το Ναό σελ.58-60 3
Εισαγωγή: Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η καταγραφή τόσο σχεδιαστικά όσο και φωτογραφικά της κατάστασης διατήρησης των τοιχογραφιών του Ιερού Ναού Αγίου Δημητρίου των όπλων. Τα στοιχεία που παρουσιάζονται και περιγράφονται συλλέχθηκαν κατόπιν παρατήρησης του διακόσμου του μνημείου. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν και την βάση της σχεδιαστικής τεκμηρίωσης και πάνω τους έχουν συνταχθεί ρεαλιστικές προτάσεις και ολοκληρωμένες επεμβάσεις συντήρησης. Η μελέτη περιλαμβάνει της εξής γενικές ενότητες: 1. Θέση του μνημείου, Ιστορικά στοιχεία. 2. Κατάσταση διατήρησης των τοιχογραφιών. 3. Σχεδιαστική τεκμηρίωση της παθολογίας των τοιχογραφιών 4. Προτάσεις συντήρησης των τοιχογραφιών. 5. Συνθήκες Υγιεινής και Ασφάλειας κατά τη διάρκεια των εργασιών. Ο ναός πριν την ενσωμάτωσή του στο νεότερο(1976-1981) 4
Θέση του Μνημείου-Ιστορικά στοιχεία Ο Ενοριακός Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου «των Όπλων» βρίσκεται επί της οδού Στρατηγού Καλλάρη στην περιοχή των Κάτω Πατησίων, αποτελείται από τον κυρίως Ναό, που θεμελιώθηκε το έτος 1976 και αποπερατώθηκε το έτος 1981και στον οποίο ενσωματώθηκε ο παλαιός ιστορικός Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου με το προσωνύμιο «των όπλων». Η έρευνα των ιστορικών στοιχείων του παλαιού Ιερού Ναού η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι αναφορές των ιστορικών περί υπάρξεως πρωτοχριστιανικού παλαιοχριστιανικού Ναού στην περιοχή πιθανότατα ταυτίζεται με αυτόν τον Ιερό Ναό. Η άποψη αυτή ενισχύεται και από το γεγονός ότι ο κεντρικός κίονας της Αγίας Τραπέζης του αποτελεί τμήμα αρχαιοελληνικού κιονόκρανου κορινθιακού τύπου. Επιπλέον, διακρίνονται δυο στρώματα τοιχογραφιών, το οψιμότερο εκ των οποίων κατά το δεύτερο μισό του 18 ου αιώνα, λαϊκής τεχνοτροπίας, το πρωϊμότερο δε λανθάνει χρονολογήσεως κατασκευής. Επίσης κάτω από το Ιερό Βήμα μαρτυρείται η ύπαρξη υπόγειας στοάς, στην οποία φυλάσσονταν κατά τους χρόνους της Ελληνικής Επανάστασης τα πολεμοφόδια η οποία μέχρι τώρα δεν έχει αποσφραγισθεί. Ο Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου των Όπλων, εκτός του πλήθους των αναφορών του στην παράδοση, συνδέεται άρρηκτα και με την Ελληνική Επανάσταση, αποτελεί δε κομβικό σημείο για την έναρξη του αγώνα στην Αττική. Στο βιβλίο του Δημητρίου Γεωργ. Γιώτα, «Οι Μενιδιάτες κατά τον 18 Ο αιώνα και την Επανάσταση του 21», Αχαρνές 1990, σελ. 53, 54, καταγράφονται τα εξής: «λίγο πριν επαναστατήσει η Αττική ύπαιθρος, ο Χατζή-Μελέτης με τη συνοδεία του κατέβηκε στην Αθήνα και επισκέφτηκε το Βοεβόδα. Στη συζήτηση που είχαν, ο Χατζή-Μελέτης του παρέστησε τα πράγματα πολύ άσχημα. Ότι δηλαδή, γύρω από την Αθήνα τριγύριζαν διάφορες συμμορίες Τουρκαλβανών που κάθε μέρα αυξάνονταν και στόχο είχαν τη λεηλασία της πόλης. Ακόμα του είπε ότι ο οπλισμός των Χασιωτών δεν είναι επαρκής για να τις συγκρατήσει, αν προσπαθούσαν να κατέβουν προς την πόλη από το δερβένι αυτό. Ο Βοεβόδας, που μέχρι τότε δεν είχε στοιχεία για την εξέγερση των Χασιωτών, συναίνεσε να δοθεί πρόσθετος οπλισμός στο Χατζή Μελέτη. Προνοητικός αυτός, είχε μαζί του και μουλάρια. Τα οποία φόρτωσε με τον οπλισμό και αμέσως αναχώρησε για τη Χασιά. Στον Αγ. Δημήτριο (σήμερα σώζεται η εκκλησία στην οδό στρατηγού Καλλάρη κοντά στις τρείς γέφυρες), σταμάτησε να ξεκουράσει τα ζώα και τους ανθρώπους του. Ξάπλωσαν και κοιμήθηκαν στην Εκκλησία. 5
Στον ύπνο του άκουσε μια φωνή προερχόμενη από την εικόνα του Αγίου Δημητρίου, να τον προστάζει: «Στα όπλα». Αλαφιασμένος ξύπνησε και πιστεύοντας ότι ήταν θαύμα και προειδοποίηση, πρόσταξε τα παλικάρια του να φορτώσουν αμέσως τα μουλάρια και να φύγουν. Έτσι και έγινε. Μετά από ώρα έφτασαν και οι Τούρκοι, οι οποίοι είχαν πείσει τον Βοεβόδα ότι είχε κάνει λάθος να εξοπλίσει με πρόσθετο οπλισμό τους Χασιώτες και παίρνοντας την άδειά του, έτρεξαν να προλάβουν το Χατζή-Μελέτη για να του πάρουν τα όπλα πίσω. Ήταν όμως αργά. Ο Χατζή-Μελέτης ήταν κιόλας στη Χασιά, οπλισμένος και δυνατός. Έτσι λοιπόν λέει η παράδοση. Από τότε, το ξωκλήσι του Αγ. Δημητρίου ονομάστηκε «Άγιος Δημήτριος των όπλων». 6
ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ Οι τοιχογραφίες που σώζονται καλύπτουν τμήμα του βόρειου και νότιου τοίχου του κυρίως Ναού, της πρόθεσης και της κόγχης του ιερού. Επίσης τοιχογραφημένο είναι και το κτιστό τέμπλο του ναού. Στην οροφή της καμάρας σώζονται διακοσμητικά «χρυσά» αστεράκια με ένα τριγωνικό διακοσμητικό στο κέντρο Στις περιοχές των φθορών διακρίνονται δυο τουλάχιστον στρώματα τοιχογραφιών. Οι νεότερες τοιχογραφίες στον κυρίως ναό αναπτύσσονται στην άνω ζώνη της επιφάνειας των τοίχων, με παραστάσεις ολόσωμων και έφιππων αγίων, ενώ στο αμέσως υποκείμενο ζωγραφικό στρώμα διακρίνεται ολόσωμος πιθανόν αρχάγγελος στο τύμπανο του νότιου τοίχου. Την κατώτερη επιφάνεια των τοίχων καταλαμβάνει διακοσμητική ζώνη (ορθομαρμάρωση), που καλύπτεται από αλλεπάλληλα στρώματα ασβεστοχρισμάτων. Στην κόγχη του ιερού οι τοιχογραφίες αναπτύσσονται σε τρείς ζώνες, από τις οποίες σώζονται οι δυο ανώτερες. Η κάτω ζώνη της επιφάνειας των τοίχων καλύπτεται από νεότερο επίχρισμα με ελάχιστες πιθανότητες να σώζεται η ορθομαρμάρωση που λογικά θα υπήρχε. Οι παραστάσεις του τέμπλου προστατεύονται μέσα σε προθήκες (ξύλινο πλαίσιο με τζάμι που ανοίγει). ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Τα κύρια δομικά συστατικά της τοιχογραφίας είναι η τοιχοδομή που λειτουργεί ως υπστήριγμα, το κονίαμα που είναι το υπόστρωμα της τοιχογραφίας και η ζωγραφική επιφάνειά της. Υποστήριγμα Για την κατασκευή κτηρίων που φέρουν ζωγραφικό διάκοσμο έχουν χρησιμοποιηθεί ποικίλα υλικά (κυρίως πέτρες και τούβλα) ανάλογα με την εποχή και το κατά πόσο αυτά ήταν διαθέσιμα στην περιοχή. Στην τοιχοποιία χρησιμοποιήθηκαν ακατέργαστοι λίθοι και στα τόξα κατάλληλα επεξεργασμένοι πωρόλιθοι. Υπόστρωμα: Το υπόστρωμα των τοιχογραφιών του ναού είναι ασβεστοκονίαμα, το πιο συνηθισμένο κονίαμα της εποχής. Το πάχος του κονιάματος των ζωγραφικών στρωμάτων κυμαίνεται από μισό έως ένα εκατοστό ανάλογα με τις εξάρσεις της επιφάνειας της λιθοδομής. 7
Ζωγραφική επιφάνεια Οι στρώσεις των χρωστικών στις νεότερες τοιχογραφίες έχουν τοποθετηθεί σε στεγνό κονίαμα με χρήση συνδετικού υλικού. Αυτό γίνεται αντιληπτό με οπτική παρατήρηση στα σημεία που το χρωματικό στρώμα έχει αποσπαστεί από το υπόστρωμα και οι χρωστικές δεν φαίνεται να έχουν εισχωρήσει στο κονίαμα. Το προσχέδιο των παραστάσεων δεν φαίνεται να έχει χαραχθεί στην επιφάνεια του κονιάματος. Στο αμέσως υποκείμενο ζωγραφικό στρώμα και στα σημεία όπου αυτό έχει αποκαλυφθεί λόγω απώλειας του υπερκείμενου στρώματος φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε μικτή τεχνική, δηλαδή συνδυασμός νωπογραφίας και ξηρογραφίας. 8
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ Η τεκμηρίωση της κατάστασης διατήρησης των τοιχογραφιών και η διερεύνηση των αιτίων που έχουν προκαλέσει και εξακολουθούν να προκαλούν τις φθορές, είναι απαραίτητη προϋπόθεση και πρέπει να προηγείται των επεμβάσεων. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν για τη μελέτη της κατάστασης διατήρησης των τοιχογραφιών είναι - Οπτική παρατήρηση των περιοχών στις οποίες η ζωγραφική επιφάνεια και το υπόστρωμα παρουσιάζουν φθορές και προβλήματα συνοχής με το υποστήριγμα. - Ο εντοπισμός και η αξιολόγηση των νεότερων επεμβάσεων - Τεκμηρίωση των παραπάνω παρατηρήσεων - Φωτογραφική και σχεδιαστική τεκμηρίωση των τοιχογραφιών και της παθολογίας τους. Κυρίως Ναός Δυτικός τοίχος Στο δυτικό τοίχο δεν σώζονται τοιχογραφίες. Τα επιχρίσματα είναι νεότερα Διακρίνονται τα διακοσμητικά αστέρια που καλύπτονται από ημηδιαφανές στρώμα επικαθήσεων 9
Βόρειος τοίχος Ο βόρειος τοίχος αποτελείται από δύο οξυκόρυφα τόξα στα τύμπανα των οποίων σώζονται στρώματα τοιχογραφιών. Στο πρώτο τύμπανο σώζονται δυο στρώματα τοιχογραφίας. Η ζωγραφική επιφάνεια του νεότερου ζωγραφικού διακόσμου καλύπτεται από αδιαφανές στρώμα επικαθήσεων (καπνιά, σκόνη,κλπ). Οι δύο ολόσωμες μορφές μόλις που διακρίνονται. Η νεότερη τοιχογραφία παρουσιάζει εκτεταμένες απολεπίσεις, απώλειες χρωστικών, απώλειες ζωγραφικής και υποστρώματος, καθώς και μερική αποσάθρωση του υποστρώματος. Επίσης, παρουσιάζει ασθενή πρόσφυση στο υποκείμενο παλαιότερο ζωγραφικό στρώμα. Το υποκείμενο ζωγραφικό στρώμα διακρίνεται σε διάφορα. Στην άνω ζώνη διακρίνεται ολόσωμος άγιος ή αρχάγγελος και στην κάτω διακοσμητικό μοτίβο, η συνήθης ορθομαρμάρωση, που παρουσιάζει εκτεταμένες απώλειες μερική αποσάθρωση υποστρώματος και αποκολλήσεις από το υποστήριγμα. Το κατώτερο τμήμα του διακοσμητικού καλύπτεται από διάφορα στρώματα ασβεστοχρισμάτων. Το παλαιότερο στρώμα στις περιοχές που είναι εμφανές παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές απώλειες ζωγραφικής επιφάνειας και μέρος υποστρώματος, που πραγματοποιήθηκαν για καλύτερη πρόσφυση του κονιάματος της νεότερης τοιχογραφίας. Το μέτωπο και το 10
εσωράχειο του τόξου φέρουν χρωματικό διάκοσμο, ο οποίος καλύπτεται από αλλεπάλληλα στρώματα χρωστικών. Το τόξο και η κάτω ζώνη της επιφάνειας του τυμπάνου που καλύπτονται από ασβεστοχρίσματα 11
Νεότερη τοιχογραφία Αρχική τοιχογραφία Εκτεταμένες απολεπίσεις χρωστικών στο νεότερο στρώμα τοιχογραφίας 12
Λεπτομέρεια αρχικού διακοσμητικού Λεπτομέρεια αγίου από το αρχικό στρώμα ζωγραφικής 13
Στο δεύτερο τύμπανο σώζεται μόνο το νεότερο στρώμα, πρόκειται για την παράσταση του Αγίου Δημητρίου και ενός ολόσωμου αγίου, του οποίου το όνομα δεν διακρίνεται. Στην άνω ζώνη της επιφάνειας του τυμπάνου δεν σώζεται τοιχογραφία, ενώ η κατώτερη ζώνη καλύπτεται από διάφορα στρώματα ασβεστοχρισμάτων. Σημειώνεται ότι το φωτοστέφανο, τα χέρια του Αγίου Δημητρίου, τα χαλινάρια του αλόγου και το ακόντιο φέρουν επένδυση ασημιού. Σύμφωνα με την διερευνητική τομή πού πραγματοποιήθηκε στον πεσσό που στηρίζονται τα τόξα δεν διαπιστώθηκε ύπαρξη τοιχογραφίας. Το μέτωπο και το εσωράχειο του τόξου φέρουν χρωματικό διάκοσμο, ο οποίος καλύπτεται από αλλεπάλληλα στρώματα χρωστικών. Η τοιχογραφία παρουσιάζει εκτεταμένες απολεπίσεις χρωστικών, απώλειες, εξασθένηση του συνδετικού υλικού του ζωγραφικού στρώματος και του υποστρώματος, ρωγμές και τοπικές αποκολλήσεις του υποστρώματος από το υποστήριγμα. Η θαυματουργή παράσταση του αγίου Δημητρίου 14
Λεπτομέρεια αγίου Δημητρίου Λεπτομέρεια ολόσωμου αγίου στην παράσταση του αγίου Δημητρίου 15
Δείγμα αποκάλυψης στον πεσσό ανάμεσα στα τύμπανα, όπου δεν διαπιστώθηκε ύπαρξη τοιχογραφίας 16
Νότιος τοίχος Στο νότιο τοίχο σώζονται τοιχογραφίες σε δύο ζωγραφικά στρώματα μόνο σε ένα τύμπανο, απέναντι από τον Άγιο Δημήτριο και με την ίδια ακριβώς διάταξη, όπου εικονίζεται έφιππος ο Άγιος Γεώργιος και ένας ολόσωμος άγιος. Η κάτω ζώνη της επιφάνειας του τοίχου καλύπτεται από αλλεπάλληλα στρώματα επιχρισμάτων. Το νεότερο στρώμα τοιχογραφίας καλύπτεται από πυκνό στρώμα επικαθήσεων σχεδόν αδιαφανές. Παρουσιάζει απώλειες ζωγραφικής και υποστρώματος, εκτεταμένες απολεπίσεις χρωστικών, μικρορωγμές, αποκολλήσεις από το υποκείμενο παλαιότερο στρώμα τοιχογραφίας και αποσάθρωση υποστρώματος. Επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ακιδογραφήματα (επιγραφές κλπ.). Το υποκείμενο στρώμα ζωγραφικής φαίνεται σε καλή σχετικά κατάσταση και ποιοτικά ανώτερο. Παρουσιάζει σημειακά απώλειες ζωγραφικής επιφάνειας και υποστρώματος από χτυπήματα, προκειμένου να έχει καλύτερη πρόσφυση το νεότερο στρώμα τοιχογραφίας. Επίσης παρατηρούνται τοπικές αποκολλήσεις του υποστρώματος από το υποστήριγμα και εξασθένηση του συνδετικού υλικού του υποστρώματος. 17
18 Άγιος Γεώργιος στο νότιο τύμπανο
Λεπτομέρεια κεφαλής Αγίου Γεωργίου Λεπτομέρεια κεφαλής αλόγου Αγίου Γεωργίου Λεπτομέρειες αρχικού ζωγραφικού στρώματος-ακιδογράφημα-επιγραφή 19
Εκτεταμένες απολεπίσεις χρωστικών στο νεότερο στρώμα Απώλειες χρωματικού στρώματος και ακιδογράφημα 20
Ιερό Βήμα Στο Ιερό σώζονται τοιχογραφίες στην πρόθεση στην κόγχη και στο μέτωπο της κόγχης, οι οποίες ανήκουν στη νεότερη φάση αγιογράφησης του ναού. Η κατάσταση διατήρησής τους δεν είναι καλή. Καλύπτονται από πυκνό σχεδόν αδιαφανές στρώμα επικαθήσεων και παρουσιάζουν εκτεταμένες απώλειες χρωματικού στρώματος, ρωγμές, εξασθένηση συνδετικού υλικού, καθώς και αποκολλήσεις υποστρώματος από το υποστήριγμα. Η κάτω ζώνη της επιφάνειας της κόγχης καλύπτεται από νεότερο κονίαμα λόγω καταστροφής των τοιχογραφιών. Η πλατυτέρα παρουσιάζει ιδιαίτερα προβλήματα και για προστασία κολλήθηκε ύφασμα στα σημεία που η τοιχογραφία κινδύνευε να καταρρεύσει. Το ύφασμα προστασίας επικολλήθηκε πριν από αρκετά χρόνια, πιθανόν από την αρμόδια υπηρεσία του τότε ΥΠΠΟ. 21 Πρόθεση
Πλατυτέρα Ύφασμα συγκράτησης Επικόλληση γάζας (1 η ΕΒΑ) Λεπτομέρεια κεφαλής αγίου στο νεότερο στρώμα τοιχογραφίας 22
Εκτεταμένες απώλειες χρωματικού στρώματος Κάλυψη τοιχογραφίας με ασβεστοχρίσματα 23
Καμάρα Η καμάρα φέρει διακοσμητικά «χρυσά» αστεράκια σε ολόκληρη την επιφάνειά της και στο κέντρο σώζεται ένα γεωμετρικού τύπου διακοσμητικό. Ολόκληρη η επιφάνεια της καμάρας καλύπτεται από πυκνής σύστασης στρώμα διαφόρων επικαθήσεων. Τα σημαντικότερα προβλήματα που παρουσιάζει είναι εκτεταμένες ρωγμές, αποσάθρωση κονιάματος και αποκολλήσεις από το υποστήριγμα. Κέντρο της οροφής 24 Ρωγμές στην οροφή
25 Λεπτομέρειες οροφής με ρωγμές
Τέμπλο Το τέμπλο όπως προαναφέρθηκε είναι κτιστό και οι τοιχογραφίες του έχουν τη θέση των φορητών εικόνων που θα είχε αν ήταν ξύλινο. Οι «εικόνες» του τέμπλου αναπτύσσονται σε δύο σειρές. ΟΙ εικόνες της πάνω σειράς προστατεύονται με νεότερες ξύλινες εντοιχισμένες προθήκες και πλαισιωμένο τζάμι που ανοίγει. Η υπόλοιπη επιφάνεια του τέμπλου καλύπτεται από αλλεπάλληλα στρώματα χρωστικών διαφόρων αποχρώσεων. Διερευνητικές τομές που πραγματοποιήθηκαν σε διαφορετικά σημεία του τέμπλου, διαπιστώθηκε ότι ο αρχικός χρωματισμός του ήταν συνδυασμός κίτρινης και κόκκινης ώχρας ανοικτού τόνου. Στην επίστεψη φέρει ανάγλυφη γύψινη χρυσωμένη (μπρουτζίνα) διακοσμητική ταινία. Τα βημόθυρα είναι απλά και φέρουν χάρτινες εικόνες. Το δωδεκάορτο είναι από απλό ξύλο με εικόνες από χαρτί. Η πίσω πλευρά του τέμπλου δεν είναι τοιχογραφημένη. ΟΙ τοιχογραφίες του καλύπτονται από σχεδόν αδιαφανές στρώμα επικαθήσεων. Παρουσιάζουν εκτεταμένες απολεπίσεις χρωστικών, αποσάθρωση υποστρώματος και τοπικές αποκολλήσεις από το υποστήριγμα. Γενική άποψη του τέμπλου 26
Δείγματα αποκάλυψης στο τέμπλο Λεπτομέρεια της Παναγίας Τοιχογραφία του τέμπλου 27
28
Γύψινο διακοσμητικό που καλύπτεται από «μπρουτζίνα» Βημόθυρα με χάρτινες εικόνες 29
30 Εικόνα τοιχογραφία (κάτω σειρά), που παρουσιάζει εκτεταμένες απολεπίσεις
31 Εικόνα τοιχογραφία(κάτω σειρά) με απολεπίσεις και κάλυψη περιμετρικά με λαδομπογιά
Δάπεδο Το δάπεδο του κυρίως ναού είναι στρωμένο με χαρακτηριστικά πλακάκια εποχής. Σε περίπτωση που πραγματοποιηθούν εργασίες στο χώρο του δαπέδου, θα πρέπει να αποτυπωθεί η θέση των πλακιδίων, να αφαιρεθούν, να αποθηκευθούν και να επανατοποθετηθούν μετά την ολοκλήρωση των επεμβάσεων. 32
Αίτια φθορών Η καταγραφή των φθορών που παρατηρούνται στις τοιχογραφίες του ναού, δείχνουν ότι στο χώρο συνυπάρχουν οι παράγοντες εκείνοι που μπορούν συνδυαστικά να προκαλέσουν φθορές στα υλικά κατασκευής τους. Τα υλικά κατασκευής και η κατάσταση διατήρησης των τοίχων που αποτελούν το υποστήριγμα των τοιχογραφιών επηρεάζουν άμεσα τόσο το υπόστρωμα όσο και το ζωγραφικό στρώμα. Το υπόστρωμα που βρίσκεται σε άμεση επαφή με την τοιχοδομή, δέχεται όλες τις κινήσεις, την υγρασία και τις ρωγμές του υποστηρίγματος που προχωρούν τις περισσότερες φορές ως τη ζωγραφική επιφάνεια. Η υγρασία όπως προκύπτει από το είδος των φθορών, προέρχεται από το έδαφος (ανερχόμενη υγρασία), και από συμπύκνωση στο εσωτερικό του κονιάματος και στην ζωγραφική επιφάνεια. Οι κυριότεροι παράγοντες που προκάλεσαν τις φθορές στη ζωγραφική επιφάνεια και στο υπόστρωμα των τοιχογραφιών είναι : Η φυσική γήρανση των υλικών κατασκευής και οι μηχανικές καταπονήσεις κυρίως από τους τελευταίους ισχυρούς σεισμούς στην Αττική και στην ευρύτερη περιοχή κλπ. Η παρουσία υγρασίας από τις πηγές που προαναφέρθηκαν. Η αυξομείωση της σχετικής καθώς και η έλλειψη προληπτικής συντήρησης και οι θερμοκρασιακές μεταβολές ημερήσιες και εποχιακές στο εσωτερικό του ναού. Σημειώνουμε ότι οι ιδανικές συνθήκες διατήρησης των τοιχογραφιών είναι οι εξής : σχετική υγρασία 50-55%,θερμοκρασία 18-20 ο C και να μην υπερβαίνει τους 25 ο C. Το νερό είναι ο κύριος φορέας έκφρασης των μηχανικών δράσεων φθοράς και οι χημικές δράσεις εκφράζονται μόνο με την παρουσία υγρασίας ακόμα και στις περιπτώσεις που αυτή είναι παροδική. 33
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ Στόχοι και αρχές επέμβασης Η διατήρηση της αυθεντικότητας των τοιχογραφιών και συνεπώς ο κατά το δυνατόν περιορισμός των επεμβάσεων. Οι γενικές αρχές των επεμβάσεων συντήρησης και αποκατάστασης των τοιχογραφιών που θα εφαρμοστούν πρέπει να ικανοποιούν τα εξής Οι επεμβάσεις να είναι κατά το δυνατόν αναστρέψιμες ώστε αν μελλοντικά υπάρξουν νέες μέθοδοι και υλικά, να είναι δυνατή η άρση της προηγούμενης επέμβασης και η εφαρμογή της νέας. Τα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν να είναι συμβατά μεταξύ τους και προς τα υλικά κατασκευής των τοιχογραφιών Η προτεινόμενη τεχνολογία να μπορεί να εφαρμοστεί Τα προτεινόμενα υλικά να υπάρχουν στην αγορά. Η οικονομικότητα των προτεινόμενων επεμβάσεων Μετά από την τεκμηρίωση και τη μελέτη της κατάστασης διατήρησης των τοιχογραφιών είναι δυνατή η πρόταση συγκεκριμένων επεμβάσεων συντήρησης με τις οποίες θα αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά τα προβλήματα που παρουσιάζουν. Απόσπαση του νεότερου ζωγραφικού στρώματος. Λόγω της κακής κατάστασης διατήρησης του νεότερου στρώματος των τοιχογραφιών και προκειμένου να συντηρηθούν οι τοιχογραφίες του αρχικού στρώματος, προτείνεται η απόσπαση του νεότερου ζωγραφικού στρώματος και η μεταφορά του σε νέο υπόστρωμα. Συγκεκριμένα προτείνεται η αποτοίχιση των παραστάσεων του βορινού τόξου που φέρει δύο ζωγραφικά στρώματα και του Αγίου Γεωργίου στο τύμπανο του νότιου τοίχου. Η πρόταση για αποτοίχιση της νεότερης τοιχογραφίας θα συμβάλει στη δυνατότητα συντήρησης διατήρησης και των δύο ζωγραφικών στρωμάτων, αποκαλύπτοντας τεχνολογικά, καλλιτεχνικά και ιστορικά στοιχεία. Επίσης θα βοηθήσει στη χρονολόγηση, τόσο του αρχικού ζωγραφικού διακόσμου, όσο και του Ναού. Αφαίρεση επικαθήσεων των νεότερων τοιχογραφιών Τα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν τόσο για την αφαίρεση των επικαθήσεων όσο και αυτά που θα παραμείνουν στις τοιχογραφίες (κονιάματα, στερεωτικά κ.λπ.) διέπονται από τις 34
βασικές δεοντολογικές αρχές συντήρησης και έχουν εφαρμοστεί με επιτυχία στη συντήρηση τοιχογραφιών. Λαμβάνοντας υπόψη την υπάρχουσα κατάσταση διατήρησης των τοιχογραφιών εκτιμάται και προτείνεται να πραγματοποιηθούν οι παρακάτω εργασίες : Ο καθαρισμός της ζωγραφικής επιφάνειας που καλύπτεται από στρώμα επικαθήσεων (μικροσωματιδιακών ατμοσφαιρικών ρύπων), θα γίνει με E-ZY NATURAL SOAP. Το E-ZY NATURAL SOAP δεν είναι τοξικό ούτε διαβρωτικό και όξινο. Μετά την εφαρμογή του δεν αφήνει κατάλοιπα, η δράση του είναι ασφαλής ελεγχόμενη και επιτρέπει τη διατήρηση της φυσικής πάτινας που έχει αποκτήσει η ζωγραφική επιφάνεια με το πέρασμα του χρόνου. Το E-ZY NATURAL SOAP θα εφαρμοστεί ως υδατικό διάλυμα σε νερό (κρύο ή ζεστό). Η διαδικασία καθαρισμού και ουδετεροποίησης θα ολοκληρωθεί με καλό ξέπλυμα της ζωγραφικής επιφάνειας με απιονισμένο νερό. Στις περιοχές όπου το στρώμα των επικαθήσεων παρουσιάζει αυξημένη σκληρότητα επιλέχθηκε διάλυμα αιθυλικής αλκοόλης 20% και αμμωνίας 5% σε απιονισμένο νερό (3 Α). Επίσης ανάλογα με το πάχος και την αντοχή των επικαθήσεων θα χρησιμοποιηθεί πάστα που θα περιέχει 100 γρ. νερό, 30 γρ. όξινο ανθρακικό ασβέστιο, 50 γρ. όξινο ανθρακικό νάτριο,desogen (άλας του τεταρτοταγούς αμμωνίου) και 60 γρ. καρβοξυμεθυλοκυτταρίνη. Η εφαρμογή αυτής της πάστας έχει άριστο αισθητικό αποτέλεσμα, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στο χρόνο δράσης. Επίσης η αφαίρεσή της από την ζωγραφική επιφάνεια θα γίνεται με επιμέλεια. Ένα επί πλέον πλεονέκτημα της πάστας είναι ότι μπορεί να τοποθετηθεί ακόμα και σε κάθετες επιφάνειες και οροφές. Οι πάστες αυτής της κατηγορίας που χρησιμοποιούνται για τον καθαρισμό της ζωγραφικής επιφάνειας είναι παραλλαγές ανάλογα με την περίπτωση καθαρισμού, της πάστας που χρησιμοποιήθηκε από το ζεύγος P.& L.Mora στο Istituto Centrale di Restauro της Ρώμης. Μετά τον καθαρισμό των επικαθήσεων που καθιστούν δυσανάγνωστη τη ζωγραφική, και γενικά αφού ολοκληρωθούν οι εργασίες συντήρησης, οι τοιχογραφίες του μνημείου θα έχουν αναδειχθεί αισθητικά, καλλιτεχνικά και ιστορικά. Στερεώσεις Μετά από την φάση των καθαρισμών θα ακολουθήσουν οι διαδικασίες των στερεώσεων, για να ενισχυθούν οι σαθρές επιφάνειες που ήταν σε επαφή με το περιβάλλον. 35
Η σαθρότητα της ζωγραφικής επιφάνειας θα αντιμετωπιστεί με εμποτισμούς διαλυμάτων ειδικών ρητινών. Τα στερεωτικά υλικά θα είναι οργανικής φύσης και θα χρησιμοποιηθούν αραιά διαλύματα ακρυλικών ρητινών. Ως οργανικό υλικό στερέωσης του κονιάματος, προτείνεται διάλυμα γαλακτώματος ακρυλικής ρητίνης Primal AC 33 χαμηλής συγκέντρωσης σε απιονισμένο νερό 2-3%. To Primal εμφανίζει εξαιρετικό βαθμό ανθεκτικότητας, ευκαμψία και αντίσταση στη γήρανση. Προηγουμένως θα εισαχθεί κατάλληλος διαβρέκτης που μειώνει την επιφανειακή τάση και διευκολύνει τη σύνδεση του στερεωτικού με το κονίαμα Η στερέωση και αποκατάσταση της συνοχής αποκολλημένων τμημάτων με την τοιχοποιία θα επιτευχθεί με εφαρμογή ενεμέτων. Η σύνθεση των ενεμάτων που θα χρησιμοποιηθεί για την πλήρωση των κενών θα είναι : απιονισμένο νερό 1lt, Chaux Blanche σε αναλογία 1:1, 10% Primal AC532K, 1gr. Sodium Glunate για κάθε λίτρο νερού. Η στερέωση της ζωγραφικής επιφάνειας, θα γίνει με Hydroground της Lascaux 3% σε απιονισμένο νερό. Πρόκειται για ακρυλικό πολυμερές με πολύ λεπτούς κόκκους (0,06 micron, ph 8), δεν περιέχει κανέναν διαλύτη, δε σχηματίζει γυαλιστερή μεμβράνη στη ζωγραφική επιφάνεια και έχει καλή διεισδυτική ικανότητα λόγω της μικρής κοκκομετρίας. Μετά από τη φάση των στερεώσεων θα ακολουθήσουν οι εργασίες που αφορούν στις συμπληρώσεις των απωλειών και των ρωγμών. Η εργασία της συμπλήρωσης θα γίνει με πολύ μεγάλη προσοχή και θα πραγματοποιηθεί ακόμα και σε πολύ λεπτές ρωγμές, διότι αυτές αποτελούν δίοδο για διείσδυση διαφόρων διαβρωτικών παραγόντων. Ένα καλό κονίαμα θα πρέπει να έχει καλή πρόσφυση με το υποστήριγμα, να έχει ίδιο ή παραπλήσιο θερμικό συντελεστή με τα υλικά κατασκευής της τοιχογραφίας, το πορώδες να είναι ίδιο ή μεγαλύτερο από το πορώδες του κονιάματος της τοιχογραφίας, έτσι ώστε να επιτρέπεται η εξάτμιση των διαλυμάτων των αλάτων διαμέσου του νέου κονιάματος και όχι διαμέσου του κονιάματος της τοιχογραφίας και αν παραστεί ανάγκη το νέο κονίαμα να μπορεί να απομακρυνθεί χωρίς να προκληθούν φθορές στην τοιχογραφία. Η καλή ποιότητα του κονιάματος εξαρτάται από την καθαρότητα των υλικών που αποτελείται, τις αναλογίες αλλά και από το μέγεθος των κόκκων το οποίο πρέπει να είναι το κατάλληλο σε κάθε περίπτωση. 36
Πριν από την εφαρμογή του νέου κονιάματος συγκράτησης των τοιχογραφιών περιμετρικά των απωλειών θα γίνει στερέωση του υποστρώματος με εμποτισμό συνθετικής ρητίνης σε χαμηλή συγκέντρωση 2-3%. Η ρητίνη θα ενισχύσει το κονίαμα και θα περιορίσει τη μετακίνηση ιόντων του ασβεστίου προς τη ζωγραφική επιφάνεια. Το νέο κονίαμα θα έχει ικανοποιητική συνάφεια με το αρχικό κονίαμα και με τα δομικά υλικά της τοιχοποιίας. Η απομάκρυνση όλων των νεότερων κονιαμάτων θα γίνει με μηχανικό τρόπο. Ανάλογα με την αντοχή των κονιαμάτων θα χρησιμοποιηθούν κατάλληλα εργαλεία και τεχνικές με ιδιαίτερη προσοχή ώστε να αποκαλυφθούν τα ακριβή όρια των τοιχογραφιών. Όλες οι περιοχές των τοιχογραφιών που επηρεάζονται από την καθαίρεση των νεότερων κονιαμάτων θα προστατευθούν με επικόλληση ανθεκτικού βαμβακερού υφάσματος αραιής ύφανσης περιμετρικά σε ζώνες 5-10 cm με Paraloid B-72 15% σε acetone,το οποίο θα αφαιρεθεί μετά την αποκατάσταση των τοιχογραφιών. Η περιμετρική συγκράτηση και στερέωση των τοιχογραφιών θα γίνει με νέο κονίαμα που θα συνδυάζει ποιότητα και συμβατότητα με αυτό των τοιχογραφιών. Το κονίαμα θα έχει την εξής σύνθεση 2 μέρη άμμο ποταμού, 1 ½ παλιό καθαρό ασβέστη ή Chaux Blanche, ½ θηραϊκή γη, ½ τουβλόσκονη (τριμμένο πυρότουβλο), 10% Primal AC532K για να δώσει ελαστικότητα και ελάχιστο νερό. Το χρώμα του νέου κονιάματος θα είναι ουδέτερο και δεν θα επηρεάζει αισθητικά τις τοιχογραφίες. Η αφαίρεση του προστατευτικού υφάσματος που είχε κολληθεί παλαιότερα θα πραγματοποιηθεί με χρήση οργανικού διαλύτη (acetone) καθώς και τα υπολείμματα της ρητίνης από τη ζωγραφική επιφάνεια. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΑΠΟΣΠΑΣΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΤΩΝ ΟΡΟΦΟΓΡΑΦΙΩΝ ΣΕ ΝΕΟ ΥΠΟΣΤΡΩΜΑ Αποκάλυψη αφαίρεση επιχρισμάτων. Όπως προαναφέρθηκε τμήματα τοιχογραφιών καλύπτονται από αλλεπάλληλα στρώματα διαφόρων επιχρισμάτων. Η αποκάλυψη προηγείται πάντοτε των άλλων εργασιών που θα ακολουθήσουν. Η αφαίρεση των επιχρισμάτων θα πραγματοποιηθεί με μηχανικό τρόπο 37
(διάφορα μικροεργαλεία, χειρουργικό νυστέρι κλπ.), χρήση οργανικών διαλυτών, απιονισμένο νερό και συσκευή θερμού αέρα με ελεγχόμενη θερμοκρασία. Φωτογραφική και σχεδιαστική τεκμηρίωση του διακόσμου που θα αποκαλυφθεί. Μετά την αποκάλυψη θα πραγματοποιηθεί φωτογραφική και σχεδιαστική τεκμηρίωση της κατάστασης διατήρησης του διακόσμου. Απόσπαση του νεότερου ζωγραφικού στρώματος Της απόσπασης θα προηγηθεί επικόλληση ανθεκτικού βαμβακερού υφάσματος (δύο στρώσεις) σε ζώνες, στην επιφάνεια του διακόσμου, με διάλυμα ακριλικής ρητίνης Paraloid Β72 15% σε χημικώς καθαρή ακετόνη και ακολουθεί η απόσπαση της τοιχογραφίας με τη βοήθεια ειδικών εργαλείων. Σημειώνεται ότι λόγω του μικρού σχετικά μεγέθους, οι παραστάσεις θα αποσπαστούν ολόκληρες, προκειμένου οι φθορές να είναι μηδενικές. Η απόσπαση θα πραγματοποιηθεί με τη μέθοδο «Stacco» (αποσπάται όλο το υπόστρωμα ή μέρος αυτού), ώστε το υποκείμενο ζωγραφικό στρώμα να διατηρηθεί απολύτως στην κατάσταση που σώζεται. Οι αποσπασμένες τοιχογραφίες θα σταθεροποιηθούν με ειδικούς ιμάντες, επάνω σε άκαμπτες ξύλινες επιφάνειες και θα μεταφερθούν σε κατάλληλο χώρο αποθήκευσης και φύλαξης, όπου θα ακολουθήσουν οι υπόλοιπες εργασίες συντήρησης. Συντήρηση αποσπασμένων τμημάτων Ένα μέρος του σαθρού υποστρώματος θα αφαιρεθεί, θα γίνει στερέωση του εναπομείναντος κονιάματος με συνθετική ρητίνη Primal UNI 6 1 σε απιονισμένο νερό, θα πληρωθούν οι ρωγμές και οι περιοχές των απωλειών με κονίαμα συμβατό με αυτό της τοιχογραφίας και αφού γίνει ο κατάλληλος «οπλισμός» της πίσω πλευράς(επικόλληση υφάσματος κ.λ.π.) με διάλυμα ακριλικής ρητίνης Paraloid Β72 15% σε χημικώς καθαρή ακετόνη τα αποσπασμένα τμήματα θα τοποθετηθούν σε πλαίσια ανοδιομένου αλουμινίου κατάλληλης διατομής. Το προστατευτικό ύφασμα θα αφαιρεθεί από τη ζωγραφική επιφάνεια με τη χρήση κατάλληλου οργανικού διαλύτη και οι εργασίες θα ολοκληρωθούν με την αισθητική αποκατάσταση. 38
Aισθητική αποκατάσταση Σύμφωνα με τη δεοντολογία που διέπει τη συντήρηση Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, θα πρέπει να αναδειχθεί η ζωγραφική επιφάνεια δίχως να θίγεται η ιστορική και καλλιτεχνική αξία των τοιχογραφιών. ΟΙ συμπληρώσεις των απωλειών θα είναι σε χαμηλότερο χρωματικό τόνο και γενικά η αισθητική παρέμβαση δεν θα αλλοιώνει τα αρχικά χαρακτηριστικά του ζωγραφικού διακόσμου, ούτε θα δημιουργεί σύγχυση αυθεντικού και νέου. Επιλέγεται η χρήση χρωστικών σε μορφή σκόνης και συνδετικό μέσο ακρυλικό γαλάκτωμα Primal UNI 6% σε απιονισμένο νερό. Μετά την περαίωση των εργασιών θα παραδοθεί φάκελος που θα περιλαμβάνει αναλυτική περιγραφή των μεθόδων και υλικών που χρησιμοποιήθηκαν καθώς και ανάλογο φωτογραφικό υλικό. Δοκιμές υλικών συντήρησης και αποκατάστασης Πριν από τη χρησιμοποίηση υλικών συντήρησης που δεν προβλέπονται στην παρούσα μελέτη, απαιτείται η πραγματοποίηση δοκιμών, ώστε να διαπιστωθούν και να οριστούν κατά περίπτωση, η καταλληλότητα, οι αναλογίες, και ο τρόπος εφαρμογής τους. ΟΙ δοκιμές αυτές θα πρέπει να τεκμηριωθούν και να εγκριθούν από την επιβλέπουσα υπηρεσία του ΥΠ.ΠΟ. Σημειώνεται ότι, γενική συνισταμένη για την επιλογή και χρήση των υλικών αποτελεί η ιδιότητα της αντιστρεψιμότητάς τους. Προτάσεις διατήρησης Μετά τη συντήρηση των τοιχογραφιών πρέπει να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες, που είναι απαραίτητες για την καλή διατήρηση του μνημείου. Αυτές αφορούν στον διαρκή έλεγχο της υγρασίας, της θερμοκρασίας, του φωτισμού, τη συχνότητα και τον αριθμό των επισκεπτών. Για την αντιμετώπιση της υγρασίας να εξετάζεται τακτικά η στεγανότητα της στέγης και της τοιχοποιίας, προκειμένου να εντοπιστούν έγκαιρα τυχόν ελαττώματα. Να γίνονται συνεχείς μετρήσεις ( υγρασίας, θερμοκρασίας). Ο αερισμός του μνημείου πρέπει να είναι επαρκής προκειμένου τα επίπεδα υγρασίας να μη διατηρούνται υψηλά για μεγάλα χρονικά διαστήματα και έτσι να εμφανίζεται εντονότερο το φαινόμενο της συμπύκνωσης των υδρατμών στη ζωγραφική επιφάνεια. Σημειώνεται ότι σε περιβάλλον με σχετική υγρασία που υπερβαίνει το 65% εμφανίζεται το φαινόμενο της 39
συμπύκνωσης των υδρατμών υπό μορφή σταγονιδίων επάνω στην ψυχρότερη επιφάνεια της τοιχογραφίας. Επίσης δεν πρέπει να επιτρέπεται το άναμμα κεριών στο χώρο του ναού. Συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας - οργάνωση εργοταξίου Κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης στο χώρο του μνημείου πρέπει να ληφθούν μέτρα που να εξασφαλίζουν τις απαραίτητες συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας τόσο των εργαζομένων όσο και των επισκεπτών. Τα ικριώματα πρέπει να είναι σταθερά και τα δάπεδα εργασίας ασφαλή. Η άνοδος στο δάπεδο εργασίας να γίνεται από το εσωτερικό της σκαλωσιάς και σε καμιά περίπτωση ο εργαζόμενος δεν πρέπει να βρεθεί έξω από αυτή. Στα δάπεδα εργασίας δεν θα τοποθετούνται εργαλεία που δεν πρόκειται να χρησιμοποιηθούν. Κάτω απ τα ικριώματα δεν θα επιτρέπεται η διέλευση και ο χώρος θα σηματοδοτείται με κόκκινη ταινία. Οι διαλύτες και τα επικίνδυνα υλικά θα αποθηκεύονται εκτός του εργοταξίου σε χώρο ασφαλή και ελεγχόμενο. Στην είσοδο του εργοταξίου θα τοποθετηθεί πίνακας με χρήσιμες πληροφορίες και τηλέφωνα. Στο χώρο εργασίας θα υπάρχει φορητό φαρμακείο και κατάλληλοι πυροσβεστήρες. Η είσοδος στο εργοτάξιο θα είναι μία και συγκεκριμένη και θα πρέπει να ορισθεί διαφορετικός διάδρομος για τη μεταφορά των απορριμμάτων και αποβλήτων. Για τους εργαζόμενους θα υπάρχει ατομικός εξοπλισμός προστασίας (μάσκες, ειδικά γάντια, γυαλιά κ.λ.π.) που θα χρησιμοποιείται υποχρεωτικά απ όλους. Ο υπεύθυνος συντηρητής θα καταγράφει σε ημερολόγιο εργασίας αναλυτικά τα υλικά, τις τεχνικές, καθώς και ότι στοιχεία συγκεντρώνονται κατά τη διάρκεια των εργασιών. Το ημερολόγιο θα συμπληρώνεται με φωτογραφική τεκμηρίωση των εργασιών. Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών συντήρησης θα κατατεθεί στην αρμόδια υπηρεσία του ΥΠ.ΠΟ. φάκελος ο οποίος θα περιλαμβάνει φωτογραφική τεκμηρίωση των επεμβάσεων και αναλυτική περιγραφή μεθόδων υλικών που χρησιμοποιήθηκαν. Ηλίας Παπαγεωργίου Συντηρητής Αρχ/των & Έργων Τέχνης 40
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΧΕΔΙΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΦΘΟΡΩΝ 41